ГІСТОРЫКА-ДАКУМЕНТАЛЬНАЯ

ХРОНІКІ

ГЛРЛДОЎ і Р/ІЁНЛЎ

БЕ/1ЛРУСІ

ШЛ1ЛТТО/ИНЛЕ ВЫДЛННЕ СГВЛРЛЕЦЦЛ ПЛВОДЛЕ РЛШЭННЯ ЎРЛДЛ РЭСПУБЛІКІ БЕЛЛРУСЬ

КРУПСКІ В4ЁН

МІНСК «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ» 1999

УДК 947.62 ББК 63.3 (4 Беи)

Рэдакцыйная калегія:

Г.П.ПАШКОЎ (галоўны рэдактар), Дз.Дз.КАРАНЬ, В.Ц.ОСШАЎ, П.Ц.ПЕТРЫКАЎ, С.П.САМУЭЛЬ, Б.В.УЛЬЯНКА, Г.А.ФАТЫХАВА, А.К.ФЯДОСАЎ.

РАЁННАЯ КАМІСІЯ

Дз.Дз. КАРАНЬ (старшыня камісіі з 1995 г.), Т.М. РАБКЕВІЧ (старшыня камісіі ў 1991—1995 гг.),

члены камісіі:

М.А. БАРАВУЛЯ, Т.Дз. БАРАНЧЫК, А.А. ЗАЙЦАЎ, У.Б. МАТУСЕВІЧ, ММ. НАВАХРОСТ, Т.І. НАВАХРОСТ, А.А. САПЕГІН, А.А. ТАБАЛШ, ДЗ.М. ХРОМЧАНКА, Ю.І. ЯЎСЕВІЦКІ.

Арганізацыйна-метадычны цэнтр па выданні гісторыка-дакументальных Хронік Памяці Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку:

Б.В. УЛЬЯНКА (кіраўнік цэнтра), У.ІЛЕМЯШОНАК (галоўны рэдактар), М.З.БАШЛАКОЎ (галоўны метадыст), Р.А.ЧАРНАГЛАЗАВА (рэдактар).

• С.П.САМУЭЛЬ (заг. рэдакцыі), навуковыя рэдактары: М.І. АЎСЯНАЯ, Р.Р. БЛАШКО, В.В.ГЕТАЎ, В.В.ГУСЕВА, Н.П. РАКІЦКАЯ, А.В.СКАРАХОД, Л.У. ЯЗЫКОВІЧ.

Складальнік і навуковы рэдактар Дз.М. ХРОМЧАНКА.

Мастак Э.Э.ЖАКЕВІЧ.

Распрадоўка мастацка-тэхнічнага афармленпя серыі В.А.РАГАЛЕВІЧА.

імя Петруся Броўкі, 1999

ДА ЧИТАНА

Ва ўсходняй частцы Беларусі, на мяжы Мінскай і Віцебскай абласцей, па абодвух баках р. Бобр (прыток Бярэзіны), сярод лясоў і палёў раскінуўся Крупскі раён. На першы погляд, нічым ён знепше не вылучаецца. Але за гэтай непрыкметнасцю хава-ецца багатая гісторыя Крупшчыны, як любоўна называюць яе жыхары.

Крупскі раён знаходзіцца нібыта на раздарожжы часоў і зносін. Праз яго прахо-дзяць галоўная аўтамагістраль і чыгунка рэспублікі. Раён умоўна падзелены агульна-еўрапейскім водападзелам паміж Чорным і Балтыйскім морамі, не адзін раз разры-ваўся дзяржаўнымі межамі. За доўгі час мала хто з чужынцаў абмінуў тэту тэрыто-рыю. Тут адбылося шмат гістарычных падзей, якія ў той ці іншай ступені пакінулі свой след на Крупшчыне. Можа вось гэта асаблівасць і вызначыла галоўныя рысы крупчан: умение пераадольваць цяжкасці, спагада да чужога гора, добразычлівасць да тых, хто прыйшоў з дабром, непрымірымасць да захопнікаў. Можа, і назву сваю Крупшчына мае таму, што літаральна па крупінцы збіралі жыхары растрачанае ў лі-халеццях, разбуранае, разрабаванае чужынцамі, назапашвалі і клапатліва захоўвалі матэрыяльную і духоўную спадчыну, якая стваралася папярэднімі пакаленнямі.

Каб адлюстраваць багатую гістарычную і культурную спадчыну розных пакален-няў крупчан, расказаць пра людзей — яе стваральнікаў, людзей-працаўнікоў, уша-наваць памяць тых, каго ўжо няма з намі, і выходзіць кніга «Памяць», прысвечаная Крупскаму раёну. На старонках кнігі змешчаны дакументальныя матэрыялы пра даў-ніну і сучаснасць Крупак. У кнізе выкарыстаны матэрыялы з манаграфій, мемуарнай літаратуры, перыядычнага друку, археалагічных даследаванняў, архіваў гарадоў Мінска, Масквы, Вільнюса, Віцебска, Магілёва, фондаў музеяў, а таксама асабістых архіваў і ўспамінаў удзельнікаў падзей.

У падрыхтоўцы кнігі прымалі ўдзел навуковыя супрацоўнікі Нацыянальнай ака-дэміі навук Беларусі і іншых навуковых устаноў, мясцовыя краязнаўцы, работнікі сельскіх Саветаў, устаноў адукацыі, культуры і інш.

Праведзеная вялікая пошукавая работа дазволіла адлюстраваць гісторыю Крупшчыны ад старажытных часоў да нашых дзён. На старонках кнігі можна знайсці звесткі пра падзеі, якія адбыліся ў гэтай мясцовасці ў сярэдневякоўі або ў часы, калі тэрыторыя раёна ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі. Ёсць матэрыялы аб развіцці эканомікі, культуры, адукацыі ў гады савецкай улады. У кнізе пайменна ўвекавеча-ны тыя людзі, якія былі беспадстаўна рэпрэсіраваны ў 1920—30-я гады.

Значнае месца ў хроніцы адведзена падзеям Вялікай Айчыннай вайны. Тут змешчаны шматлікія дакументы, успаміны ўдзельнікаў падзей пра подзвігі землякоў на франтах, нямецка-фашысцкі акупацыйны рэжым, партызанскі рух на Крупшчыне, а таксама спісы загінуўшых воінаў-землякоў, партизан, падполыпчыкаў і мірных жы-хароў. На старонках кнігі можна таксама знайсці звесткі пра асобныя вёскі, біяграфіі знакамітых землякоў і інш.

Стваральнікі кнігі, выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі ўдзячны прадстаўнікам грамадскасці, супрацоўнікам архіваў, музеяў, бібліятэк, ар-ганізацыям і прыватным асобам — усім, хто прымаў удзел у пошуку, зборы і пад-рыхтоўцы матэрыялаў, садзейнічаў выданню гэтай кнігі. Прозвішчы прадстаўнікоў грамадскасці раёна, якія займаліся зборам матэрыялаў для хронікі «Памяць», змешчаны ў канцы кнігі.

Размешчаны ў межах Цэніральнабярэзінскай нізіны, невялікая частка — у межах Аршанскага і Мін-скага ўзвышшаў. Карысныя выкапні: торф, пясчана-гжвіровы материал, гліна. Сярэдняя температура студзеня -12 °С, ліпеня 17,9 °С. Ападкаў 653 мм за год. Вегетацыйны перыяд 184 дні. На тэррыторыі ра-ёна працякаюць рэкі: Бобр з правым прытокам Нача і левымі Можа, Еленка, Пліса; верхняе цячэнне р. Эса. Азёры: Сялява, Абіда, Радамля, Нерыб. Пад лесам занята 45% терыторыі раёна, на паўночным усходзе ландшафтам заказнік «Сялява» рэспубліканскага значэння. Праходзяць чыгунка Мшск—Орша, аўтадарогі на Барысаў, Оршу, Чапшікі, Беразіно. У раёне філіял Мінскага станкабудаўнічага завода імя Кірава, масласырзавод, хлебапякарні ў г.п. Халопенічы і г.Крупкі, Крупскі дрэваапрацоўчы камбінат, асфальтавы завод, завод музычных дэталей (філіял Барысаўскага вытворчага аб’яднання музычных інструменгаў) у г.п.Бобр, лясгас у пасёлку Крупскі, торфабрыкетаы завод «Туршоўка» у в. Ухвала, ільнозавод у пас. Лянок, ТАА «Амкадор-Можа», пладова-агароднінны камбінат у г. Крупкі. На 1.1.1998 г. ў раёне 21 калгас, 3 саўгасы, экспериментальная база «Эса» рэспубліканскага трэста па насеннявод-устаноў, вучэбна-вытворчы камбінат, цэнтр дзіцячай творчасці, сіроцкі дом, дзіцячая турысцкая і гігіены і эпідаміялогіі, 4 бальніцы, 27 фельчарска-акушэрскіх пунктаў, 2 паліклінікі, 3 амбулаторыі, 10 дамоў культуры, 23 клубныя ўстановы, 42 бібліятэкі, 13 кінаўстановак, гістарычна-краязнаўчы музей. Выдаецца газета «Ленінскім курсам». Помнікі архітэктуры — Праабражэнская царква 18 ст. ў в.Гры-цкавічы, цэрквы 19 ст. ў в.Калодніца і Багародзіцкая ў в.Худаўцы. Сядзібны дом пачатку 20 ст. ў

Горад Крупкі, пасёлак Крупскі, веска Но-вае Жыццё.

Абчугскі сельсавет: Абчуга (цэнтр сельсавета), Асечана, Астроўкі, Бобрык, Дзяныуб-ка, Журавы, Забор’е, Калыбанава, Кастрыч-нік (да 1918 Л а м с к о е), Касянічы, пасёлак бынічы, Краснавінка, Кутавец, Лагі, Дамское, Луцішча, Прудзіны, Слабада, Смаро-дзінка, Хватынка, Шарнева, пасёлак Шарне-ва, Шарпілаўка, Шкорнеўка.

вета), Віктоліна, Восава, Вялікі Лес, Дворы-шча, Доўгае, Еленка, Забалоцкае, Замкі, Кляновічы, Колас, Красноўка, Куты, Ліпа-вец, Мачулішча, Мірэцкі Двор, Навасёлкі, нічанка, Скакоўка, Стаі, Стары Бобр, Чар-няўка, Шацькі, Ярашоўка.

Выдрыцкі сельсавет: Вщдрыца (цэнтр сельсавета), Вялікае Горадна, Малое Горад -на, Прудок.

Дакудаўскі сельсавет: Брышча, Вялікае Восава, Вялікія Жаберычы, Дакудава (цэнтр сельсавета), Клён, Крыштопаўшчына, Малыя Жаберычы, Нявераўшчына, Прыклёнак, Шыялоўка.

Папарнае, Стары Сакол, Старыя Дзянісавічы, Шынкі, Яджар.

Ігрушкаўскі сельсавет: Актавія, Батуры, Ваўкавыск, Вострава, Гута, Двор-Пярэсіка, Ігрушка (цэнтр сельсавета), Каменка, Кара-лёва, Кругліца, Лашанцы, Лужа, Радзіца, Самаседаўка, Стараселле, Старая Пярэсіка, Узнацк.

Крупскі сельсавет: Асінаўка, Баравыя, Буда, Бярозаўка, Вялікая Слабада, Гапонаві-чы, Зароўе, Карпаўка (да 1978 А с і н а ў -к а), Карпушоўка, Крупскі (цэнтр сельсавета), Лазоўка, Лебедзева, Леванова, Ляды, Майск (да 1964 П а н с к а е), Малая Слабада, Маслёнка, Навахросты, Новая Крупка, Новы Засценак (да 1956 М а р -

Нацкі сельсавет: Барок, Вострава, Ду-бешня, Заполле, Кладзі, Колас (да 1962 Каўпыніца), пасёлак Лянок, Малое Восава, Нача (цэнтр сельсавета), Плавучае Галае, Прыяміна.

Ухвальскі сельсавет: Бярозка, Гумны, Забянькова, Захараўка, Знаменская (да 1964 Гібайлавічы), Красны Пахар, Куплен-ка, Лажкі, Мажаны, Матошка, Машчаніца, Мікалаеўка, Новая Ніва, Новая Слабада, Новы Шлях, Новыя Пышачы, Прусаўшчына, Свірыдаўка, Селішча, Сомры, Старая Слабада, Старыя Пышачы, пасёлак Трудавік, Уз-

Халопеніцкі пасялковы савет: Бабарыка, Баркі, Буда, Версанка, Весялова, Вяршоўка, Галькі, Ганкаўка. Гарадзішча, Гользберг, Грыцкавічы, Дудзінка, Зараслі, Калінаўка, Красноўка, Мачулішча, Мхерьша-1, Мхеры-на-2, Падалец, Прудзец, Слабада, Струга, га-

та), Шамкі, Якімаўка.

Вялікае Восава, Запруддзе, Ігрышча, Казу-бец, Малое Хацюхова, Новыя Шчаўры, Пад-бярэззе, Старыя Шчаўры, Хацюхова.

Яваўшчынскі сельсавет: Баркі, Барсукі, Вялікія Халънявічы, Глінаўка, Дудары, Клі-шана, Лісічына, Малы Камянец, Мялешкаві-чы, Падбярэззе, Пасёмкавічы (да 1958 Г а -венавічы), Халънявічы, Янаўшчына

Населения пункты Крупскага раёна, якія не існуюць

Абчугскі сельсавет. Бяляны, Валошнік, Ільінка, Плюгаўка, Рыкаўка, Слепцы.

Апенкавічы, Аўхуты, Жаўняк, Камароўка, Копішча, Ліцвінка, Манастыры, Міхайлаўка, Навасёлкі, Панькавічы, Рэпішча, Селішча, Серп, Туманова, Целішча.

Выдрыцкі сельсавет Гаць, Маладзілава, Мігаўшчына, Слоўч.

Дакудаўскі сельсавет: Гарнач, Гарошава, Граніт, Заначча, Зарэчча, Ярашоўка, Кушня-роўка, Плянтоўка, Пятроўка, Шыя.

Ігрушкаўскі сельсавет: Навінка, Сейнаў-

Кастрычніцкі сельсавет: Баяры, Друга-вік, Ліпкі, Мальцы, Стральцы. на, Блатаполле, Брадок, Бярозавая Пушча, Гапонавічы (хутар), Вална, Вялікі Рум, Гум-нішча, Замошша, Іскра, Камнішча, Маласаі, Малінаўка, Мілеры, Сасновіцы, Селішча, Чырвоная Горка, Чырвоны Усход, Шырневі-чы, Юзуфова.

Нацкі сельсавет: Вейніца, Забалацце, Каса, Куток, Чырвоная Ніва, Чырвоны Куток, Язвіны, Ярацкое.

Ухвальскі сельсавет: Асавок, Гарадзішча, Геранёны, Задні Бор, Літомля, Стараселле, Чулінда.

Халопеніцкі пасялковы савет: Валасачы, Валоба, Каменны Лог, Культурнік, Старына.

Хацюхоўскі сельсавет: Верацэя, Камень, Малае Восава, Пахар, Чавінкі.

АД ЧДСОУ ПЕРШЛБЫТНЫХ

1917

ЗЯМЛЯ НАШЫХ ПРОДКАЎ

Старажытная Крупшчына вачыма гісторыкаў

некалькі помнікаў на Крушпчыне, у прыват-пасці курганныя могільнікі на беразе воз. Ся лява. У даваенны і пасляваенны час даследа-ванні старажытнасцей Крупскага раёна абмя жоўваліся галоўным чынам попіукам невядомых помнікаў ці проста аглядам раней адкрытых і ўдакладненнем іх апісання.

Г.В.Штыхаў у 1968 г. адкрыў буйны кур-ганны могільнік з 37 насыпаў каля пасёлка Лянок у Нацкім сельсавеце. Разведкі шур-фоўкай асобных помнікаў праводзілі таксама Л.Д.Побаль, Е.Г.Калечыц, Э.М.Зайкоўскі, В.Л.Насевіч. Але ў наваколлі Крупшчыны раскопвалася шмат помнікаў, на якіх былі атрыманы матэрыялы, што добра ілюструюць развіццё культуры ў цэнтральнай частцы Беларусі з 5 ст. да 13 ст. н. э. Так, вядомы ар-хеолаг А.Р.Мітрафанаў ажыццявіў раскопкі Гарадзішчаў Аўгустова ў Лепельскім, Дзядзі-лавічы, Аздзяцічы, Кімія і Навасёлкі ў Бары-саўскім раёне. Мусіць, на суседняй Круп-шчыне гарадзішчы таксама павінны ўтрымлі-ваць напластаванні тых жа культур — днепра-дзвінскай і штрыхаванай керамікі ранняга жалезнага веку і банцараўскай культуры пачатку сярэдневякоўя. Г.В.Штыхаў вывучаў цікавыя сярэдневяковыя старажыт-насці Лукомля і Барысава. Грунтуючыся на тым. што тэрыторыя сучаснай Крушпчыны тры, сярэдневяковыя дзяржаўныя ўтварэнні, а раней належала адной усходнеславянскай племянной групоўцы, зробленыя даследчы-ткамі і зыходзіць з больш агульных палажэн-няў.

Як вядома, 10—12 тысячагоддзяў назад скончыўся ледавіковы перыяд. Вызваленыя ад ледавіка абшары паступова засяляліся першабытнымі паляўнічымі. Мяркуецца, што ў сярэднекаменным веку (мезаліце) у Цэн-тральную Беларусь з поўдня прыйшло на-сельніцтва, якое валодала тэхнікай вытвор-часці вельмі дробных крамянёвых прылад ці іх частак, т. зв. мікралітаў. Каля 8—6 тыс. да н.э. вобласць мікралітычнай індустрыі ахапі ла Беларускае Падняпроўе да Заходняй Дзві-торыя сучаснай Крупшчыны. У наступную новакаменную (неалітычную) эпоху на базе мікралітычных традъщый склалася і існавала таксама ў басейне Бярэзіны днепра-данецкая археалагічная культура (3-е тыс. да н.э.). Ад-но з вынаходніцтваў эпохі неаліту — вытвор-часць ляпнога глінянага посуду. Посуд днеп-ра-данецкай культуры ўпрыгожвалі адбіткі грэбеня і наколы, ці грабеньчата-накольчаты арнамент. Сляды паселішчаў каменнага веку зафіксаваны каля вёсак Выдрыца, Хальневі-чы, Шырневічы. Ніводнае з паселішчаў не даследавалася шляхам раскопак. Е.Р.Рама-наў лічыў жыхароў тэрыторыі Магілёўскай губерні ў эпоху каменнага веку старажытны-мі фінамі па мове. Цікава, што ягоная здагад-ка атрымала падмацаванне ў даследаваннях сучасных мовазнаўцаў. На паўночным усхо-дзе Беларусі выдзелены вельмі старажытны пласт фіна-угорскіх назваў вадаёмаў, якія можна суаднесці з насельніцтвам эпохі неалі ту. У наступную эпоху, што прынята адліч-ваць з 3-га тысячагоддзя да н.э.. таксама і на тэрыторьпо Беларусі распаўсюдзілася іншае насельніцтва, якое належала да вялікай сям'і індаеўрапейцаў. Да індаеўрапейскай моўнай сям'і належаць сучасныя славянскія мовы. На Крушпчыне выяўлены сляды прысутнасці індаеўрапейцаў бронзавага веку. Напэўна, ад-крытае ў 1936 г. каля в. Выдрьща паселішча належала да эпохі бронзы. Увогулё, галоўнай рысай эпохі бронзы з’яўляецца не карыстан-не прыладамі з бронзы, а той пераварот, які адбыўся гады ў эканоміцы і ў сацыяльнай ар-ганізацыі грамадства. Запанавалі вытворчыя галіны гаспадаркі: жывёлагадоўля і земля-робства. Прычынай рассялення індаеўрапей-цаў лічаць патрэбу ў новых і новых пашах для ўзросшых статкаў жывёлы. Адначасова матрыярхальны лад саступае месца патрыяр хату. Уладальнікі статкаў былі, мусіць, вельмі ваяўнічымі. Іх зброяй і прыладамі праць кі — шліфаваныя ці свідраваныя каменныл сякеры. Яшчэ ў мінулым стагоддзі 3 такія ся керы былі знойдзены на беразе р. Нача, калл вёсак Сокал і Дзянісавічы. К.Т.Анікіевіч п» ведамляў таксама пра знаходкі каменньа прылад <з арнаментам у выглядзе галавы ч» лавека, ці з птушынай галавой». Магчым* тэта былі выпадкова знойдзеныя ў Сенне* скім павеце старажытныя знакі ўлады. ПрН пракладцы канавы каля в. Маляўка ў 1929 г знойдзена старажытнае пахаванне па абраД} трупаслалення, рэшткі якога былі змешчані < ў нечым накшталт склепу з 3 каменных плЙ . На Беларусі вядомы і больш багатыя магіл? < эпохі бронзы. Напрыклад, каля в. ХодасаЖ | чы Рагачоўскага раёна даследаваны кургаі? с бронзавага веку^ у адным з якіх (№ 11) бьС . пахаваны, напэўна, нейкі правадыр ваяўн'

чых індаеўрапейцаў. Пахавальны інвентар: батата аздоблены гаршчок, некалькі буршты-навых і бронзавых упрыгожанняў, крамянё-выя наканечнікі стрэл, літаранаканечнікі дзід, металічныя і каменныя сякеры. Не выключала, што нейкі з недаследаваных Курганов на Крупшчыне таксама ўтрымоўвае паха-' ванне эпохі бронзы.

Наступная эпоха атрымала назву «жалез-магчы камень, што, між іншым, на нашай тэ-рыторьгі медзь ці бронза не зрабілі. Жалезны век у Паўднёвай Беларусі пачаўся каля 8 ст. да Н.Э., у Сярэдняй і Паўночнай крыху пазней. Самы характерны від помнікаў жалезна-га веку на Крупшчыне — гарадзішчы. Анікі-евіч паведамляе аб народным паданні, якое сцвярджала, што «у га рад к ах некалі жылі асілкі-волаты, якія падчас бясконцых бітваў шпулялі з гарадка ў гарадок ці вялізныя ка-мяні (што пакрываюць бакавыя схілы гарад- ^к °ў). ці каменныя сякеры, г. зн. баявыя мо-латы». Увогуле, народная інтэрпрэтацыя га-радзішчаў не будзе здавацца надта недарэчнай, калі мы згадаем, што ў мінулым стагоддзі нават вядучыя навукоўцы разгляда- ^Л1 іх як «святыя аградцы», дзе старажытныя славяне спраўлялі свае паганскія абрады. Да-ст^ ¹ ’ „ ^{Е р Рамана} Ў- не пагаджаючыся, на-Т ^оива У на тым, што «гарадкі» выкарыстоўва *ся як «сховішчы для сям’і ці родку дзікуна падчас непрыяцельскіх стасункаў паміж родам!». Такім чьшам, яго разумение функцыі гарадзішчаў набліжалася да сучаснага, аде Раманаў усё ж істотна памыляўся, калі адно-сіў гарадзішчы да помнікаў каменнага веку. Раскопкі А.Р.Мітрафанава паказалі, што пер-шапачатковыя гарадзішчы эпохі жалеза былі ці ўвогуле пазбаўлены земляных умацаван-няў, як Аўгустоўскае, ці мелі вал і роў толькі з боку плато, як Навасёлкаўскае. Але пасту-пова на гарадзішчах узнікаюць больш грун-тоўныя ўмацаванні, мусіць, вал з драўляным палісадам і ровам ва ўзножжы. Гарадзішчы Крупшчыны не даследаваліся, таму дакладна ўявіць іх канструкцьпо цяжка. Але ўжо знеш-ні выгляд абарончых збудаванняў сведчыць аб тым, што яны былі добра ўмацаваныя. На некаторых гарадзішчах Крупшчыны (Вялікае Горадна, Клішана) даследчыкамі адзначалася наяўнасць фрагмектаў кладкай і штрыхава-най керамікі. Досл'ады А.Р.Мітрафанава на гарадзішчы Навасёлкі Барысаўскага раёна выявілі, што самыя раннія пласты тут утры-моўвалі кавалкі посуду без штрыхоўкі. Яна з'явілася пазней; яшчэ пазней, недзе каля 1 ст. да н.э., распаўсюджваецца посуд формы, якая і з’яўляецца тыповай для культуры штрыхаванай керамікі. Гаршкі формаю па-добныя да вядра, але рэзка загнутыя ўнутр у верхний частцы. Там утваралася рабро, якое нярэдка аздаблялася зашчыпамі. Іх наносілі пальцамі, а штрыхоўку, мусіць, пучком травы ці саломы. Для культуры штрыхаванай керамікі былі характерны т.зв. «доўгія» да-цый, далучаных адзін да аднаго. У асяроддзі мясцовага насельніцтва Сярэдняй Беларусі каля сярэдзіны 1-га тысячагоддзя н.э. адбы-ліся змены, якія дазваляюць даследчыкам га-варыць аб трансфармацыі культуры штрыхаванай керамікі ў новую, банцараўскую, культуру. Банцараўскія матэрыялы, дарэчы, выявлены на згаданых вышэй гарадзішчах у Крупскім раёне (вёскі Вялікае Горадна, Клі шана, Кіявец). Ці был! адзначаныя змены вынікам унутранага развіцця, ці іх выклікалі вырашана. Але адрозненні ад папярэдняй эпох! відавочныя. Не толькі знікла штрыхоў-ка на гіосудзе, але і апрача «доўгіх» дамоў з'явіўся другі тып жытлаў. Каля в. Дзядзіла-вічы Барысаўскага раёна А.Р.Мітрафанаў

Апрача гарадзішча ў Дзядзілавічах ёсць так-рамікі не ведае. Банцараўскія селішчы ад-крыты паблізу ад гарадзішча Клішана, каля весах Выдрыца, Шырневічы. Мусіць, стан <вайна ўсіх супраць усіх», які панаваў у асяроддзі носьбітаў класічнай культуры штрыхаванай керамікі і прымушаў кожнае іх паселі-шча мець нейкія ўмацаванні, змяніўся. На-пэўна, склалася больш высокая форма грамадскай арганізацыі, якая гарантавала абарону нават на неўмацаваных селішчах. Частка гарадзішчаў у банцараўскі час (3-я чвэрць 1-га тысячагоддзя н.э.) пачала выкон-ваць новую функцию часовых сховішчаў для жыхароў навакольных селішчаў. Некаторыя гарадзішчы Крупшчьшы выкарыстоўваліся працяглы час. Напрыклад, па звестках Л.Д.Побаля, у зробленых ім у 1956 г. шур-

Пытанне аб этнічнай прыналежнасці насельніцтва Крупскаго раёна ў эпоху жалеза не распрацавана. Е.Р.Раманаў, спасылаючы-ся на наяўнасць у Сенненскім павеце назваў накшталт «Нямойта», «Нярэйша», <Курэй-шава» і інш., сцвярджаў, што насельніцтва ў «дакурганную» эпоху тут было літоўскім, г. зн. балтамоўньм. Балтамоўнасць мяркуецца для носьбітаў культуры штрыхаванай керамікі. Калі для культуры штрыхаванай керамікі пахаванні ўвогуле невядомыя (напэўна, звы эпох! курганы з'явіліся самым шматлікім ві-дам старажытнасцей. Як і ў іншых частках усходняй палавіны Беларусі, насельніцтва Крупшчьшы звязвала з’яўленне гэтых помні-каў археалогіі з падзеямі Паўночнай ванны ці Айчыннай вайны 1812 г. і называла, адпавед-на, «шведскімі» або «французскій!» магіла-

в. Маляўка, дзе знойдзены 4 курган ныя насыпы. Тая мясцовасць называецца <Капі-шча», г зн. месца правядзення язычніцкіх аб-радаў у славян, язычніцкі храм. Такім чы-нам, на Крупшчыне «мова зямлі» тапанімія курганы не даследаваліся, калі не лічыць зга данага выпадку раскопак К.П.Тьппкевічам. Дакументацыя ад тых раскопак не захавала-ся. Абрад трупаспалення ў кургане каля в. Стары Бобр сведчьщь, што ён належаў яшчэ да ранняго курганнаго перыяду. Пас ля хры-шчэння Русі пры Уладзіміры Святаславічу лажэннем, потым распаўсюджваюцца падкур-ганныя ямы і ўрэшце знікае сам звычай насы-паць курганы.

Вядома, што курганы кожнага з усходне-значыць. Напрыклад, дрыгавічы вызначаюц-ца з дапамогай характерных упрыгожан-няў — бочачкападобных зярнёных пацерак. Крывічам, асабліва на пачатку сярэдневякоўя зв. «доўгія» курганы. Да якога племені нале-жалі раннесярэдневяковыя славяне сённяш-няй Крупшчьшы? Дрыгавічы, згодна з «Апо-весцю мінулых часоў», «...седоша межё Прі-пятью, Двіной і нарекошася дреговічі». Выходзіць, шго басейн верхняй Бярэзіны — дрыгавіцкая зямля. Але, калі пад 1092 г. Лаў-рэнцеўскі летапіс гаворьщь пра дзівосны выпадах збівання палачан прывідамі, там пад-крэсліваецца: «Се же знаменье поча быті от Дрютьска». Палачане-крывічы, атрымоўваеЦ-ца, рассяляліся ажно за Друцк, які знахо-дзіцца недалёка ад Крупшчьшы. У заходнееў-рапейскага аўтара, географа Баварскаго, зга-даны яшчэ нейкія <лякамляны»... СапраўдЦ могільнікі з дрыгавіцкімі пацеркамі выяўле-

Дрютьск, ваюючы, г. зн. ужо ад Друцка 1 на гарадзішчы Луком ля, магчыма, знаходзіў-ся родавы старэйшына са сваімі дамачадцамі, лравадыр «лукамлян». В.В.Сядоў адзначыў, што ў раёне водападзелу Друці і Бярэзіны на-зіралася змяшэнне дрыгавічоў з крывічамі. Побач размяшчаліся паселішчы і могільнікі

князя. Яго асобу ў Лукомлі мог прадстаўляць мясцовы пасаднік. Такім чьшам, курганы Крупшчыны маглі бьщь насыпаны дрыгаві-чамі па паходжанні, але палачанамі па дзяр-жаўнай прыналежнасці і лукамлянамі па ад-міністрацыйнай. Роля Лу комля была абу Моуважным для Полацка шляху. А.М.Насонаў згадвае знаходкі сярэбраных арабскіх дырхе-маў і сцвярджае: «3 Дняпра быў водны шлях у Заходнюю Дзвіну праз Лукомль, як паказ-вае тапаграфія кладаў манет». Урэшце, неш чатку стагоддзя ці нават трохі раней. Ён рыў аб лукомскіх кладах і адзначаў лук кавалак шляху <з варагаў у грэкі»: «3

а, а потым па Бярэзіне і Дняп-

ся на тое, што ў адным з лукомскіх курганоў быў знойдзены жалезны молат — зброя, на яго думку, ------------------

Старажытнасці Крупшчыны

ніках, сказаниях, песнях». Гэтыя словы мож-на ў поўнай меры аднесці і да Крупшчыны. Але, на жаль, старажытны перыяд гісторыі гэтага краю даследчыкамі амаль не вывуча-ны, за выключэннем асобных даследаванняў археолагаў К.П.Тышкевіча. К.Т.Анікіевіча, А.Дз.Кавалені, І.М.Ціханенкава, А.Г.Кале-чыц, Л.Д.Побаль. Аўтар праводзіў пошука-выя археалагічныя работы з 1955 па 1990 г. Было выяўлена шмат курганоў, гарадзішчаў. Гэтыя даныя і пакладзены ў аснову артикула. Выяўленыя ў раёне помнікі старажытнасці адносяцца да прыкладна 200 пакаленняў жьщця людзей ад эпохі неаліту, бронзавага і

археала-крьшіц/тэрьпорьш Крупс^гГраёна былТз™ селена калектывамі людзей, якія з’яўляліся ^Ча ^ ^г кай вялікай славянский галіны індаеўра-пейцаў па сучаснай умоўна вылучанай археа-лапчнай класіфікацыі яшчэ ў эпоху неаліту і ^Ронзы. Гэтыя працэсы адбываліся, прыклад-У ³ —2-м тысячагоддзях да н.э. Басейн р. °° ^Ь Р і прылеглыя тэрыгорыі, у т.л. і забало-чаныя лясныя масівы, засяліла адносна невя-

Пры пераходзе да аселасці ўсе індаеўра-пейцы, маючы развітую жывёлагадоўлю, пае тупова пачалі займацца земляробствам, ага-родніцтвам і іншымі галінамі гаспадарчай дзейнасці. 3 гэтым перыядам звязаны адпа-ведныя старажытныя паселішчы, якія архео-лагі ўмоўна называюць помнікі—стаянкі эпох неаліту і бронзы. Археалагічныя паселішчы і адпаведныя крамянёвыя, каменныя, касцяныя прылады працы тых часоў знойдзены на тэрыторыі раёна. 3 жалезным векам, да пачатку ранняга феадалізму (9—11 ст.

хеолагі называюць гарадзішчамі. Кожны такі помнік еярод мясцовага насельніцтва мае свой вясковы мікратапонім. Усяго ў раёне вя дома 9 гарадзішчаў. Аўтар прыйшоў да выс-новы, што ўсе такія гарадзішчы жалезнага веку з’яўляліся родаабшчыннымі цэнтрамі, месцамі галоўных язычніцкіх культаў. Рода-абшчынны старшыня адначасова з’яўляуся адпаведным язычніцкім жрацом (звестуном, чараўніком). Родаабшчьшная структура сла-вянс'кага грамадства склалася на ўсёй тэрыторыі Беларусь У індаеўрапейскім грамадстве асноўнымі структурам! былі племянныя фар міраванні. Уся еўрапейская цывілізацыя ў постіндаеўрапейскі перыяд першабытнааб-шчыннага ладу прайшла стадьпо родааб-

4. Всрз

наших дзен захаваліея элементы гэтых фар-міраванняў: калектыўныя вясковыя выпасы для жывёлы і лясныя масівы, адзіныя вясковыя могілкі, узаемадапамога ў будаўніцтве жытлаў, правядзенне народных вясковых свят і інш. Да наших часоў захаваліея і курганныя некропалі. Яны былі распаўсюджаны у лпохѵ бронзы, у перыяд ранняга жалезнага веку (праўда, такія курганы даследаваны толькі ў сярэдняй частцы Беларускага Палес-ся), з еярэдзіны 1 га тысячагоддзя н.э. да 13—15 ст. на ўсёй Беларусі, у т.л. на Крупская зямлі. Пахавальны абрад у дахрысціян-скі перыяд (у Старажытнай Русі да 988 г.) быу звязаны з індаеўрапейскім звычаем крэ-мацыі памёршых, з 10 ст. і пазней усталяваў-ся абрад інгумацыі. Колькасць такіх помні- ^ка Ў адносна вялікая, захаванаець насыпаў розная. Звесткі аб кожным з помнікаў, а таксами знойдзеныя мясціны паселішчаў аб Жьшнікаў, прыводзяцца пры аналізе родааб-шчынйых фарміраванняў.

У старажытныя часы людзі еяліліея па берагах рэк. Межы Крупскага раёна знаходзяц ца ў левабярэжнай частцы вадазбору Бярэзі-ны — у басейне яе левага притоку Бобр. У сваю чаргу прьггокамі апошняй з’яўляюцца левыя: рэкі Можа, Еленка, Пліса, Аксака. Правы прыток ракі Бобр — р. Нача. У паў-ночнай частцы раёна знаходзіцца возера Ся-лява, у якое ўпадаюць рэкі Сухая, Высокая, Ракітаўка. 3 возера выцякае р. Югна, прыток р. Лукомкі. Раён мяжуе з паўднёвай часткай Лукомльскага возера, якое ў сваю чаргу звя-зана воднымі артэрыямі з Заходняй Дзвіной. У паўночна-заходняй частцы раёна бярэ свой пачатак і на адносна вялікай адлегасці праця-кае р. Эса, якая ўпадае ў Лепельскае возера. На тэрыторыі паўночнай часткі раёна прахо-дзіць агульнаеўрапейскі водападзел паміж Чорным і Балтыйскім морамі. Многія з су-цяпер ператварыліся ў балотна-тарфяныя ма-сівы, маюць свае назвы. МемавІта на берагах ся славянскія родаабшчынныя фарміраванні.

жалезнага веку (7—5 ст. да н.э.) на берагах вадаёмаў узнікалі родавыя цэнтры — гарадзі-шчы, земляныя ўмацаванні, якія ў той ці ін-шай ступені захаваліся да нашага часу. На берагах вадаёмаў захаваліся стаянкі, селішчы зручных для пражывання людзей. Тэрыто рыя кожнага родаабшчыннага археалагічнага фічных фактараў. У сярэднім кожны комплекс у старажытныя часы меў тэрыторыю не менш 200 км ² . У цэнтральнай частцы знахо-дзілася гарадзішча, на рознай адлегласці ад яго лакалізаваліся паселішчы абшчьшнікаў («старажытныя вёскі>). Каля паселішчаў узнікалі могільнікі. Гарадзішчы ўзводзіліся не пасрэдна абшчьпінікамі, імі ахоўваліся, з’яў ляліся адпаведнымі адміністрацыйнымі. культава-абрадавымі цэнтрамі. Па сутнасці, кожнае з родаабшчынных фарміраванняў з’яўлялася першабытнаабшчыннай «міні-археалагічныя помнікі ў межах кожнай з дзе-вяці ўмоўна выдзеленых родаабшчынных тэ-рыторый. На карце гэтыя межы схематычна акрэслены ў адпаведных басейнах рэк. Ну структуры адпавядае яго графічнаму пазна-

ВЕРХНЯМОЖАНСКІ РОДААБ-ШЧЫННЫ АРХЕАЛАПЧНЫ КОМПЛЕКС-1 знаходзіўся ў басейне вярхоўяў р. Можа і яе прытокаў. Да нашага часу захава-лася гарадзішча за 1—1,5 км на паўночны ўс-ход ад пас. Новы Шлях Ухвальскага сельсавета. Захаваліся пахавальныя помнікі — кур-жа ўпадае р. Казлянка. У паўночнай, усход-няй і паўднёвай чистках гарадзішча знаходзіцца моцна забалочаная тэрыторыя шырынёй да 400 м, нагадвае пойму рэчышча названага вадаёма. У цэлым захаванасць гарадзішча добрая.

Курганны могільнік добрай захаванасці знаходзіцца за 1,5—2 км на паўднёвы захад гапат.іі.та * ¹ км на паўднёвы ўсход ад У лясным масіве на пло-шчы памерамі 350 х 100 м выяўлена 110 кур-ганоў дыяметрам 5—15 м, вышьшёй 0,9—2,1 м. помнік выцягнуты з захаду на ўсход. Далей у двух месцах захаваліся асобныя курганы — рэшткі колішніх помнікаў. Адзін курган за 2 км на поўдзень ад пас. Новы Шлях на краю забалочанай тэрыторыі (абследаваны ў 1986 г.). Два курганы размешчаны за 0,3 км на паўднёвы захад ад могільніка, каля дарогі з урочышча Чудніца ў в. Заазер’е. Курганы лакалізуюцца таксама каля пас. Бярозка Ухвальскага сельсавета, паміж правым берагам р. Можа і палявой дарогай. Яны модна раза-раны, да 1960-х гадоў тут было поле. Мясцо-выя жыхары сведчаць, што падчас земляных работ выворвалася шмат касцей. Захаваліся рэшткі 6 насыпаў дыяметрам 5—7 м, вышынёй 0,4—1,6 м. Недалёка ад курганоў памятны знак, што ў 1942 г. тут быў ст’вораны пад-польны Крупскі райком КП(б)Б.

Курганы каля в. Машчаніца Ухвальскага сельсавета знаходзядца ва ўрочышчы Зага-«вострава*. плошча якога каля 4 га. У гады Айчьшнай вайны вясковае насельніцтва хава м, вышынёй 0,2—0,5 м, займаюць плошчу па-мерамі 60 х 50 м.

Курганы каля в. Старая Слабада Ухвальс-кага сельсавета захаваліся дрэнна, да 1930-х гадоў тут былі хутары і зямля ў наваколлі разворвалася, многія насыпы знішчаны. 'За-сталося 8 курганоў дыяметрам 8—11 м, вышынёй 1,2—1,7 м, многія з іх моцна пашко-плоскі культавы камень памерам каля 3 х 2,4 м. Зверху на ім і наўкола было шмат вуголля. Курганы каля в. Папарнае Дзянісавіцкага сельсавета знаходзяцца ў басейне верхний часткі р. Можа, за 2 км на паўднёвы ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Горы. Іх дыяметр 4—8 м, вышыня — 0,4—1,4 м. Захавалася 9 насы-пер забалочанага масіва Дзянісавіцкага жура-віннага заказніка. Адзін з курганоў мае дыя-добрая, другі адпаведна 5 і 0,5 м. Трэці курган знаходзіцца за 150 м на ўсход ад заказніка, каля дарогі Яджар—Шынкі, яго дыяметр 12 м, вьшіыня —0,6 м.

Шынкі Дзянісавіцкага сельсавета, у чатырох месцах. Рэшткі курганоў пашкоджаныя. Адзін курган знаходзіцца за 4 км на захад ад вёскі, каля старой дарогі ў Дзянісавічы. Мае Дыяметр 18 м, вышыню 3 м, зверху разбуравы сХарбашукальніцкай ямай. На адлегласці ² км ад папярэдняга захавалася 6 курганоў, размешчаных кампактнай групай (дыяметры 3—6 м, вышыня 0,3—0,7 м). Трэцяя група з 2 курганоў знаходзіцца каля другой старой дарогі. за 4 км ад в. Шынкі ў напрамку да т.п. Крупкі. Адзін з курганоў дыяметрам 13 м, вышынёй 2,5 м. часткова пашкоджаны скарбашукальнікамі. Чацвёргая група знаходзіцца на левым беразе р. Можа, ва ўрочы-шчы Казялец (звесткі ад мясцовага краязнаў ца Івана Аляксандравіча Глінскага). Усяго ў родаабшчынным комплексе захаваліся 163 курганы ў 12 мясцінах.

НІЖНЯМОЖАНСКІ РОДААБШЧЫН НЫ АРХЕАЛАГІЧНЫ КОМПЛЕКС-2

умоўна выдзелены ў басейне ніжняга цячэння

Гарадзішча было ўзведзена на правым бе-12—15 км уніз па цячэнні ад папярэдняга верхняможанскага родаабшчьшнага ѵмаца-вання. Як сведчаць мясцовыя жыхары, тэры-торыя земляного ўмацавання раней разворвалася. Тут і да сённяшняга часу апрацоўваецца зямля (амаль што да вала гарадзішча — на адлегласці 25 м). Побач праходзіць палявая дарога. 3 усходняга боку знаходзіцца шырокі забалованы роў. У цэлым помнік захаваўся добра. Ва ўсходняй, паўночна-ўсходняй і паўночна-заходняй яго частках захаваўся вал вышынёй 2—3 м, шырыпёй 7—8 м. Пляцоў-ка ў плане мае форму, блізкую да трохву-гольніка з закругленымі вугламі, максімаль-ныя яе памеры па лініях поўнач—поў-дзень — каля 57 м, усход—захад — 60 м. Верхняя частка помніка ўзвышаецца над поплавай ракі на 4—6 м. У профілях сценак таўшчыня старажытнага слоя дасягае 1—1,5 гліны. У розных месцах сценах знойдзены пасудзін, якія можна аднесці да мілаградскай і зарубінецкай археалагічных культур. Час тка фрагментаў на паверхні мае штрыхі. А6-шчыннікі ў старажытныя часы займаліся вы творчасцю жалеза сырадутным спосабам з мясцо вых балотных руд. Знойдзены таксама вялікі фрагмент жалезнам фібулы «з падвяза-най ножкай*, якая адносіцца да 2 ст. н.э.

Курганы ў наваколлях в. Ухвала вядомы ў чатырох мясцінах. Адзін з могільнікаў знахо-дзіўся каля гарадзішча, за 0,3—0,4 км ад земляного ўмацавання, знішчаны пры развор-ванні. Па даных 1870-х гадоў у той час было 9 курганоў. Другі курганны могільнік частко-ва захаваўся на тэрыторыі вясковых могілак, разбуравы сучаснымі пахаваннямі. Шэсць курганоў, размешчаных кампактнай групай, знойдзены ў паўночна-заходняй частцы су-часных могілак, іх дыяметр 6—12 м, вышыня 1—2 м. Сёмы курган захаваўся ў лесе, каля лясной дарогі ў пас. Стары Сокал, яго дыя-

У 19 ст. каля населенага пункта Стары Сокал была знойдзена каменная сякера. Трэці курганны могільнік знаходзіўся за 1—1,5 км’на паўночны ўсход ад У хвалы (разбураны), чац-вёрты — за 1 км на паўднёвы ўсход ад У хвалы. Захаваўся 1 насып дыяметрам каля Юм. У наваколлі населенага пункта Мікалаеўка Ухвальскага сельсавета выяўлены курганы у двух месцах, сярэдневяковы могільнік, селішча. Тут сярод поля ёсць узвышша пад наз шынёй 0,5—1,4 .м, некаторыя моцна пашко-джаны. Маецца вялікая колькасць познася рэдневяковых пахаванняў. Значная частка помніка пры разворванні знішчана. За некалькі сотняў метраў на ўсход ад могільніка адкрыта вялікае селішча. Яно знаходзіцца ў вялікая колькасць фрагментаў глінянага посуду, у асноўным познасярэдневяковага часу. Помнік займае тэрыторыю ў некалькі гекта-раў. За 1—1,5 км на ўсход ад Мікалаеукі. ва ўрочышчы Вялікае Селішча. захаваліся 2 курганы на адлегласці адзін ад другого каля 15 м. Пералічаныя помнікі знаходзяцца ў розных нап рамках ад родавага цэнтра' — га

Прусаўшчына за 2—3 км на захад ад гарадзі шча маюцца таксама рэшткі курганнаго нек курганоў.

Рэшткі курганнаго могільніка захаваліся каля вёсак Старыя І Новыя Пышачы на захад ад населенье пунктаў ва ўрочышчы Лядзіна-Прыстань на берагах р. Можа. Раней гэтая тэрыторыя разворвалася. Каля лясной дарогі захаваліся 3 курганы дыяметрам 7—12 м, вы-шынёй 0,5—1 м і 1 курган на правабярэжжы

Курганы ў чатырох месцах, познасярэдне-вяковы могільнік і культавы знак знаходзяц-савета. Ад курганных могільнікаў захаваліся асобныя насыпы, помнікі былі разараны. •Адзін курган знаходзіцца каля дарогі за 2 км ад Купленкі і 1,5 км ад левага берага р. Мо-жа. Яго дыяметр 14 м, вышыня 1,8 м, зверху маецца вялікая скарбашукальніцкая яма. Другі курганны могільнік знаходзіцца на за-недалска ад урочышча Свяцец. Дыяметр кургана 12 м, вышыня 1,3 м, трэці курган заха-ваўся ва ўрочышчы Дубрава, яго дыяметр 10 м, вышыня 1,8 м. Верхняя частка пашкоджа-

дарогі. На высокій беразе р. Можа і ўздоўж вясковай вуліцы пас. Малы Вязок захавалася 6 курганоў дыяметрам 7—10 м, вышынёй да 1 м, пашкоджаных у час пракладкі вуліцы і вала, у верхній цячэнні р. Брусяты, левага

Курганы, познасярэдневяковы могільнік, населенымі пунктам! — Знаменка і Сомры Ухвальскага сельсавета. Калісьці на поўдзень ад гэтых вёсак было вялікае возера. На яго нашага часу захаваліся рэшткі курганных помнікаў, усе яны былі разараны. Два курганы захаваліся за 4 км на ўсход ад Знаменкі, іх дыяметры 9 і 10 м, вышыня — 1,2 і 1,6 м. Бліжэй да населенага пункта маецца культа-вы камень пад назвай «Мядзведзь». Другое месца знаходжання двух курганоў — за 0,5

Сомры, іх дыяметр 2,5 і 12 м, вышыня 0,5 і 1 м. Яшчэ 1 курган ёсць каля дарогі са Знаменкі ў Новыя Пышачы і 1 каля в. Сомры ва ўрочышчы «Гарадзішча», яны моцна пашко-цовых жыхароў, курганы ёсць таксама недалёка ад в. Сомры ва ўрочьппчы «Шведскія магілы», на паўднёвы захад ад яе, у напрам- ку да в. Дзевяніца Бярэзінскага раёна. Далей, за 0,4 км на поўнач ад Сомраў, знахо- НІЖНЯБОБРСКІ РОДААБШЧЫННЫ АРХЕАЛАПЧНЫ КОМПЛЕКС-3 — умоў на выдзелены ў паўднёва-заходняй частцы ся 2 земляныя ўмацаванні недалёка адзін ад аднаго. Першае з іх, вядомае з навуковай лі-таратуры, знаходзіцца за 0,5 км ад в. Вялікае Горадна Выдрыцкага сельсавета на высокій тарам у 1987 г. Першы помнік сярод мясцова-пляцоўкі з боку поля захаваўся дугападобны вал вышынёй 2—5 м, шырынёй 10—12 м. 3 трох бакоў умацаваны ровам шырынёй 10— ецца вялікіх памераў роў, які часткова раз-мыў вялікі ўчастак берага ракі. Памеры пом-ніка каля 150 х 120 м, у тым ліку пляцоўкі — 120 х 100 м.

мазка і больш за дзесятак абломкаў гладка-сценных і са пггрыхоўкай ляпных пасудзін

нямі зверху над пахаваннямі, які змяшчае

Познасярэдневяковы могільнік каля в.

кая колькасць пахаванняў з камянямі зверху. Непадалёку ад в. Новыя Дзянісавічы, на бе-

Помнік старажытнага промыслу — месца

Дзіцца каля пас. Вялікі Вязок Дзянісавіцкага сельсавета, на правым беразе р. Можа, за 1

Радзішча Ухвала, побач з дарогай у г. Круп-

Мае круглую «гарадзішчападобную» фор- ^М У Дыяметрам 27 м, вышынёй каля 3 м; паў-пнёвая частка разбурана пры будаўніцтве

Ад часоў

мілаградскай і зарубінецкай археалагічных культур. Па свайму тылу тэты помнік анала-гічны гарадзішчу каля в. Ухвала. Другое га-радаішча мае памеры каля 75 х 45 м, пляцоў-ка памерамі 50 х 35 м; дугападобны вал з боку поля вышынёй да 5 м, шырынёй 2—2,5 м.

сыпаны роў: часткова па тэрыторыі помніка была пракладзена дарога. Паўночная частка пляцоўкі ў параўнанні з паўднёвай паніжана на 7—8 м. На пляцоўцы каля вала закладзе-ны шурф памерамі 1x1м; культурны слой да 0,6 м, у ім меліся попел і вугаль, знаходкі не выяўлены. Можна меркаваць, што асноў-ным гарадзішчам з’яўлялася першае, а другое ўмацаванне выконвала функцию сховішча. Курганны некропалъ лакалізаваўся каля вяс ковых могілак, ён поўнасцю разбураны. Пры абследаванні А.Г.Калечьщ гэтага помніка ў 1979 г. тут меліся яшчэ 2 курганы дыяметрам 6 м, вышынёй каля 1,5 м. Каля в. Выдрьща, ва ўрочышчы Ляхаўка, выяўлены 6 курганоў, культавы камень, які знаходзіцца на полі, на паўночны ўсход ад вёскі, памерамі на ўзроўні паверхні зямлі каля 3 х 3 м, вьппынёй каля

Стаянку каменнага веку і селішча на левым беразе р. Бобр каля былой в. Шырневі-чы ў 1936 г. выявіў беларускі археолаг А.Дз.Каваленя. Курганы знойдзены таксама на правабярэжжы р. Бобр каля былога насе-ленага пункта Слоўч.

Познасярэдневяковы могільнік каля пас. Прудок Выдрьщкага сельсавета знаходзіцца ва ўрочьшгчы Дзяцінная Гара, займае плошчу каля 1 га. Пры пасадцы маладога хваёвага лесу былі моцна пашкоджаны многія пахаванні, ны ў розных месцах у наваколлі в. Гумны Ух-вальскага сельсавета. Звесткі аб некаторых з гэтых курганоў ёсць у архіве Мінскага губер-натара. Таксама знойдзены 5 каменных і 1 крамянёвая сякеры бронзавага веку. Асобныя курганы і рэшткі могільнікаў вядомы ў сямі мясцінах. Адзін з іх маецца ва ўрочышчы Ру-каш, непадалёку ад левага берага р. Манча, левага прытоку Бярэзіны. У лесе захаваліся 3 насыпы дыяметрам каля 3 м, вышынёй да 0,5 м. Другі могільнік лакалізуецца ў лясным ма-сіве ўрочьппча Асавок, за 7 км на паўночны захад ад в. Гумны. Захавалася 6 курганоў дыяметрам 5—11 м, вышынёй 0,2—3 м. Трэ-цяе месца знаходзіцца за 3 км на поўдзень ад

усходняй ускраіны в. Гумны, на ўскрайку ба-лота пад назвай Паша. Астатнія курганы раз-мешчаны на поўнач і захад ад в. Гумны. У в. Гумны ёсць селішча. Курганы знаходзяцца таксама каля в. Узнаж Ухвальскага сельсаве та, ва ўрочышчы Салдацкія надзелы. Захава-курганны могільнік былі каля былога пасёлка Гаць. У родаабшчынным комплексе рэшткі курганных могільнікаў выяўлены ў И мес-

ВЕРХНЯНАЦКІ РОДААБШЧЫННЫ АРХЕАЛАГІЧНЫ КОМПЛЕКС-4 знахо дзіцца ў верхній цячэнні р. Нача (правы прыток р. Бобр). Родавым цэнтрам тут з’яўляла-ся гарадзішча каля в. Радзіца Ігрушкаўскага сельсавета. Помнік выяўлены Л.Д.Побалем у 1990 г. Земляное ўмацаванне, амаль што авальнае ў плане, знаходзіцца ва ўрочышчы Акоп, на адносна высокій правым беразе р. Блудная (Блудыня, Блудня). Пляцоўка па-ўсходняй частцы ёсць перамычка шырынёй 5 на-заходняя частка пляцоўкі пашкоджана, а роў на даўжыню каля 12 м засыпаны. У шур-дзішча, культурны слой таўшчынёй 0,4 м, там знойдзены 2 абломкі шлака і пекалькі да ранняга жалезнага веку. Захавалася час-вым беразе ракі, за 1,5 км ад гарадзішча.

Курганны могільнік каля в. Стараселле Ігрушкаўскага сельсавета знаходзіцца на мес-цы вясковых могілак. Захаваліся 3 курганы

Шмат курганоў было разбурава пазнейшымі пахаваннямі. Курганы, каменны крыж, ся-вай пабудовы выяўлены ў лясным масіве, недалёка ад в. Лужа Ігрушкаўскага сельсавета. Яны размяшчаюцца на ўзвышшы, на плошчы памерамі 130 х ПО м. Значная частка могіль-ніка разбурана пры разворванні. Захаваліся 34 курганы (часткова моцна разбу^аны) дыя-

кі. На адным з пахаванняў захаваўся камен-ны крыж. У заходняй частцы ўзвышша маюцца рэшткі культавай пабудовы памерамі 37 х 16 м. Можна меркаваць, што гэта фундамент мураванай капліцы, якую збіраліся ўзвесці на гэтым месцы.

Курганы і помнік старажытнага промыслу знаходзяцца каля пае. Лянок Нацкага сельса-плошчы каля 10 га маецца 80 насыпаў, у ле-вабярэжнай забудаванай частцы захаваліея 3 насыпы сярод пабудоў. Дыяметр курганоў 3—10 м, вышыня 0,2—3 м. На тэрыторыі мо-гільніка ўстаноўлены ахоўны знак. Месца вырадзішчападобнае земляное збудаваине ў плане круглай формы, дыяметрам па вонка-вым краі 42 м, па грэбені вала 32 м, вышыня не менш за 4 м. 3 паўднёва-ўсходняга боку захаваўся ўваход на пляцоўку <роў> шыры-хоць і не мае да апошніх непаерэдных адно-сін. Мяркуецца, што атрыманы вугаль грузілі ў ладдзі, якія заходзілі ў р. Дубешня, і сплаўлялі да майстэрняў, дзе ён быў патрэбен для вытворчасці жалеза з балотных руд і ін-шых гаспадарчых патрэб, а таксама ў бязлес-ную зону сярэдняга і ніжняга Падняпроўя су-

Адзін вялікі курган вядомы каля населена-га пункта Прудзец Халопеніцкага сельсавета ў вярхоўях р. Нача. Грунтавы могільнік знаходзіцца каля пас. Малое Хацюхова Хацю-хоўскага сельсавета. Курганныя могільнікі адкрыты ў двух месцах каля в. Вялікія Жабе-рычы Дакудаўскага сельсавета на адлегласці 0,8 км адзін ад аднаго ў левабярэжнай частцы р. Нача. Першы з іх знаходзіцца ва ўрочы-шчы Дубавіца, непаерэдна на беразе ракі не-падалёку ад населенага пункта Шавялоўка. У лесе на плошчы каля 5 га выяўлена 17 насы-паў дыяметрам 7—12 м, вышынёй 0,5—3 м. Другі могільнік знаходзіцца ва ўрочышчы Пристань, за 3 км ад вёсак Вялікія Жаберы-чы і Радзіца. У лясным масіве на плошчы памерамі 240 х 60 м выяўлена И насыпаў дыяметрам 8—14 м, вышынёй 1,5—2,4 м. Трупа курганоў на плошчы 2,5 га знаходзіцца каля в. Клён Дакудаўскага сельсавета. Захавалася 36 насыпаў дыяметрам 3—И м, вышынёй 0,3—2,4 м. У апісанні цэркваў і прыходаў Мінскай епархіі ў 1879 г. ёець звесткі, што ў в. Ігрышча Хацюхоўскага сельсавета каля царквы знаходзіліея курганы. Пры абследа-ванні ўстаноўлена, што на месцы курганоў цяпер знаходзяцца вясковыя могілкі. Яны аб-гароджаны і займаюць плошчу каля 1 га. У самай паўночна-заходняй частцы іх захаваліея 2 курганы дыяметрам 5 і 9 м, вышынёй 0,6 і 2 м, таксама пашкоджаныя. Познасярэдне-вяковыя пахаванні на паверхні маюць скопі-шчы каменняў. Прылеглыя лясныя масівы — водападзел паміж верхний часткай правабя-рэжжа рэк Нача і Сха, левым прытокам Бя-рэзіны (упадае каля Барысава). Тэты ўчастак водападзела з’яўляецца адмініетрацыйнай граніцай паміж Крупскім і Барысаўскім раё

не верхний часткі р. Сха. Курганы каля п. Буда Халопеніцкага сельсавета таксама моц-на пашкоджаны, захавалася некалькі насы-паў ва ўрочышчы Валатоўка. Каля в. Нача ў 19 ст. былі выяўлены 3 каменныя сякеры. Усяго вядома 193 насыпы ў 10 курганных мо-гільніках.

СЯРЭДНЯБОБРСКІ РОДААБПІЧЫН-НЫ АРХЕАЛАГІЧНЫ КОМПЛЕКС-5 умоўна вщдзелены ў басейне сярэдняга цячэн-ня р. Бобр і яе левага і праваго прытокаў (цэнтральная частка Крупскага раёна). На рскага пассавета даследаваў адзін курган, які адносіуся да перыяду язычніцтва. Насып высо-кі, камянямі раздзелены на 3 гарызонты, ня-божчык быу крэміраваны па індаеўрапейскаму звычаю. Трупа з 27 курганоў выяўлена ва ўро-чышчы Царковішча, за 1,5 км на поўдзень ад в. Стары Бобр. Курганны комплекс каля в. Крас-ноўка выяўлены аўтарам у 1989 г., займае тэ-рыторыю памерамі каля 150 х 100 м, змяшчае 53 насыпы дыяметрам 5—8 м, вышынёй 0,4—1,5 м; многія пашкоджаны скарбаіпу-кальніцкімі ямамі. Каля населенага пункта Шэйка ёсць 2 курганы.

дпаведнае паселішча бронзавага веку. Усяго іядома 86 насыпаў у 4 курганных могільні-

СЯРЭДНЯБОБРСКА-ПЛІСКІ РОДА-ѴБШЧЫННЫ АРХЕАЛАПЧНЫ КОМ-ІЛЕКС-6. Ахоплівае сярэдняе цячэнне р. Зобр з прылеглым басейнам р. Пліса і яе лепим притокам Іллянка. Тэта тэрыторыя мала іаследавана. Умацаваны родавы цэнтр — га-эадзішча знаходзіода ў в. Пліса Бобрскага /мацаванне ўзвышаецца над акружаючай чясцовасцю на 6 м, памеры пляцоўкі 50 х 45 ч. У паўднёва-ўсходняй яго частцы захаваўся нал вышынёй 0,5 м. Каля вёскі маюцца 3 курганы. Рэшткі курганнага могільніка знойдзе-ны таксама каля населенага пункта Куты Бобрскага пассавета.

ВЕРХНЯБОБРСКІ РОДААБШЧЫН-НЫ АРХЕАЛАПЧНЫ КОМПЛЕКС-7, зай- мае басейн верхняго цячэння р. Бобр і яе прытокаў, паўночна-ўсходнюю частку раёна. Дадзеная тэрыторыя' археолагамі практычна нс вывучалася. Гарадзішча і селішча знахо-дзяцца паміж вёскамі Кіявец і Абчуга Абчуг-скага сельсавета, лакалізуюцца ў лясным ма-сіве, пляцоўка гарадзішча мае памеры 40 х 30 м, умацавана валам.

СЯЛЯЎСКІ РОДААБІПЧЫННЫ АРХЕАЛАПЧНЫ КОМПЛЕКС-8, уключае паўночную частку раёна, басейны рэчак Ракі-тоўка, Высокая, Сухая, Югна і інш., якія ўпадаюць у воз. Сялява. Гарадзішча і селішча, якія выяўлены і даследаваны Л.Д.Поба-лем у 1955 г., знаходзяцца ва ўрочышчы Выс-пянская Гара на беразе воз. Сялява, каля су-часнага могільніка в. Клішына. Земляное дзін жалезнага веку, сярэдневяковая кафля. Памеры другой пляцоўкі — 60 х 20 м. На се-лішчы сярод знаходак кераміка банцараўскай культуры. Каля в. Прошыка Акцябрскага сельсавета выяўлены 2 курганы дыяметрам 10 і 15 м, вышынёй 1,5 і 2,5 м. У 1979 г. А.Г.Калечьщ выявіла ў гэтай мясціне каля 10 курганоў. Селішча жалезнага веку існуе на захад ад в. Клішына. На вясковым могільні-ку в. Клішына познасярэдневяковыя паха-ванні. Стаянка каменнаго веку выяўлена аў-

тарам каля пас. Старожышча, на заходнім беразе воз. Сялява. Тут знойдзена шмат апрацаванага крэменю. 4 курганы маюцца каля пас. Высокае Акцябрскага сельсавета, на паўднёва-ўсходнім беразе воз. Сялява. Курга-

ны ў трох месцах выяўлены каля в. Дубы Ак цябрскага сельсавета: 7 насыпаў на паўднёва ўсходнім беразе воз. Сялява (тут ёсць камен ныя крыжы); за 1 км ад берага возера, у лесе,

5 насыпаў дыяметрам 6—8 м, вышынёй 0,5— 1,5 м; за 2 км на паўночны ўсход ад в. Дубы, у напрамку в. Калодніца — 2 насыпы дыяметрам 6 м, вышынёй 1,2 і 1,5 м; каля в. Яз бы Акцябрскага сельсавета — 4 курганы і 2 каменныя крыжы. Трупа курганоў ёсць каля в. Асінаўка Крупскага сельсавета. Яна скла-даецца з 30 насьшаў у вярхоўях р. Высока!

6 курганоў выяўлена каля в. Гузовіна, іх дыя-метр да 12 м, вышыня 0,8—2,5 м. Стаянка каменнага веку ёсць таксама каля в. Вялікія Хальнявічы на паўночна-заходнім беразе воз. Сялява, ва ўрочышчы Ліпавец, каля вытока р. Югна. У комплексе ў 6 курганных некро-палях 28 насыпаў.

РОДААБШЧЫННЫ АРХЕАЛАПЧНЫ КОМПЛЕКС ВЕРХНИЙ ЧАСТИ р. ЭСА-9 знаходзіцца ў Балтыйскім вадазборы. РодавЫ цэнтр — гарадзішча — размешчана каля в. Грыцкавічы Халопеніцкага сельсавета. У

Каля царквы ёсць познасярэдневяковы к* менны крыж. Курганы каля в. Дудзінка Ха-лопеніцкага сельсавета знаходзяіща ва ўрс чышчы Расцяроб. За 1 км на паўднёвы захД ад вёскі раней было 11 насыпаў, захавалася прыведзеныя помнікі старажьгтнасці адносяі

ца да розных храналагічных перыядаў, пачы-наючы з 3-га тысячагоддзя да н. э. Паселішчы каменнага і бронзавага вякоў выяўлены каля вёсак Клішана, Вялікія Хальнявічы, на правым беразе р. Бобр, каля былой в. Шырневі-чы, у межах Выдрыцкага сельсавета. Земля-робчыя прылады працы, у першую чаргу каменныя сякеры, знойдзеныя каля вёсак Новыя Пышачы, Гумны, Буда, Чарняўка і ў

У 8—5 ст. да н.э. па сутнасці сфармірава ліся прымітыўныя першабытнаабшчынныя «дзяржавы». У кожным з такіх утварэнняў у адпаведных басейнах рэк былі ўзведзены земляныя ўмацаванні — гарадзішчы плошчай 0,3—0,6 га. Не менш дзевяці такіх утварэн-няў мелася ў межах сучаснага Крупскага раё на. Зямельныя масівы па сутнасці былі падзе-лены сярод такіх цэнтраў-«дзяржаў». Іх пе-радзел прыводзіў да канфліктаў паміж асобнымі родамі. Навокал кожнага з гарадзі-шчаў утвараліся «старажытныя вёскі». Апош-нія складаліся з асобных абшчыннікаў, іх ся мей, якія вялі ў асноўным земляробча-жывё лагадоўчы ўклад жыцця. Развіваліся іншыя хатнія промыслы. Жыхары 2800—2500 гадоў таму назад з балотнай руды сырадутным спо розныя прылады працы, культава-міфалагіч-ныя атрыбуты. Менавіта адзін з такіх выра-баў — фібула «з падвязанай ножкай» 2-га ст. н.э. — знойдзена на гарадзішчы У хвала, якой не менш як 1800 гадоў. Насельнікі «ста-ражытных вёсак» жылі ў адным калектыве, захоўвалі культава-міфалагічныя светапогля-ды і традыцыі сваіх далёкіх родзічаў славянская галіны індаеўрапейцаў, якія ў пэўных

ця ў лясных і лесастэпавых абшарах Еўропы. Пэўныя элементы культуры ад тых далёкіх шых дзён у фальклоры, этнаграфіі, на| ных звычаях, матэрыяльнай культуры.

Месцы лакалізацый «старажытных далёка ад курганных могільнікаў, якія вядо-мы ў 66 месцах. Агульная колькасць паха-вальных насыпаў складае 550. Яны маюць храналагічныя межы ад сярэдзіны 1-га тыся-многіх мясцінах вядомы познасярэдневяко-выя могільнікі 14—17 ст. На асобных з іх культавыя камяні язычніцкіх часоў.

У СКЛАДЗЕ ПОЛАЦКАГА КНЯСТВА

Напачатку пісьмовай гісторыі Крупшчына уваходзіла, верагодна, у склад Полацкага княства, на чале якога ў сярэдзіне 10 ст. ста-яу князь Рагвалод. Каля 980 г. сын кіеўскага ^к ”язя Святаслава наўгародскі князь Уладзі-мір заваяваў Полацкае княства, забіў Рагва ^л °Да і 2 яго сыноў, а дачку Рагнеду прымусіў ^СТаць сваёй жонкай. Ен заваяваў таксама і Кі-еў, дзе княжыў яго старэйшы брат Яраполк.

3 гэтага часу Крупшчына разам з усім Полац-кім княствам уваходзіла ў склад усходнесла-вянскай дзяржавы — Кіеўскай Русі.

Род нашчадкаў Уладзіміра хутка размно-жыўся, падзяліўся на некалькі асобных га-лін. Яны раздзялілі паміж сабой тэрыторыю дзяржавы, утварыўшы паўсамастойныя княс-

твы. Князі фармалъна прызнавалі старшинство таго, хто княжыў у Кіеве, але на справе мала лічыліся з ім. Больш трывала княствы аб’ядноўвалі агульная рэлігія і звязаныя з ёй пісьменнасць і летапісанне.

Полацкае княства (або Полацкая зямля) адасобілася раней за іншыя і, верагодна, у тых самых межах, якія мела пры Рагвалодзе. Яго. ўзначалілі нашчадкі старэйшага сына Уладзіміра і Рагнеды — Ізяслава, які памёр раней за бацьку. Па мацярынскай лініі Ізя-слаў і яго нашчадкі былі пераемнікамі папя-рэдняй полацкай дынастыі, таму летапісец назваў іх «Рагваложымі ўнукамік Род іх працягваў драбііща, у 12 ст. са складу Полац кага княства вылучыліся Віцебскае, Друцкае, Мінскае, пазней іх стала яшчэ больш. * срэдна сучаснай Крупшчыны, у летапісах ня-ма. Можна толькі і меркаваі ъ, што большая частка яе тэрыторыі ўвайшла ў склад Друц-кага княства. Цэнтрам яго быў старажытны гооад Друцк (зараз веска ў Талачынскім раёне), які ўзнік недалёка ад волаку паміж рэка-мі Друць і Усвейка. Магчыма, друцкія князі кантралявалі і заходні, бярэзінскі водны шлях. Ваўсякім выпадку, го рад Барысаў быў заснаваны' праўнукам Ізяслава Барысам Усяславічам — родапачынальнікам друцкай галіны «Рагваложых унукаў».

Іншым гарадскім цэнтрам паблізу ад Крупшчыны быѵ Лукомль (зараз веска ў Чашніцкім раёне). Тэта быў вельмі старажытны і, паводле археалагічных звестак, квітне-звестак пра асобнае Лукомльскае княства. Можа, яно і існавала тады, але не было ѵпа-мянута, а магчыма. Лукомль уваходзіў у По-лацкае княства, у складзе якога быў цэнтрам асобнай акругі. Яна павінна была ахопліваць басейны рэк Усвейкі, Лукомкі і Улы. Мяжа Друцкай і Лукомльскай валасцей, напэўна, праходзіла недзе ў паўночнай частцы сённяш-няга Крупскага равна, перасякаючы або абмі- і наючы з поўдня воз. Сялява.

На Крупшчыне ў той час не было значных паселішчаў. Сведкамі тагачасных падзей з’яўляюцца толькі курганныя могільнікі. Яны раскіданы па ўсім раёне, але большасць іх захавалася ў глухіх лясных абшарах.

Колькасць насыпаў у могільніках невялі-

У СКЛАДЗЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

У 14 ст. тэрыторыя Крупскаго раёна ўвай-шла ў склад новая дзяржавы — Вялікаго княства Літоўскага (ВКЛ). На жаль, ад гэ-тых часоў захаваліся толькі ўрывачныя, адзінкавыя звесткі. Значная частка Круп-шчыны тады па-ранейшаму ўваходзіла ў склад Друцкага княства і падзяляла яго лёс. Князі Друцкія, якія пасля амаль двухсотга-довага пёрапынку пачынаюць згадвацца ў крыніцах сярэдзіны 14 ст., былі ўжо васаламі вялікіх князёў літоўскіх, хоць яшчэ захоўва-лі рэшткі былой самастойнасці. Вядома, што вялікі князь Гедзімін, а затым яго сын Аль-герд праводзілі палітыку аб’яднання княс-тваў, якія некалі ўваходзілі ў склад разбура-най татарскій нашэсцем Кіеўскай Русі. У русле гэтай палітыкі іх верхавенства распаўсюдзілася і на Друцкае княства. Захад і поўдзень сучаснага раёна, верагодна, у 14 ст. ўжо належалі да іншага цэнтра — Бары-сава, які перайшоў у непасрэдную ўласнасць вялікаго князя. Магчыма, гэта адбылося ў су-вязі з падзеямі, пра якія паведамляе адзін з беларуска-літоўскіх летапісаў — Хроніка Быхаўца.

У 1392 г. вялікім князем літоўскім у выні-ку жорсткай барацьбы з сапернікамі стаў Ві-таўт Кейстутавіч. Неўзабаве, каля 1394 г., па-мёрла ўдава былого вялікага князя Альгерда Ульяна Цвярская, якая пажыццёва валодала княства ў дзяржаўную ўласнасць і накіраваў туды намеснікам свайго набліжанага баяры на, сакольнічага Фёдара Вясну. Аднак малод-шы гіын Альгерда і Ульяны, князь Свідры-гайла, не пагадзіўся з гэтым рашэннем і ўзняў мяцеж супраць Вітаўта. Віцябляне падтрыма-лі яго, да мяцяжу далучыліся Друцк і Орша.

Падтрымку Вітаўту аказаў старэйшы брат Свідрыгайлы, кароль Польшчы Уладзіслаў Ягайла. 3 вялікім войскам Вітаўт рушыў на падаўленне мяцяжу і спачатку прыйшоў да Друцка. Мясцо выя князі выказалі пакорлі-васць, за што Вітаўт дараваў ім удзел у мяця-жы і нанава пажалаваў Друцкае княства са сваіх рук, але ўжо не як спрадвечную вотчы ну, а як наданне на ўмовах бездакорнай службы. Орша ж і Віцебск былі ўзяты пасля аблогі, яны ў далейшым ператварыліся ў ве нікамі. Падобным шляхам мог трапіць да вя-Цікава, што яшчэ ў 19 ст. ў народзе захоў-валася паданне пра паход Вітаўта праз Бары саўскую і Друцкую воласці. Тэта паданне згадвае Павел Шпілеўскі ў сваім «Падарож-жы па Палессі і беларускаму краю». У пры-ватнасці, ён пазначае, што стары шлях праз Начу і Крупкі мясцовае насельніцтва звала «Вітаўкай», а недалёка ад в. Маласаі, што знаходзілася за 5 км на паўднёвы захад ад Кру пак, быў «Вітаў калодзезь», выкладзены каменнем. Яго нібыта выкапалі па загаду князя «Віта» ў час яго паходу. Тады ж быццам бы продкі маласаеўцаў ахвяравалі на пра-корм войска некалькі валоў, за што князь

ласаі з'яўляюцца ў ________,___ _г _____

воласці толькі ў 18 ст., прычым насельнікамі вёскі былі не вольныя, а цяглыя сяляне. Аднак сам факт, што ў готых мясцінах існавала тапаніміка, звязаная з імем Віта (Вітаўта), нельга лічьщь выпадковым. Напэўна, войска Вітаўта сапраўды прайшло праз гэтыя дясіс тыя мясціны з захаду на ўсход, пакідаючы пасля сябе прасекі, маеты, грэблі і калодзе-жы, якія яшчэ доўга выкарыстоўвалі потым мясцовыя жыхары. Ва ўсякім выпадку, у канцы 14 ст. Барысаўская волаець падпарад-коўвалася непаерэдна Вітаўту. Апошні ў 1396 г. выдаў яе насельнікам («борысовцам») специальны прывілей, у якім вызначаў парадак прыёмкі і ўліку мядовай даніны. 3 прывілея вынікае, што сяляне самі прывозілі мёд у Ба-рысаў, дзе яго ўзважваў велікакняжацкі ці-вун. Для прадухілення злоўжыванняў Вітаўт

нам. Мс'рнай адзінкай павінен быў быць «вялікі камень меньскі», а працэс узважвання належала ажыццяўляць «па старине» прад-стаўніку еялян у прысутнасці цівуна і свед-каў. З’яўленне прывілея, напэўна, тлумачыц-воласці, неаднаразовых у 14—16 ст., практична не называющія паселішчы, з якіх яна складалася. Таму мы не ведаем, якія з іх (у тым ліку на абшарах Крупшчыны) ужо існа-валі ў готы час. Захавалася толькі ўпамінаннё пра сяло Горадна, і то выпадкова — дзякукё чы нямецкаму дыпламату і падарожніку СІ--гізмунду Герберштэйну. Апошні двойчы ез-і

з сыноў Сямёна Дзмітрыевіча, князі Дзміт-рый, Багдан, Іван і Януш Друцкія-Любецкія, дзялілі маёнткі свайго памёршага бацькі Рамана Васілевіча. Сярод гэтых маёнткаў згад-ваецца і Худава. Нашчадкі іншых сыноў Ся-даўскім маёнтку. У 1546 г. адбыўся суд паміж адным з чатырох згаданых вышэй Друцкіх-Любецкіх, Дзмітрыем, і прадстаўні-ком іншай галіны — Андрэем Іванавічам Друцкім-Азярэцкім. Андрэй абвінаваціў

Перасецкую і Худаўскую землі — спадчыну Андрэя па яго прадзеду Івану Сямёнавічу Бабе. Дзмітрый, аднак, сцвярджаў, што разам з іншымі родзічамі мае сумесныя, дагэтуль яшчэ не падзеленыя ўладанні ў азначаных ма-ёнтках. Разбіраўшы справу, вялікі князь за-ліць і размежаваць спрэчныя землі. Частка гэтай спадчыны належала пазней Васілю Юр’евічу Друцкаму-Талачынскаму, які па-мёр у 1546 г. У 1551 г. спадкаемцы апошняга прыгадвалі, што маёнтак Худава разам з часткай Друцкага замка і Коханавам (зараз у Та-лачынскім раёне) князь Талачынскі набыў у якасці <спадку Васілеўскага» — напэўна,

Івака Друцкіх-Красных. Крыху раней, у 1547 г., удава Васіля Талачынскага скардзілася на Івана Раманавіча Друцкага-Любецкага за крыўды, якія ён чыніў ёй у сумесным маёнтку феадальныя вотчыны разглядаліся не як пры-ватная, а як родавая маёмасць. Уладальнік мог вольна распараджацца не больш чым трэ-цяй часткай такіх маёнткаў, астатнія павінны былі адысці ў спадчыну родзічам, што і адбы-чай быў скасаваны толькі Статутам Вялікага

Тую трэць вотчыны, якою князь Іван Васі-левіч Красны мог распараджацца без абмежа-ванняў, склалі сёлы Бобр, Сакалавічы і Не-жонцы Марыне Іванаўне з роду князёў За-слаўскіх. У далейшым сярод уладанняў кня-зёў Друцкіх гэтыя паселішчы не згадваюцца. Напэўна, удава князя Краснага предала ці за-вяшчала іх некаму. Праз некалькі дзесяці-годдзяў, у 1559 г., уладальнікам Бабра з’яў-ляўся вядомы дзяржаўны дзеяч, віленскі кашталян (дзяржаўная пасада ў ВКЛ) Ера-нім Аляксандравіч Хадкевіч. Як ён набыў гэ-ты маёнтак — дакладна невядома.

Астатняя частка Худаўскай воласці ў далейшым таксама выйшла з уладанняў князёў Друцкіх. Тая доля, што належала Дзмітрыю Друцкаму-Любецкаму (а магчыма, і долі яго братоў), перайшла да яго пасынка — князя дзяцей сястры апошняга Багдана ад шлюбу з Васілём Міхайлавічам Корсакам. У 1562 г. іншы саўладальнік Худава, князь Багдан Ан-дрэевіч Друцкі-Азярэцкі, прызнаў за дзяцьмі Багданы Сенскай права карыстацца часткай

Талачынскім і Крупскім раёнах.

Тая ж частка Худава, што пасля князёў Красных належала Васілю Друцкаму-Тала-чьшскаму, у 1551 г. стала аб’ектам спрэчкі паміж яго ўдавой Марыяй Багданаўнай За слаўскай, якая аднавіла шлюб з новагарод-скім (навагрудскім) ваяводам Іванам Гарнас таем, і сёстрамі памёршага — Людмілай і Настассяй. Пры разглядзе справы высветлі-лася, што адну трэць маёнткаў Васіль Талачынскі падарыў сваёй жонцы, а астатнія дзве трэці аддаў ёй жа ў заклад за суму ў 500 $оп. літоўскіх грошаў (грош — асноўная грашо-вая адзінка ў ВКЛ 14—16 ст.). Таму і гэтыя дзве трэці былі пакінуты ва ўладаннг Марыі і родзічы Васіля не выкупяць іх за азначаную суму. Фактычна большасць спадчыны князя яе смерці ў 1559 г., а затым перайшла да яе толькі доля ў Худаве, але і сяло Кіявец, пры-пісанае да маёнтка Коханава. Яно ўпершыню згадваецца ў 1562 г. сярод іншых гарнастаеў-скіх уладанняў.

Як ужо згадвалася вышэй, доля ў Худаве належала таксама князям Друцкім-Азярэцкім — нашчадкам Івана Сямёнавіча Бабы. Праўнук апошняга Андрэй Іванавіч Азярэцкі ў 1546 г. меў гэтую долю яшчэ не размежава-най з доляй князёў Любецкіх. Перад смерцю вынікае, што князям Азярэцкім на Крупшчы-не належала, апрача Худава, частка Грушкі (сучасная Ігрушка).

Грушка, як і Худава, належала адначасова некалькім прадстаўнікам роду Друцкіх. Бацька Андрэя Азярэцкага, Іван Фёдаравіч, быў адным з чатырох сыноў Фёдара Іванаві-

у прыватнасці Сямёна Саколінскага і Фёдара Каноплі, таксама мелі долю ў Грушцы. Іван

маёнтка мелі дачыненне да тэрыторыі Круп-шчыны.

Іншым быў лес паўночнай часткі Крупска-га раёна, якая першапачаткова ўваходзіла не ў Друцкае, а ў Лукомльскае княства. Апош-няе налачатку 15 ст. належала князям Луком-скім, паходжанне якіх дакладна не высветлена. Яны маглі належаць, падобна князям Друцкім, да аднаго з адгалінаванняў стара-зях Лукомскіх з’яўляюцца ў крыніцах 2й па-лавіны 15 ст., але да гэтага часу частка іх вотчины ўжо адышла ў рукі іншых уладальнікаў.

Так, часткай Лукомльскага княства да сва-ёй смерці каля 1450 г. валодаў літоўскі князь Федка Даўгоўдавіч, а затым у 1451 г. вялікі князь перадаў яе аднаму з найбольш уплыво-вых паноў, віленскаму ваяводзе і канцлеру Міхаілу Кезгайлу. Гэты маёнтак уключаў 12 жылых людзей у вярхоўях р. Эсы, у сёлах Хлопавічы, Астапкавічы і Літовічы. 3 іх Хлопавічы, верагодна, азначаюць назву сяла Ха-лопенічы, якое пазней, пасля згасанкя роду Кезгайлаў у сярэдзіне 16 ст., згадваецца як руках паноў Кезгайлаў на працягу стагоддзя, аде не захавалася ніякіх падрабязнасцей пра прадстаўнікі гэтага рода валодалі шматлікімі маёнткамі ў розных канцах дзяржавы, сярод якіх нешматлюдныя ў той час паселішчы лу-комльскіх даннікаў не мелі істотнага значэн-

Паўночна-ўсходні кут Крупшчыны адно-сіўся да маёнтка Чарэя, які ў сярэдзіне 15 ст. вылучыўся са складу Лукомльскага княства. Гэтым маёнткам валодаў баярын Іван — верагодна, выхадзец з віцебскага баярства, бо ён меў яшчэ маёнткі пад самым Віцебскам. Іван Чарэйскі пакінуў 5 сыноў. Адзін з іх, Місаіл, зрабіў выдатную царкоўную кар’е-ру — ён стаў смаленскім епіскапам, а неза-доўга да смерці, у 1475 г. — праваслаўным мітрапалітам Кіеўскім і ўсея Русі. У 1454 г. Місаіл заснаваў недалёка ад Чарэі манастыр у гонар Святой Тройцы. Сыны яго рана па-мёршага брата Дашкі — Іван, Васіль, Алехна і Сенька Дашкавічы — каля 1475 г. ахвяра валі на гэты манастыр частку Чарэйскага маёнтка з ворыўнай зямлёй ва ўрочышчы Клу-бынічы.

Сенька Дашкавіч пры гэтым захаваў час-якую пазней яго сын Васька Сенькавіч адпі-саў у дар князю Багдану Фёдаравічу Ддзінцэ-вічу. Тэта вынікае з пацвярджэння, якое ў 1524 г. Б.Ф.Адзінцэвіч разам з сынам Сямё-нам атрымаў на набытыя ім маёнткі, у тым лі-ку і азначаную зямлю. Іншыя часткі Чарэйскага маёнтка належалі братам Місаіла Сямё-ну (Сеньку) і Мікіту Іванавічам. 3 іх доля Мікіты ў далейшым адышла да яго нашчад-каў. Сямён не меў сыноў, таму пасля яго смерці ў 1457 г. яго доля трапіла да дачкі Ма-рыі, жонкі князя Фёдара Фёдаравіча Друц-кага-Саколінскага. Яна мела сына Фёдара і дачку Федку, якая выйшла замуж за смален-скага баярына, велікакняжацкага пісара Баглана Сямёнавіча Сапегу. Алошні пазычыў це-шчы пэўную суму грошай пад заклад Чарэйскага маёнтка, а калі яна не вярнула своечасова доўг, уступіў ва ўладанне гэтым маёнткам. У далейшым, нягледзячы на шэраг судовых працэсаў з боку Марыі і яе сына Фёдара, Чарэя так і засталася ў руках Сапе-гі. Больш таго, ён набыў і права апекі над ма-настыром, спасылаючыся на тое. што тэта права ў 1475 г. завяшчаў яму епіскап Місаіл. Напачатку 16 ст., калі смаленскія вотчыны Сапегаў былі захоплены Маскоўскай дзяржа-вай, Чарэя зрабілася адным з галоўных маён-ткаў для дзяцей і ўнукаў Багдана Сапегі.

Самая поўнач Крупшчыны, паміж азёрамі Сялява і Лукомскае, з даўняй пары застава-1554 г. валодаў сялом Халаневічы (сучасныя Вялікія Хальневічы). 3 больш позніх крыніц вынікае, што ўладанні князёў Лукомскіх цяг-нуліся да правабярэжжа Эсы, але звестак пра населения пункты 16 ст. на гэтым абшары ня

У параўнанні з папярэднімі стагоддзямі ў часы ВКЛ характер землеўладання на тэрыторыі Крупшчыны істотна змяніўся. Вялікія паўсамастойныя княствы (Друцкае, Лукомльскае) распаліся, а на іх месцы ўтварыўся шэраг асобных маёнткаў. Характэрнай рысай Крупшчыны была адначасовая прыналеж-насць яе паселішчаў некалькім землеўласні-кам. Так, Худаўская воласць, прыпісаная спачатку да Друцка, а затым да Сянна, была ўласнасцю розных галін князёў Друцкіх, пазней — Друцкіх-Азярэцкіх сумесна з панамі Корсакамі. Грушка належала часткова ўла-дальнікам Варанцэвіч і Падбярэззя, часткова Кіева-Пячэрскаму манастыру і некаторым з

мі, як Друцкія, Адзінцэвічы, Лукомскія. Частка шляхты служыла ўдзельным князям і магнатам (з яе складаўся, у прыватнасці, той атрад з 466 коннікаў, што выстаўляу пан Гаіитольд). Але паўнапраўнымі шляхцічамі лічыліся толькі тыя, што 6ылі васаламі не пасрэдна вялікага князя і выходзілі на вайну ў складзе павятовых харугваў. Кожны з іх паасобку ўяўляў нязначную сілу (хоць нека торыя, як Сапегі, паступова ўзняліся да ўзроўню сапраўдных магнатаў), рэальнай сі-лай была ўся шляхецкая маса цалкам, калі яна адчувала свае агульныя інтарэсы.

Бурны рост шляхецкага землеўладання прывёў да запрыгоньвання сялянства —- заба-роны пераходаў сялян з аднаго маентка у другі. Пакулъ асноўнымі ўласнікамі былі князі і дзяржаўная ўлада, якім належал і сот-ні і тысячы сялянскіх сямей, выхад падданых з пэўнай воласці ў сярэднім кампенсаваўся приходам іншых, інтарэсам гаспадароў гэта міграцыя не пагражала. Калі ж масавымі ста-лі невялікія маёнткі, дзе колькасць падданых вымяралася дзесяткамі сямей ці ўвогуле асоб нымі сем’ямі, выхад адразу некалькіх сялян у маёнтак суседа мог стаць для іх уладальніка вельмі балючай з’явай. Да таго ж права на пе раход перашкаджала панам павялічваць па-меры падаткаў, бо гзты працэс не мог ісці ад-нолькава ва ўсіх маёнтках. Той пан, у якога павіннасці былі менш жорсткімі (а такое мог сабе дазволіць звычайна больш бататы гаспа-дар), набываў магчымасць пераманъваць сялян з іншых маёнткаў. Таму ў інтарэсах пера-пераходаў паступова змяншалася. Былі заба-ронены пераходы з дзяржаўных маёнткаў у приватныя і наадварот.

У інтарэсах шляхты было і змяншэнне свавольства магнатаў, набліжэнне га ладу да ўзораў суседняй Полъшчы, дзе ўсе 2млеўладЛьн*і лічыліся фармалъна роўны-мі ў палітычных і сацыялъных правах. Таму шляхта, у адрозненне ад магнатаў, была пры-хільніцай больш шчыльнага злучэння ВКЛ і ^Абапіраючыся на шляхецтва, велікакня-жацкая ўлада ў сярэдзіне 16 ст. распачала пэўныя захады для выйсця з крызісу. У дзяр-жаѵных маёнтках (<староствах>) цэнтраль-най часткі ВКЛ адбылася аграрная рэформа, у выніку якой рэшткі ўкутрыабшчыннага раз меркавання падаткаў і павіннасцей скасоўва-ліся. Уся ворыўная зямля перамяралася на

НЫМ 3 IX мясцовая шляхта аірымдда ираои праводзіць сеймікі, на якіх вырашала свае праблемы і выбірала дэлегатаў на вальны сейм. Уводзіліся павятовыя службовыя пасады, найбольш ганаровымі з іх былі пасады маршалка і падкаморыя. На ўсю тэрыторыю павета распаўсюджвалася дзейнасць гродска-га (замкавага) суда, які раней разглядаў справы горада — павятовага цэнтра і на-вакольнай воласці. Гродскі суд узначальваў староста (яго замяшчаў падстароста), у яго склад уваходзілі суддзя гродскі і пісар. Нана-ва ўводзіўся таксама земскі суд для разгляду спраў паміж шляхцічамі. У яго ўваходзілі суддзя земскі з падсудкам і пісарам. На ўсе гэтыя пасады, а таксама на пасады павятовага харунжага, стольніка, падстолія і інш. прызначаліся шляхцічы, якія мелі маёнткі на тэрыторыі павета.

У выніку гэтай рэформы ўся тэрыторыя Крупшчыны ўвайшла ў склад Аршанскага павета. Спынілася дзейнасць Барысаўскага замкавага суда, а ўся тэрьггорыя Барысаўскай воласці на ўсход ад Бярэзіны стала падлягаць юрысдыкцыі Аршанскага гродскага суда-Землеўладальнікі Крупшчыны (і заможньШ паны, і дробная шляхта) апынуліся таксам пад прысудам земскага суда. В.Л.Насев^

У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

Новы этап у гісторыі Беларусі звязаны з комплексам рэформ, якія былі праведзены ў 1550—60-я гады і істотна змянілі аблічча ВКЛ. Дзяржаўны лад наблізіўся да ўзораў суседняй Польшчы, а ў 1569 г. паміж Поль шчай і ВКЛ была заключала т.зв. Люблінская унія. Яна прадугледжвала аб'яднанне абедзвюх краін у «Рэч Паспалітую абодвух народаў». На чале дзяржавы быў кароль (ён жа вялікі князь літоўскі). 3 гэтага часу заба ранялася абранне вялікіх князёў літоўскіх, якія 6 не былі адначасова польскімі каралямі, і наадварот. Вышэйшым органам станавіўся аб’яднаны вальны сейм, які складаўся з 2 па- садзе уваходзілі вышсишдт

бы Польшчы і ВКЛ, у Пасольскую ізбу выбі-раліся па 2 паслы ад кожнага павета.

Люблінская унія не азначала, аднак, ска савання Вялікага княства. Яно захоўвала ўласныя фінансы, войска, законы (сабраныя ў Статуце 1566 г., пазней —у болып даскана-лым Статуце 1588 г., які дзейнічаў да канца існавання Рэчы Паспалітай). Ад ВКЛ былі адлучаны і перададзены ў склад Польшчы («Кароны») падляшскія і ўкраінскія земля, з гэтага часу тэрыторЫя ВКЛ амаль дакладна

1566 г., істотна п іальнікі маёнткаў _а і асаджваць у новазакладзеных мяс-тэчках прышлых людзей — вольных сялян і мяшчан. На Крупшчыне ў гэты час усё больш выдзяляецца род паноў Хадкевічаў. Еранім Аляксандравіч Хадкевіч атрымаў ад вялікага князя дазвол заснаваць мястэчка — паселі-шча Бобр.

Пасля смерці Ераніма (1561 г.) Бобрскі маёнтак перайшоў у спадчыну да яго адзінага сына Яна Ераніма — выдатнага военачальи і-ка часоў Лівонскай вайны, які ў 1564 г. быў прызначаны адміністратарам далучанай да ВКЛ тэрыторьгі былога Лівонскага ордэна (так званых Інфлянтаў), а ў 1568 г. атрымаў ад імператара «Свяшчэннай Рымскай імпе-рыі» Фердынанда графскі тытул. Паводле перапісу войска ВКЛ у 1567 г. ён павінен быў ных воінаў. Атрымаўшы ад бацькі вялізныя маёнткі, Ян Еранім Хадкевіч павінен быў выплаціць грашовы пасаг тым сваім сёстрам, якія выходзілі замуж пасля смеоці бацькі (у Ераніма Хадкевіча было 6 дачок). Тэта было, відаць, адчувана нават для такого багатага ча-лавека. Напэўна, маючы недахоп наяўных грошай, Ян Еранім у студзені 1573 г. аддаў у заклад адной са сваіх сясцёр, Крысціне, і яе мужу Станіславу Пацу маёнтак Бобр. 3 гэтай пагоды быў складзены інвентар мястэчка Бобр і навакольных вёсак. 3 інвентара можна гасціны двор. У маёнтак таксама ўваходзілі сёлы Забаброўе (20 двароў), Сакалавічы (9 двароў), Панькавічы (4 двары) і Манастыро вічы (12 двароў).

Інвентар сведчыць, што сялянскія землі ў та — адно з самых ранніх сведчанняў правя-дзення валочнай памеры ва ўсходняй частцы ВКЛ. Кожная вал ока абкладалася грашовымі павіннасцямі, а таксама дзяклом, якое бра-лася натурай (жытам, аўсом, ілйном і мёдам). Збожжа вымяралі т.зв. салянкамі —дзежка-мі ёмкасцю каля 100 літраў.

Прозвішчы баброўскіх мяшчан дазваля-юць прасачыць, з якіх мясцін набіралі Хадке-вічы насельнікаў новага мястэчка. Сярод іх былі выхадцы з Польшчы (Шчасны Лях), з Расіі (Іван Маскалёнак), ураджэнцы Луком-ля (Іван, Грын і Парфен Лукамляніны), По-лацка (Атрошка Палачанін) і інш. Пры за-першы, самы цяжкі, перыяд жьщця на новым месцы. Увосень 1572 г., на дзень Святога Мі хаіла, тэрмін слабады выйшаў, і з гэтага мо-манту мяшчане павінны былі плаціць пэўную суму з можнага зямельнага надзела (пляца). Вызначыць памеры платы належала ўжо но-ваму гаспадару Бабра — Станиславу Пацу.

Цікава тое, што інвентар быў напісаны на польский мове, што сведчыць, як далёка зай-шоў працэс паланізацыі беларуска-літоўскай шляхты. Польская мова была натуральнай як для пана Хадкевіча, так і для закладатры-мальніка Паца (які таксама паходзіў са старого літоўскага баярства).

Віцебскі ваявода Станіслаў Пац трымаў, напэўна, Бобр у закладзе да сваёй смерці ў 1588 г. За тэты час Ян Еранім Хадкевіч па-спеў памерці (1579 г.), а спадчыннае права на Бобр перайшло да аднаго з яго сыноў — Аляксандра, пазнейшага Троцкаго ваяводы. Апошні пасля смерці Паца перадаў закладнае права на суму ў 2400 коп грошаў падканцлеру (пазней канцлеру ВКЛ) Льву Сапегу, які быў, верагодна, адным з крэдытораў Хадкевіча. Затым апошні пазычыў у Сапегі яшчэ 1600 коп пад заклад таго ж маёнтка, давёўшы агульную суму закладу да 4 тыс. коп.

Леў Сапего у сваю чаргу перазаклаў Бобр за тую ж суму свайму слузе Станіславу Галін-скаму. Галінскі чамусьці не пажадаў карыс-тацца маёнткам, а перазаклаў яго шляхцічу Крыштафу Ярашавічу Камару. Папярэдне Галінскі заснаваў на тэрыторьгі маёнтка новае паселішча — Прудзенскую Слабаду (сённяш-нія Прудзіны).

Аляксандр Хадкевіч не стаў выкупляць аб-цяжараны даўгамі маёнтак. У 1614 г. ён кан-чаткова прадаў Бобр тагачаснаму заклада-трымальніку Камару, узяўшы ў яго ў дадатак да сумы закладу яшчэ 3 тыс. коп (агульны кошт маёнтка склаў, такім чынам, 7 тыс.

У сё вышэйзгаданае высвятляецца дзякую-чы інвентару, які быў складзены пры афар-мленні продажу Бобрскага маёнтка ў 1614 г. За 41 год, што мінуў пасля стварэння папя-рэдняга інвентару, насельніцтва мястэчка Бобр значка вырасла. У ім знаходзілася 180 аселых мяшчанскіх двароў (пляцаў) на абод-вух берагах р. Бобр. Апрача таго, мяшчанам належала 90 надзелаў ворыўнай зямлі, выме-ранай у валоках і моргах, і 16 т.зв. «гуменных* пляцаў пад гаспадарчымі пабудовамі. Сярод уладальнікаў валок і гуменных пляцаў сустракаюцца прозвішчы яшчэ прыкладна 44 мяшчан, не пазначаных у ліку ўладальнікаў мяшчанскіх пляцаў. (Часам імёны і прозвішчы прыводзяцца са скажэннямі, што не за-агульная колькасць двароў у Бабры складала каля 224, што больш чым утрая перавышае іх колькасць у 1573 г.

У Бабры існавала царква, святару яком

айцу Фёдару належалі пляц і вал ока, воль-г. — толъкі дзежку), калку і лёну коштам у 8 грошаў і 1 медніцы мёду (ёмістасць медніцы была прыкладна 15—20 літраў). У параўнан-ні з папярэднім інвентаром з’явіўся абавязак пастаўляць на панскі двор па адной курыцы («кокашы») у год. Мяшчане таксама павінны былі плаціць з ворыўнай валокі (тыя, хто яе меў) па 75 грошаў, а з кожнага прута (0,0025 га) сядзібнай і агароднай зямлі — па 1 грошу. Памеры сядзіб вагаліся ад 3 да 28 пру-тоў, у сярэднім — каля 7.

Сялянскія зямельныя надзелы ў Бобрскім маёнтку былі даволі значнымі — большасць сямей мела па поўнай валоцы, толькі зрэдку валоку трымалі 2 сям’і. Праўда, сем’і былі вялікімі, звычайна ў іх уваходзілі бацька з дарослымі сынамі, часам’— некалькі братоў ці дзядзька з пляменнікамі. Разам з жанчына-мі і дзецьмі ў такіх сем'ях было ў сярэднім па 7—8 чалавек. Тэта было тыловым для Бела-русі таго часу.

Каб ацаніць памеры павіннасцей, што вы-конвалі бобрскія падданыя, трэба ўлічваць, што пры надзеле ў 1 валоку яравым і азімым збожжам штогод засявалася 20 моргаў (каля 14 га). Высявалася звычайна па 150-літровай дзежцы на морг (блізка да 1,5 ц/га), звычай-ны ўраджай быў у памерах сам-3 — сам-4 (не больш за 5—6 ц/га). 3 валокі можна было сабраць блізка да 60—80 ц, з якіх за вылікам менш палавіны ад гэтай колькасці. Статут 1588 г. (раздзел 13, артыкул 9) вызначае кошт 1 бочкі (напэўна, 7 віленскай, або т.зв. кадзі, у якую ўваходзіла блізка да 2,5—3 ц жыта) у 24 грошы. Такім чынам, чысты да-ход сялянскай гаспадаркі ў добры год толькі за кошт збожжа мог дасягаць парадку 170— 280 грошаў. Для параўнання: конь у той час каштаваў каля 120 грошаў, карова — 100, ад-гадаваны парсюк — 60, баран — 20, авеч-ка — 15, курьща — 3, кажух — 60—70, сяр чынш у памеры 75 грошаў не выглядае праз мерным. Трэба дадаць, што ў Бабры не было далі паншчыны.

Інвентар 1614 г. быў таксама складзены па-польску. Вернемся да гісторыі маёнтка Бобр. Крыштаф Камар быў яго ўладальнікам да сваёй смерці ў 1636 г. За тэты час яго імя некалькі разоў трапіла на старонкі дакумен-ны быў трымаць у аршанскім земскім судзе адказ за ўчынак сваіх бобрскіх падданых, якія збілі і абрабавалі праезджага яўрэя-ган-дляра з Магілёва Арона Якубовіча. За гэтае злачынства на маёнтак Камара быў накладзе-ны штраф у памеры 300 коп і 10 грошаў (уся-го 18 010 грошаў) на карысць пацярпеўшага. Не пагадзіўшыся з гэтым рашэннем, Камар звярнуўся ў вышэйшую судовую інстан-цьпо — Галоўны літоўскі трыбунал. Але апошні пакінуў прыгавор у сіле, а Камара за «няслушную апеляцыю» абклаў дадатковым наборам у памеры 12 коп грошаў, палавіна з якіх павінна была ісці суду, палавіна — Яку-

У канцы жыцця Крьшггафа Камара пачаў-ся памежны канфлікт паміж яго падданымі і жыхарамі суседніх вёсак Шырневічы і Мачу-лішча, што адносіліся да маёнтка Варанцэві-князям Адзінцэвічам. Затым яго след губля-ецца на некалькі дзесяцігоддзяў. Між тым не-дзе ў другой палавіне 16 ст . ў гэтым маёнтку было заснавана мястэчка Крупка, якое дало пачатак сённяшняму райцэнтру. Упершыню яно з’яўляецца на карпе Вялікага княства Лі-тоўскага, якую па ініцыятыве віленскага вая* воды Мікалая Крыштафа Радзівіла стварыў У Нясвіжы вядомы мастак і гравёр Тамаш Ма-коўскі. Карта была складзена ў асноўным у канцы 1590-х гадоў і надрукавана ў Амстердаме ў 1613 г. 'Сярод паселішчаў Крупшчы ны, апрача самой Крупкі, на карце пазначаны мястэчкі Бобр, Худава, Нача, Красны Стау і двор Грушка. Пры гэтым Худава залічана Макоўскім у лік мястэчкаў памылкова, бо ўсе іншыя крыніцы ведаюць яго як сяло. Магчы-ма, ужо ў канцы 16 ст. Шыйка разам з Крупкам належалі славутаму роду князёў Сангуш-каў. Упершыню Грушка і Крупка выступа-юць як уласнасць Сангушкаў у дакуменце, які быў складзены ў 1639 г. У ім пазначаец-ца, што ў маі 1627 г. Сымон Самуэль Сангуш-ка вызначыў на забеспячэнне сваёй другой жонкі, Гелены Корвін-Гасеўскай, 70 тыс. злотых (1 злоты быў роўны 30 грошам), з якіх 30 тыс. былі забяспечаны яго маёнткамі Баг рьшава, Крупка і Грушка ў Аршанскім паве-це, а 40 тыс. — маёнткам Горваль. Гэты запіс азначаў, што ў выпадку смерці князя Сангуш-кі яго ўдава мае права карыстацца гэтымі маёнткамі да таго часу, пакуль спадкаемцы мужа (яго дзеці ад першай жонкі, Ганны Юр'еўны Завішы, што памерла ў 1619 г.) не выплацяць ёй азначаную суму. Аднак Гелена памерла раней за мужа, а сваё права на гэтыя маёнткі завяшчала братам Крыштафу і Він-цэнту Корвін-Гасеўскім і сястры Ганне, ма-напщы Берасцейскага кляштара.

У 1638 г. памёр сам Сымон Самуэль Сан-гушка. Яго сынамі ад першага шлюбу былі Казімір, Ян Уладзіслаў і Еранім. Апошні пайшоў па духоўнай лініі і стаў у далейшым каталіцкім смаленскім біскупам (памёр у 1657 г.). Двое астатніх, каб уступіць у вало-данне бацькоўскім маёнткамі, склалі ў 1639 г. пагадненне з Корвін-Гасеўскімі, дзякуючы якому і можна даведацца пра папярэднія па-

У 1649 г. сярод уладанняў Сангушкаў яшчэ раз згадваецца Старая Грушка. Ян Ула-дзіслаў, які займаў пасаду суражскага старосты, памёр у 1652 г., яго брат Казімір — у 1655 г. Адзіным уласнікам сангушкаўскіх ма енткаў застаўся малалетні сын Яна Уладзі слава Еранім (1651—1684), які пасля смерці Ў 1659 г. сваёй маці Ганны Радзівіл застаўся поўным сіратой і быў пад апекай дальніх ро-

Размешчаныя побач з Бабром і Крупкай паселішчы ў канцы 16—1-й палавіне 17 ст., ^як і Ў папярэдні перыяд, адносіліся да маён-рў. цэнтры якіх знаходзіліся па-за межамі Крупшчыны. Вышэй у сувязі 3 Бабром ужо ^зг адваліся Шырневічы і Мачулішча, якія ра-ранцэвічы ў Талачынскім раёне і падзялялі

Варанцэвічы ў 1584 г. належалі аднаму з буйнейшых магнатаў, віленскаму ваяводзе Мікалаю Юр’евічу Радзівілу Рудаму. У тым жа годзе ён абмяняў з віленскім кашталянам і канцлерам ВКЛ Астафіем Багданавічам Ва-ловічам на яго частку ў маёнтках, якімі абод-ва яны валодалі сумесна пасля згасання роду князёў Гальшанскіх (Станькава і Жыцін у Менскім павеце). Пасля. Астафія Валовіч’а (памёр у 1587 г.) Баранцэвічы належалі ві-цебскаму кашталяну Мацею Стравінскаму, ад

Спадчыну А.Б.Сапегі атрымалі затым яго непаўналетнія дочкі Ганна і Кацярына. Іх апекуны, паны Крыштаф Хадкевіч і Казімір Леан Сапега, у 1637 г. аддалі Варанцэвічы разам з Шырневічамі і інш. у заклад Стані-славу Нарушэвічу, які ў тым жа годзе ажа-ніўся са старэйшай з сясцёр — Ганнай. Крыс-ціна ѵ 1641 г. выйшла замуж за Яна Самуэля Паца, пасля чаго адбыўся падзел іх спадчы-лежнасцямі дасталіся Крысціне.

які быў складзены пры перадачы Я.С.Пацу

Альшанік, да якога належалі «сёлы палескія» нік, Мачулішча, што празываецца Сакалаві-чы, Грушка, што празываецца Панскае і Шырневічы. 3 гэтага вынікае, што Мачулі-шчы ўзніклі як асобнае паселішча тых варан-цэвіцкіх падданых, якія папярэдне ўваходзілі ў абшчыну сяла Сакалавічы, гэтак жа як Панскае ўзнікла на землях варанцэвіцкай часткі сяла Грушка.

Аналагічным быў лёс іншай часткі Грушкі, якая разам з вёскай Еленка (на аднайменнай рэчцы) належала да маёнтка Падбярэззе. Падбярэззе ў 1-й палавіне 16 ст., пасля смерці князя Сямёна Ямантовіча перайшло да сына яго сястры Рыгора Яцкавіча, які адгэтуль быў, відаць, даволі ўплывовай асобай сярод шляхты Аршанскага павета, бо займаў пасаду падкаморыя, а ў 1585 годзе, незадоўга да смерці, стаў аршанскім маршалкам. Яго сыны Станіслаў і Мікалай не пакінулі выразных слядоў у пісьмовых крыніцах, затое пакінулі 5 нашчадкаў: Аляксандра, Яна, Альбіна, Ба зыля і Абрама Падбярэзкіх, якія падзялілі Падбярэззе і іншыя свае маёнткі на невялікія яе частка (9 двароў, 5 валок) належала Рафа лу Падбярэзкаму. Яго ўдава Ганна Баратынская другім шлюбам выйшла за Сцялана За-лескага, а ў 1641 г. аддала ў заклад Еленку разам з Яльнянамі і інш. родзічу свайго пер-шага мужа — Рыгору Абрамавічу Падбярэз с каму. Самуэль Падбярэзскі валодаў 5 вало-камі зямлі ў сяле Грушка Галонаўская (сучас-ныя Гапонавічы), якія ён у 1650 г. за 600 злотых аддаў у заклад на 3 гады Крыштафу Валяноўскаму.

ся вялізны маёнткавы комплекс, узнікненне якога звязана з дзейнасцю Льва Сапегі — ад-ной з найбольш выдатных асоб у гісторыі ВКЛ.

У 2-й палавіне 15 ст. велікакняжацкі пісар зёўнай Федкай Друцкай-Саколінскай набыў частку маёнтка Чарэя і права апекі над Ча-рэйскім манастыром з вёскай Клубынічы. Пазней адным з уладальнікаў гэтага маёнтка быў яго старэйшы сын Іван Багданавіч, вая вода віцебскі, затым падляшскі. Сын апошня-га Іван Іванавіч у сярэдзіне 16 ст. ажаніўся з князёўнай Багданай Канстанцінаўнай Друц-кай-Канопляй, якая па мацярынскай лініі бы-скага і спадчынніцай згаслага роду князёў Та-лачынскіх. Ад гэтага шлюбу і нарадзіўся славуты Леў Сапега (1557—1633), які з ма-ладосці вызначаўся вялікімі здольнасцямі.

Пасля смерці маці ў 1585 г. Леў разам з братамі атрымаў частку спадчыны князёў Канон ляў і Талачынскіх (маёнткі Стараселле і Коханава ў Талачынскім раёне, частку Басеі і Шьшіава ў Горацкім і інш.), а таксама права на выкуп той часткі гэтай спадчыны, што знаходзілася ў руках паноў Гарнастаяў. У 1590 г. ён здзейсніў гэтае права, купіўшы ў Ерані-ма Габрыелавіча Гарнастая частку Друцкага замка, маёнткі Талачын, Славені, Ябланка, тых набыццяў быў і двор Кіявец на тэрыто рыі Крупшчыны, непадалёку ад Чарэйскага ажыццявіў канчатковы падзел бацькоўскай спадчыны з братамі: Рыгорам, падкаморым аршанскім (ён ужо згадваўся вышэй як баць-Льву дасталася частка Чарэі з манастыром і вёскамі Клубінічы, Касінічы і іншымі (у су-часным Чашніцкім раёне), а таксама маёнткі Лемніца (на стыку Талачынскага і Сеннен-скага раёнаў) і Белая (сучасны Лепель). У гэты час саўладальнікам Чарэі з’яўляўся дзя-дзька Льва — кухмістр ВКЛ Міхаіл Іванавіч Сапега. Па дамоўленасці з пляменнікам у 1592 г. ён саступіў апошняму сваю долю маёнтка. 3 цягам часу Леў Сапега стаў адна-асобным уладальнікам Чарэйскага маёнтка.

Разам са спадчынай маці Леў Сапега атры-маў, напэўна, і тую частку маёнтка Худава, што некалі належала Васілю Талачынскаму. Большая ж частка гэтага маёнтка ў канцы 16 ст. знаходзілася ў руках дзяцей Васіля Мі-хайлавіча Корсака і князёўны Багданы Іва-наўны Сенскай. 3 іх Палонія Корсак унесла ў 1567 г. сваю долю ў якасці шлюбнага пасагу мужу — Марціну Курчу. Апошні ў 1594 г. прыгадваў Худава сярод сваіх маёнткаў. Хут-ка затым Леў Сапега скупіў у саўладальнікаў і часткі Худаўскага маёнтка, як ён зрабіў тэта з Чарэяй. Вьшікі гэтай руплівай дзейнасці канцлера фіксуе дакумент 1602 г., у якім ураднік Льва Сапегі Крыштаф Свідла атрым-лівае пацвярджэнне таго, што ён здаў у дзяр-жаўны скарб усе належачыя пддаткі з Чарэйскага маёнтка. Пры гэтым згадваюцца часткі Чарэі, набытыя Сапегам як у спадчыну ад бацькі, так і ад кухмістра Міхаіла Сапегі, Пятра Стаброўскага, Лявона Жданавіча і іншых асоб. У гэтых частках разам было 6 ба ярскіх і 66 сялянскіх дымоў, а таксама 30 ага-роднікаў (сялян, якія не мелі ворыўнай зямлі). 3 кожнага баярскага двара ішоў дзяржаўны падатак у памеры 30 польскіх грошаў, з сялянскага — 15, з агароднікаў —

Асобна ў гэтым жа дакуменце названа мястэчка Красны Стан, якое на карце Т.Макоў-скага і ў іншых крынщах мае назву Красны Стаў, што больш дакладна. Гэтае мястэчка знаходзілася на месцы сучаснай вёскі Абчуга і было заснавана, напэўна, на землях сяла Кіявец, набытага Сапегам у Гарнастая. У 1602 г. для большасці мяшчан ужо скончыўся тэр-мін слабады. Такія мяшчане валодалі 6 рын-кавымі і 40 вулічнымі пляцамі, з якіх плацілі адпаведна па 6 і 4 грошы, а таксама 30 вало-камі ворыва, з якіх ішоў падатак у памеры 30 дзяны млын а двух колах, ад якога мястэчка, напэўна, і атрымала сваю назву.

Там жа згадваецца і Худаўская воласць, набитая Сапегам у саўладальнікаў і далуча-

лечую Слабаду (зараз — Калечанка ў Чаш-сяло Мхерына (Амхерына). Яно ўпершыню згадваецца ў 1642 г. як уладанне Ераніма Альбрэхта Друцкага-Саколінскага. У 1649 г. Еранім Друцкі-Саколінскі аддаў Мхерына ў шасцігадовы заклад за 1800 коп грошаў Са-муілу Лыскоўскаму. Іншая ж частка Мхерына ў далешым заставалася ў складзе маёнтка Халопенічы. Еранім Друцкі-Саколінскі ў 1648 г. набыў у дробнага шляхціча Мікалая Вадашынскага за 1000 коп сяло Шамкі ў Грыцкавіцкай воласці.

На поўдні ад зямель халопеніцкага сяла Хацюхова пачыналіся землі Барысаўскага староства, якія цягнуліся на захад і поўдзень да ракі Бярэзіны, а на паўднёвы ўсход — праз увесь Крупскі раён, займаючы сумеж-ныя ўскрайкі Круглянскага, Бялыніцкага і Бярэзінскага раёнаў. Гэтую вялізную воласць у 1567 г. атрымаў віленскі ваявода Мікалай Юр'евіч Радзівіл Руды (1512—1584). і з тэта га часу звьші паўстагоддзя яна заставалася ў руках’ рода Радзівілаў. Мікалай Руды ў 1579 г. з дазволу вялікага князя перадаў староства свайму сыну Крыштафу па мянушцы Пярун (1547—1603). У 1586 г. апошні засна-вау на землях Барысаўскага староства, на бойкім тракце Барысаў—Орша, новае мяс-тэчка на беразе р. Начы, якому надаў назву Радзівілаўская Воля. Пазней, аднак, за мяс-тэчкам замацавалася назва Нача, пад якой яно выступав на карце Т.Макоўскага і ў ін-шых крыніцах. Пасля смерці Крыштафа Пя-руна Барысаўскае староства, дзяржаўная ўласнасць, па сутнасці перайшло ў спадчыну да яго сына Януша Радзівіла (1579—1620).

Магчыма, Барысаўскае староства надалей засталося 6 «сямейнай уласнасцю» Радзіві-лаў, але пасля смерці Януша ў 1620 г. застаў-ся яго адзіны непаўналетні сын Багуслаў і пароль Жыгімонт Ваза ў 1621 г. перадаў староства троцкаму ваяводзе Аляксандру Хадке-вічу (былому ўласніку Бабра). Хадкевіч памёр у 1626 г., а ў 1629 староства было пепасады ў спадчыну сваім дзецям, але і амаль бескантрольна гаспадарылі ў дзяржаўных ва ласцях, бо кантроль дзяржавы за іх дзейнас-цю стаў мінімальным. Так, у 1639 г. Адам Ка-заноўскі вылучыў са складу староства вёску Агібайлавічы (Пбайлавічы, сучасная Знамен ка) з 16 вал о кам і зямлі і аддаў яе ў пажыццё-вае трыманне Марцымільяну Крахоўскаму, які ўжо валодаў суседнім маёнткам Бялавічы (зараз у Бярэзінскім раёне). У дакуменце аб гэтай нагодзе ўпамінаюцца межы суседніх вс сак Пышачы, Мараны (пазнейшыя Мажаны) і Сомры, якія заставаліся ў складзе староства. Хутка, аднак, Мажаны і Пышачы адасо-біліся ў якасці самастойных дзяржаўных ма-ёнткаў (старостваў). Яны, як і Пбайлавічы, у

астатняй часткі Барысаўскай воласці.

У 1641 г. пры вышэйзгаданым размежа-ванні Халопеніцкай і Барысаўскай валасцей упершыню ўпамінаюцца яшчэ некалькі паСе-лішчаў у складзе апошняй: Заберычы (сучас-ныя Вялікія Жаберычы), Клёнкі (Клён) і Іг-рышча, якое названа «слабадой барысаў-скай», што сведчыць пра яго нядаўняе

Падсумоўваючы змены, якія адбыліся на тэрыторыі Крупшчыны да сярэдзіны 17 ст., перш за ўсё трэба адзначыць з’яўленне мястэ-чак. Тры з іх — Нача, Крупкі і Бобр — аба-вязаны сваім узнікненнем вялікай гандлёвай магістралі, якая канчаткова сфарміравалася да гэтага часу і вяла з усходу, з Маскоўскай дзяржавы, праз Смаленск (ён з 1611 г. знахо дзіўся ў складзе ВКЛ) і Оршу на Барысаў. Адтуль адзін шлях ішоў праз Лагойск і Мала-дзечна ў сталіцу дзяржавы Вільна і ў Літву, а другі — праз Менск у заходнія раёны Бела-русі (якія на той час таксама называліся «Літвой>) і ў Польшчу. Названыя тры мяс-тэчкі занялі сваё месца ў ланцугу прывалач ных пунктаў, што асядалі тэты шлях на ад-легласці 10—15 км адзін ад аднаго. Працяг ланцугу на захадзе стварала Лошніца, на ўсходзе —Славені, Талачын, Коханава.

Красны Стаў узнік на гандлёвым шляху мясцовага значэння, які вёў з Бешанковіч праз Чашнікі, Лукомль і Чарэю на Славені, адтуль на Круглае, Цяцерын, Бялынічы. Тэты шлях на працягу прыкладна 125 км ішоў амаль непарыўна па ўладаннях Льва Сапеп, выконваючы ролю іх унутранай магістралі. Іншае адгалінаванне вяло з Круглага на Га-

самі, якія маглі знайсці ў мясцовых маёнтках ды сялянскіх хатах.

3 лета 1664 г. нарэпще настала замірэнне, якое было замацавана Андрусаўскім пагад-неннем 1667 г. Паводле яго ўмоў ВКЛ страці-ла Смаленшчыну, але Аршанскі павет у поў-ным складзе застаўся ў княстве. Вайна принесла дзяржаве вялізныя спусташэнні. Многія гарады і вёскі былі спалены. Шмат сялян і мяшчан загінулі ад ваенных дзеянняў ліся. Увогуле, паводле падлікаў польскаго даследчыка Е.Можы, Аршанскі павет за час вайны страціў кожныя два населения дымы з

Гэтую карціну добра ілюструе тариф па-дымнага падатку Аршанскага павета за 1667 асобных маёнтках. Так, у маёнтку Бобр, уласнасці аршанскага земскаго суддзі Ерані-ма Камара, налічвалася 94 дымы, і яшчэ 11 —у Прудзінах, што былі ў закладзе ў Антонія Сіпайлы. Нагадаем, што напачатку 17 ст. толькі ў мястэчку Бобр было болып за 200 двароў. Звыш паловы іх за час вайны апусце-ла, а насельнікі загінулі альбо разбегліся.

У іншых маёнтках становішча было такім жа. У Крупках, аддадзеных князем Еранімам Сангушкам у заклад Пятру Швабу Шванска-му, тариф вызначае ўсяго 60 дымоў, а ў Нац-кім войтаўстве Барысаўскага староства — 143. Тэта войтаўства, змешчанае на сутыку сучасных Крупскаго і Барысаўскага раёнаў, знаходзілася ў той час у пажыццёвым карыс-танні ўдавы колішняга барысаўскага старосты Казаноўскага. Асноўная частка староства, у тым ліку паўднёвы ўскраек Крупшчьшы, была ва ўладанні надворнаго падскарбія Казі-міра Яна Сапегі і налічвала 412 дымоў, а вы-лучанае з яго Гібайлавіцкае староства было нададзена полацкаму падстолію Ераніму Ліп-саўскага староства за 1670 г., у якім коль-касць дымоў пазначана ў кожнай вёсцы па-асобку. На тэрыторыі Крупшчьшы да староства адносіліся 20 паселішчаў, якія разам налічвалі 119 дымоў. Буйнейшим! з іх былі мястэчка Нача з 27 цяглымі і 5 вольным! два-рамі (у ім згадваецца царква Святой Тройци) і сяло Выдрыца з 17 дварамі. Статус мястэч нае з іх мела ўсяго па 5 двароў.

Тариф 1667 г. дазваляе вызначыць паме-ры і ікшых маёнткаў. Маёнтак Халопенічы налічваў 260 дымоў (частка з іх была ў пасе-лішчах сучасных Барысаўскага і Чашніцкага раёнаў), яшчэ 65 дымоў адносілася да Хацю-хова, якое было аддадзена ў заклад аршан

Суседнія Лісічына, Барсукі і Поснікавічы, альбо Пасёмкавічы, налічвалі разам 34 дымы

Лукомльскага княства, якое належала з даў-ніх часоў продкам князя Самуэля.

У паўночна-усходнім куту Крупшчьшы знаходзіўся маёнтак Гаворы з сялом Касінічы (107 дымоў), які ў 1667 г. належаў князю Мі-халу Друцкаму-Саколінскаму. Крыху паз-1669 г., уладальнікам гэтых паселі-гуседняга двара Стэфанава выступав Гланіскі, войскі аршанскі.

сціплымі па памерах былі ўладанні паноў Падбярэзскіх. Адна іх галіна валодала маёнткам Гапонавічы (колішняя Грушка Га-понаўская). Паводле тарыфу 1667 г. 15 ды-які трымаў яшчэ 9 дымоў у якасці апекуна кагосьці са сваіх родзічаў. У тарифе падым-нага за 1703 г. Гапонавічы згадваюцца падзе-.

Іншая галіна Падбярэзскіх валодала ўлас-га і ўтварылася родавае прозвішча, а таксама фальваркам Навесы на самай усходняй мяжы Крупшчьшы, які спярша зваўся Казлова Мя

Нават пасля ваенных разбурэнняў ён наліч-ваў 2687 дымоў і быў другім па памерах ва ўсім Аршанскім павеце (пасля Магілёўскага староства). Да 1652 г. Чарэя знаходзілася ва ўладанні Казіміра Леана Сапегі — сына і

Сапегі. Паміраючы бяздзетным, ён адпісаў свае шматлікія ўладанні блізкім і далёкій ро-дзічам. Чарэя дасталася тагачаснаму віцеб-скаму ваяводу Паўлу Яну Сапегу, родзічу Казіміра Леана ў трэцім калене. Павел Сапе-го памёр у 1665 г., займаючы вышэйшыя дзяржаўныя пасады віленскага ваяводы і вя лікага гетмана. 3 4 яго сьшоў 2 старэйшых валодалі затым большай часткай Крупшчы-ны: Казімір Ян — у якасці барысаўскага старосты, а Венедикт — у якасці спадчынніка бацькоўскай Чарэі, якая дасталася яму пры рэйскі маёнтак за 87 тыс. злотых смаленска-му ваяводзе Рыгору Казіміру Падбярэзскаму. але пазней выкупіў назад. У канцы 17 ст. Бе-

вы, Ротань, Скарадзіца, Сцюдзёнка, Худаў-цы, Шацькі, засценкі Красная Навалока і Напрасніца). 3 прыкладна 110,5 валок пуста-вала 42,5, але і тут вёска Асінаўка з 6 дварамі стаяла зусім пустая, гэтак жа пуставаў і адзі-ны двор у засценку Красная Навалока.

У складзе Чарэйскага маёнтка гэты інвен-тар называе вёскі Ломск (Ламское) і Шацькі, якія ў 1699 г. адносіліся да маёнтка Бобр. Напэўна, пасля аб’яднання абодвух маёнткаў размеркаваў паселішчы паміж імі.

Юзаф Сапега, які ў 1710 г. пасля прымірэння свайго дзядзькі Казіміра Яна з каралём Аугустам вярнуўся на радзіму. Аднак доўгі час у яго не было магчымасці выкупіць маёнтак з закладу. Да 1718 г. ён заставаўся ў руках удавы Міхала Пярота.

Карыстаючыся безуладдзем, суседнія зем-леўладальнікі захапілі некаторыя ўскраінныя вёскі (Новы Камень, Сакалянку і інш.).

У 1729 г. ў складзе Чарэйскага маёнтка упамінаюцца 12 войтаўстваў: Вячорскае, Ры-дамльскае, Горскае, Слідчанскае, Меляшкоў скае (усе ў Чашніцкім і Талачынскім раёнах), Балуцкае, Хальневіцкае, Камянецкае, Калод-ніцкае, Кіявецкае, Калыбанаўскае і Худавец-кае (цалкам ці большай часткай на Крупшчы-ужо моцна пахіснуліся. Адчуваючы пастаян-ную нястачу грошай, Міхаіл Сапега каля

1730 г. аддаў у заклад пану Бекельману Шчаўроўскае і Дакучынскае войтаўствы, а ў

1731 г. рэшту Чарэйскага маёнтка заклаў на 3 гады Леану Валадковічу. Перажыўшы двух сыноў, Міхаіл у 1733 г. завяшчаў свае правы на закладзены Чарэйскі маёнтак родзічу Казі-міру Леану (унуку Казіміра Яна Сапегі), які ў сваю чаргу памёр у 1738 г. У яго засталіся малалетнія сыны Аляксандр і Міхал, апеку над якімі абраў брат Казіміра Леана Юзаф, біскуп-суфраган (намеснік) віленскага біску-па. Юзаф выкупіў некаторыя войтаўствы з закладу, але ў 1741 г. зноў заклаў падскарбію Яну Салагубу. Сын апошняга Юзаф Салагуб у 1745 г. дадаткова ўзяў у заклад у Юзафа Сапегі фальваркі Валюта, Каменка, Калодні-

Маёнтак Бобр быў закладзены Сапегамі Яну Лендарфу, ды так і застаўся ў яго ўла-данні. Пасля смерці Лендарфа яго ўдава Крысціна Абрамовіч у 1733 г. паўторна вый-шла замуж за князя Марцыяна Міхала Агін-скага, і праз гэты шлюб Бобр перайшоў да апошняга. Магчыма, пры Марцыяне Агінскім Бобр першым і адзіным з мястэчак Крупшчы-ны атрымаў магдэбургскае права, якое дазва-ляла яго жыхарам выбіраць органы самакіра-«пячатка места магдэбурыі яго каралеўскай міласці Баброўскай» і датам 1735. Калі дата на гэтай пячатцы дакладная, то яна супярэ-чыць іншым паведамленням, паводле якіх магдэбургскае права было нададзена Бабру толькі ў 1762 г., калі ён належаў сыну Марцыяна Ігнацыю Агінскаму. Пытание аб даце атрымання Бабром магдэбургскага права па-трабуе далейшага вывучэння.

Змяніў уласнікаў у канцы 17 ст. яшчэ адзін буйны маёнтак Крушнчыны — Халопе-нічы. Яго спадчынніца Яўхімія Млечкаўна пасля смерці ў 1672 г. свайго мужа Міхала Цеханавецкага, мсціслаўскага ваяводы, паў-

Марцыян Халецкі, перажыўшы першую жонку, пазней ажаніўся з Фяліцыяй Кяр сноўскай, удавой Міхала Храптовіча. Ад гэ-тага шлюбу ён меў дзвюх дачок. Адна з іх, Яўхімія, ў 1729 г. выйшла замуж за свайго якім запісала частку бацькоўскага маёнтка.

таксама атрымала частку Халопенічаў. Трэ-цюю частку Марцыян паводле завяшчання пакінуў сваёй жонцы Фяліцыі, а тая ў сваю чаргу падарыла яе свайму сыну ад першага шлюбу Марцыяну Храптовічу. У далейшым маёнтак працягваў драбіцца.

Частка тэрыторыі маёнтка перайшла ў царкоўную ўласнасць. Апрача Мхерына, па-дараванага Халецкімі дамініканскаму кляштару, частка сяла Грыцкавічы разам з маён-ткам Пачаевічы была падаравана Сапегамі Віленскаму езуіцкаму калегіуму, а фальварк

Шамкі належаў Барысаўскаму касцёлу. У 1728 г. паміж Шамкамі і езуіцкімі ўладаннямі ў Грьщкавічах адбылося размежаванне.

Па-ранейшаму мала звестак пра Крупкі, якія заставаліся адным са шматлікіх уладан-няў князёў Сангушкаў. Еранім Сангушка па-мёр у 1684 г. ва ўзросце 33 гадоў, пакінуўшы двух сыноў: сямігадовага Казіміра і двухга-довага Паўла. Крупкі, напэўна, у далейшым дасталіся Казіміру, надворнаму маршалку ВКЛ, памёршаму ў 1734 г. Тарыф падымнага Аршанскага павета за 1743 г. называв ўласні-цай маёнткаў Крупкі, Грушка і Шыйка з 55 дымамі яго ўдаву, княгіню Сангушкаву. Паз-ней гэтыя маёнткі атрымаў у спадчьшу малод-шы брат Казіміра Павел, для якога яны былі дадаткам да галоўных латыфундый на Украі-

Той жа тарыф 1743 г. дазваляе параўнаць памеры іншых маёнткаў Крупшчыны. У Баб-ры тады было 60 дымоў, у Халопеніцкім ма-ёнтку — 116, у Чарэйскім — 1595. Іншыя ўладанні былі значка больш дробнымі: Гаво-ры пана Галінскага налічвалі 25 дымоў, Ду-дары, Барсукі, Лісічын і Пасёмкавічы князя Лукомскага — 18 (у тэты лік уваходзіць і частка мяст. Лукойлъ). Гапонавічы належалі пяці ўласнікам: Самсону Падбярэзскаму (2 дымы), Рыгору Падбярэзскаму (таксама 2), пану Мікульскаму (1) і яшчэ 1 дым —сумес-на Забжыдоўскаму і Дулевічу. Маёнтак Панскае з 1 дымам быў уласнасцю Арцішэўскага, Мачулішча з 2 дымамі і Сакалавічы з 6 — Барэйшы. Упершыню выступаюць у якасці самастойнага маёнтка Прудзіны (7 дымоў) — уласнасць Багдановіча. Згадваюцца ў тарыфе таксама плябаніі Бобрскай, Грушацкай, Ха-лопеніцкай, Худавецкай, Шэйкаўскай і Шчаўраўскай цэркваў, кожнай з якіх належала па 1 дыму.

Нават калі ўлічваць, што кожны з такіх дымоў адпавядаў некалькім дварам, усё роў-на колькасць насельніцтва Крупшчыны ў ся-рэдзінг 18 ст. трэба прызнаць не вельмі высо-кай. Магчыма, яна нават не дасягнула ўзроў-ню мікулага «залатога века». Прычынай таму былі дзве спусташальныя вайны і агульны эканамічны заняпад, які перажывала Рэч Паспалітая. Новыя мястэчкі практична не ўзнікалі, ды і ў старых жьщцё не вельмі бур-ліла. Затое паўсюднае пашырэнне набыла паншчына: паны імкнуліся больш інтэнсіўна эксплуатаваць сваіх нешматлікіх падданых. Фальваркі, разлічаныя на працу пригонных сялян, існавалі ў гэты час у Шамках, Мхеры-што былі і іншыя, не названыя ў крыніцах. Інвентар Чарэйскага маёнтка за 1713 г. назначав, напрыклад, што жыхары вёскі Кіявец раней былі толькі кунічнікамі, а потым былі пераведзены ў катэгорыю цяглых сялян з аба-вязкам адпрацоўваць паншчыну. Падобныя працэсы адбываліся і ў іншых паселішчах.

Больш жорсткая эксплуатация не вельмі ўзбагачала і саміх паноў, якія марнавалі свае даходы на раскошу і зусім не выкарыстоўвалі іх дзеля пераўсталявання гаспадаркі і развіц-ця вытворчасці. Не выпадкова большасць ма ёнткаў пастаянна закладвалася і перезаклад валася, а калі яны і выкупляліся ўласнікамі, то толькі дзеля таго, каб хутка зноў трапіць у заклад ці арэнду. Закладатрымальнікі, маю-чы да гэтых маёнткаў часовае дачьшенне, так-сама не былі зацікаўлены ў развіоді гаспадаркі. Яны імкнуліся высмактаць як мага болей даходаў, а што будзе потым — іх не турбава-

На такім фоне ўзмацняўся і палітычны за-няпад Рэчы Паспалітай. Яна ўсё больш трап-ляла пад уплыў суседніх дзяржаў, у першую чаргу Расійскай імперыі. У нутры дзяржавы роля яе складовых частак таксама была вельмі неаднароднай. Бясспрэчна дамінірава-ла Польшча, культурны ўплыў якой амаль цалкам паглынуў асаблівасці беларускай і лі-тоўскай шляхты. Старабеларуская мова кан-чаткова выйшла з афіцыйнага ўжытку, усе дакументы пісаліся выключка па-польску. Паміж панамі і сялянамі, пазбаўленымі ўся-кіх правоў, існаваў не толькі сацыяльны, але і моўны бар’ер.

Ажыўленне ў сферы гаспадарчага жьщця пачало крыху адчувацца толькі ў апошнія дзесяцігоддзі існавання Рэчы Паспалітай, у 2-й палавіне 18 ст. Некаторыя ўладанні, пас-пытаўшыя драбленне, зноў збіраліся ў адно ткам пасля переходу яго да адукаваных і энергічных уласнікаў — паноў Храптовічаў.

Частка маёнтка была завешчана ўдавой Марцыяна Халецкага яе сыну ад першага шлюбу, Марціну Храптовічу. Апошні быў руплівым гаспадаром, па кавалках збіраў раскіданыя маёнткі і імкнуўся ператварыць іх у дасканалыя па тым часе сельскагаспадар-чыя прадпрыемствы. У сярэдзіне стагоддзя ён набыў іншыя часткі Халопенічаў у саўла-дальнікаў — Казіміра Халецкага і сваёй сяс-тры княгіні Масальскай. Яшчэ адна частка засталася ўласнасцю аршанскага стольніка Баратынскага, але Марцін Храптовіч трымаў Доўбара частку в. Мхерына — напэўна, тую, што некалі належала князям Друцкім-Сако-лінскім. Пасля смерці Марціна Храптовіча ў 1766 г. ўладальнікам Халопенічаў стаў яго адз.'ны сын Іахім (1729—1812), маршалак На> агрудскага павета, з 1773 г. — падкан-цле > ВКЛ. Іахім Храптовіч значка ўзняў гас-пад рку ў Халопеніцкім маёнтку, які ў гэты час пачынае называцца Халопеніцкім графствам. Яго межы пашырыліся пасля таго, як у 1773 г. быў скасаваны ордэн езуітаў, частку маёнткаў якога набыў Храптовіч. Сярод іх быў маёнтак Пачаевічы з часткай сяла Грьщкавічы. Як сведчьщь інвентар за 1777 г., ва ўсім Халопеніцкім графстве было 1102 двары чыншавых сялян, а ў мястэчку Хало-пенічы —25 хрысціянскіх і 77 яўрэйскіх два-роў (яшчэ 27 пуставалі). Паншчына мела месца толькі ў новадалучанай частцы маёнтка, якая папярэдне належала езуітам (107 двароў).

На тэрыторыі Крупшчыны знаходзіліся 12 вёсак Халопеніцкага графства. Цікава параў наць колькасць двароў, пазначаную ў іх ін-ткамі, прадстаўленымі Храптовічам для пара фіяльнага перапісу 1772 г. і падымнага тарифу 1775 г. У абодвух афіцыйных крыні-цах колькасць двароў амаль ва ўсіх вёсках значка ніжэйшая, чым у інвентары, створа-ным для ўласнай патрэбы гаспадара. Відаць, Храптовіч свядома ўтойваў частку сваіх пад-даных, каб плаціць за іх менш дзяржаўных падаткаў. Адзначым, што тэта рабіў падкан-цлер — асоба, якая павінна была асабліва клапаціцца аб інтарэсах дзяржавы.

Пэўны ўздым назіраўся і ў маёнтку Бобр, які ў 1750 г. перайшоў ад князя Марцыяна

Абодва па чарзе валодалі і Барысаўскім стаж амаль сямейную ўласнасць Агінскіх, якой некалі была для Радзівілаў. Марцыян з кара-леўскага дазволу перадаў староства сыну яшчэ пры сваім жьпщі ў 1744 г.

Жонкай Ігнацыя Агінскага была яго траю радная сястра Алена, дачка віленскага ваяво ды Казіміра Дамініка Агінскага. Тэта таксама шчыны. Як ужо адзначалася, яно было і адзі-ным мястэчкам, якое карысталася магдэбург-жыццёвае права на Барысаўскае староства, а Бобр падаравала свайму пляменніку Міхалу Казіміру Агінскаму — будучаму віленскаму ваяводзе, гетману ВКЛ, кампазітару і засна’-вальніку славутага тэатра ў Слоніме. Паводле падымнага тарифу 1790 г., маёнтак знахо дзіўся ў арэндзе ў Францішка Друцкага-Лю бецкага і меў 228 дымоў у мястэчку, 130 — у

Па-іншаму складваўся лёс Чарэйскага графства, якое належала братам Аляксандру і Міхалу Сапегам, але практична цалкам зна піў частку маёнтка, але ў 1760 г. зноў выму шаны быў закласці. Каб разлічыцца з адным кредиторам, ён пазычаў грошы ў другого. У 1761 г., каб выкупіць у мінскага ваяводы Пльзена частку графства, Сапега ўзяў у свай го суседа Ігнацыя Агінскага 9200 чырвоных злотых і 7500 талераў пад заклад Калыбанаў-скага, Худаўскага, Дакучынскага, Язвінскага і Кіявецкага войтаўстваў.

У сваю чаргу яго брат Аляксандр у 1771 г. на гады заклаў Юзафу Садагубу фальварак Горы, да якога адносілася веска Вялікія Хальневічы. 3 гэтай нагоды быў складзены інвентар, які апісвае ўсе 36 двароў гэтай вёс-кі. У іх жило 170 чалавек мужчинскаго полу (у тым ліку 49 малалетніх), мелася 59 коней. Сяляне трымалі 24 валокі ворыўнай зямлі, з якіх павінны былі адпрацоўваць штотыдзень 71 дзень паншчьшы і выплочваць штогадовы чинш у памеры 328 злотых і 27 грошаў. Та-кім чинам, на двор у сярэднім прыходзілася па ² /з валокі, а павіннасці з іх складалі 2 дні паншчьшы і каля 9 злотых чынтпу. Адзначым, што па сваёй пакупніцкай здольнасці тд-гачасны злоты (30 польскіх грошаў) быў роў-ны прыкладна 3 літоўскім грошам часоў пры няцця Статута 1588 г.

У 1766 г. Аляксандр Сапега стаў аднаасоб-ным уласнікам Чарэі, атрымаўшы частку яе ў спадчыну пасля памёршага брата Міхала. У 1770-я гады на тэрыторыі Крупшчыны зна-ходзілася 45 паселішчаў Чарэйскага графства, прычым 16 з іх знаходзіліся ў закладзе ў Ігнацыя Агінскага, а 28 — у віцебскага ваяводы Юзафа С ал агу ба.

Аляксандр Сапега быў прыкметнай асоба й. Спярша ён займаў пасаду полацкага ваяводы, а ў 1775 г. стаў канцлерам (апошнім на

Дакументы сведчаць

Кароль Жыгімонт, услышаўшы тое, пайшоў бараніці Смаленска і выехаў з Вільні месяца

разказаўшы ім глыбока ваяваці зямлю Літоўскую, а кароль Жыгімонт пайшоў з Менску к

СУДОВАЯ СПРАВА ПАМІЖ КНЯЗЯМІ АНДРЭЕМ ІВАНАВІЧАМ АЗЯРЭЦКІМ 1 ДЗМІТРЫЕМ РАМАНАВІЧАМ ВІДЗІНІЦКІМ, ЯКАЯ РАЗГЛЯДАЛАСЯ ВІЛЕНСКІМ ВАЯВОДАМ ЯНАМ ЮР’ЕВІЧАМ ГЛЯБОВІЧАМ У ВІЛЕНСКІМ ЗАМКАВЫМ СУДЗЕ

ІНВЕНТАР, ЯКІ БЫЎ СКЛАДЗЕНЫ ПРЫ ПЕРАДАЧЫ МАЁНТКА БОБР У ЗАКЛАД АД ЯНА ХАДКЕВІЧА СТАНИСЛАВУ ПАДУ

(25) Грыіпка Спікур, (26) Іван Каскевіч

(30) Лаўрын Іванавіч, (31) Іван Шапач дымы 2, пляц 1;

(57) Грыцка Шычыніч дым 1, пляц 1;

(58) Антон Каэінец дым 1, пляц 1;

(59) Хама Федкавіч дым 1, пляц 1;

(60) Мішка Старац дым 1, пляц 1;

(65) Сцяпан Панамарэвіч

ДАРАВАЛЬНАЯ ПАЦВЯРДЖАЛЬНАЯ ГР А МАТА ЛІТОЎСКАГА КАНЦЛЕРА ЛЬВА САПЕГІ ЧАРЭЙСКАМУ ТРО I ЦК АМУ МАНАСТЫРУ НА Ў ЛАДАННЕ ВОТЧЫННЫ-МІ ЛЮДЗЬМІ, УГОДДЗЯМІ I ДАХОДАМІ 3 ТЫМ, КАБ МАНАСТЫР ЗАСТАВАЎСЯ НАЗАЎСЁДЫ ПРАВАСЛАЎНЫМ

ВЫШСКА 3 КВІТАНЦЫІ КАРАЛЕЎСКАГА ЗБОРШЧЫКА І.Б.ЛУКАМСКАГА Ў АТ-РЫМАННІ АД ХРЫСТАФОРА СВІДЛА, УРАДНІКА МАЁНТКА ЧАРЭЙСКАГА, УСІХ ПАДАТКАЎ, ЗГОДНА 3 ПАСТАНОВАЙ ВАРШАЎСКАГА СЕЙМА 1601 Г.

25 мая 1602 г.

Маёнтак Чарэйскі складаўся з 3 валасцей: Чарэйскай, Худаўскай і Каравіцкай, у якіх па-даткі пакладзены на 6 баяр, 30 агароднікаў. 15 наймітаў, 154 сялян подданых, а таксами э мястэчка Красны Стан, у якім мяшнане валодалі 30 валокамі зямлі і займалі б рьшкавых

У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ

Далучэнне да Расійскай імперыі ў 1793 г. пацягнула за сабой пэўныя змены ў жыцці на сельніцтва Крупшчыны. Імператрыца Каця-рына П разглядала Беларусь як тэрыторыю, што павінна цалкам зліцца з Расіяй, і для гэ-тага павінен быць прыпынены польскі заход-нееўрапейскі рэвалюцыйны уплыў. Указам ад 22 красавіка 1794 г. была скасавана царкоў-ная унія, а ўсім уніятам было прапанавана пе-райсці альбо ў праваслаўе, альбо ў каталіц-тва. Як гэты ўказ ажыодяўляўся на практы-цы, сведчаць падзеі, што адбыліся ў сяле Нача на Крупшчыне. Псторыю гэтых падзей у 1927 г. вывучыў і апісаў беларускі гісторык Дз.І.Даўгяла ў працы «Урадавыя адносіны да уніятаў на Меншчьше ў часы Паўла І>. У Начу 23 чэрвеня 1795 г. прыехала камісія для апытання прыхажан мясцовай уніяцкай цар-квы, ці жадаюць яны перайсці ў праваслаўе. Такое рашэнне было прынята аднагалосна. У той жа дзень адзін са святароў нанава асвяціў царкву. Між тым папярэдні уніяцкі святар Аляксандр Самовіч не пажадаў адмаўляцца ад уніі. Употай ён працягваў спраўляць свае набажэнствы. Праз год з Барысава прыехаў «злачынства» і данясенне аб гэтым накіраваў ў Мінскае губерискае праўленне. 26 кастрыч-ніка 1796 г. ў Начы пачалася выязная сесія павятовага суда. Невядома, што чакала б свя-тара і некаторых сялян, але іх выратавала змена ўлады ў сталіцы. 6 лістапада 1796 г. па-мерла Кацярьіна П і на пасад узышоў яе сын Павел I, які не падзяляў многіх матчыных поглядаў. Святар Самовіч вырашыў скарыс-таць момант. Ён склаў прашэнне на імя нова га імператара, у якім прасіў аднавіць уніяцкі прыход у Начы. У красавіку 1797 г. ў Начу прыехала новая камісія. Яна прыйшла да высновы, што мяняць папярэдняе рашэнне няма падстаў. Усіх ахрышчаных Самовічам дзяцей нанава ахрысцілі ў праваслаўе.

Тым часам імператар Павел I пачаў паез-дку па далучаных беларускіх землях. Па да-розе з Оршы на Мінск ён павінен быў пра схаць праз Начу. Цар выехаў з Оршы 8 мая 1797 г. і ўвечары таго ж дня прыбыў у Начу. Калі ён наведваў царкву, яму паспрабавалі перадаць петицию. Для «снынення беспарад-каў» Павел загадаў увесці ў Начу роту грэна-дзёраў. Сялян прымусілі прынесці присягу на вернасць цару. Айца Самовіча адпусцілі, а трох арыштантаў адвезлі ў Барысаў, дзе ўжо 12 мая павятовы суд прыгаварыў іх да 31 удара бізуном і высылцы на катаржныя работы ў Адэсу. Так адбылося знаёмства сялян Нацка-га прыхода з новым імператарам. Праўда, у тым жа годзе Павел I усё ж аднавіў унію.

Для памешчыкаў, якія принял і присягу новая уладзе, асаблівых змен не адбылося. Яны захавалі свае маёнткі, а некаторыя нават набылі новыя. Так, вялізнае Барысаўскае староства ў 1798 г. было падаравана царом магнату Міхалу Радзівілу. 3 гэтага часу былыя дзяржаўныя сяляне сталі прыватнаўлас-ніцкімі. У 1831 г. маёнтак перайшоў у спад-чыну да ўнука Міхала—Льва Людвігавіча Радзівіла. Паводле звестак інвентару 1845 г. тэта ўладанне ахоплівала 126 населенья пун-ктаў, з якіх 31 знаходзіўся на тэрыторыі Крупшчыны. У тым жа інвентары маюцца ці-кавыя падрабязнасці пра гаспадарчае жьщцё маёнтка. Сярэдні ўраджай складаў усяго сам-3. Тэта азначала, што пры норме высеву ў 6

Барысаўшчыне — сам-4. Адзінкай абкладан-ня лічылася не валока, а цягло, якое ўтвара-лі адзін работнік мужчынскага і адзін— жа-ночага полу. Такім чынам, адзін двор мог лі-чыцца за палову цягла ці, наадварот, за два і болей. На цягло выдзялялася па 6 дзесяцін ворыва, а таксама па ’/г дзесяціны агароду і сенакосу. Павіннасці складалі 2 мужчынскіх (конных) і 2 жаночых (пешых) дні ў ты-дзень, а таксама 8 згонаў у год, у якіх павінна было прымаць удзел усе працаздольнае насельніцтва (толькі аднаго чалавека дазваля-лася пакінуць для нагляду за ўласнай гаспа-даркай). За права карыстання лесам і іншымі пажыткамі належала адпрацаваць яшчэ па 28 конных і пешых дзен у год.

У цэлым жьщцё сялян пасля далучэння на Расійскай імперыі не стала лепшым, бо і ў самой Расіі выразна адчуваліся цяжкасці, вы-кліканыя бюракратызацыяй уладьі і састарэ-трабавалі шмат рэкрутаў, што лягло новым і нязвыклым цяжарам на сялянства.

Беларускія памешчыкі яшчэ з часоў Рэчы Паспалітай былі паланізаваны. Пры імпера-тарах Паўле I [1796—1801] і яго сыне Аляк-сандры I [1801—1825] польская культура мясцовага пануючага класа не адчувала ўціс-ку з боку ўлады. Павел I нават дазволіў ка-рыстацца ў юрыдычнай практьщы Статутам ВКЛ 1588 г., які быў афіцыйным зборам за-конаў у часы Рэчы Паспалітай. Большасць паноў вызнавала каталіцкую веру, а амаль усе сяляне вярнуліся да адноўленага уніяц- насельніцтва мястэчкаў

Нягледзячы на пэўны лібералізм царскіх улад, частка памешчыкаў была настроена апазіцыйна да іх, марыла аб аднаўленні Рэчы Паспалітай. У Польшчы і на захадзе Белару-сі многія паны прынялі ўдзел у антырасійскім паўстанні, якое адбылося ў 1830—31 гг. Пас-ля гэтага адносіны царызму да мясцовай са-мабытнасці пачалі змяняіща. У 1839 г. на Полацкім царкоўным саборы зноў была ска-савана унія, а ў 1840 г. спынена дзеянне Статута ВКЛ 1588 г., замест якога ў поўнай меры ўводзіліся расійскія законы. Ходъ Крупшчы-

ўладанні ўдзельнікаў паўстанн

многіх сёлах замест спарахнелых цэркваў, унаследаваных ад уніяцкіх часоў, пачалося будаўніцтва новых. У рад прадпісаў ажыццяў-ляць гэтае будаўніцтва за кошт мясцовых па-мешчыкаў, што, зразумела, не магло іх узра-даваць. Так, у мяст. Крупка, дзе старая цар-ква згарэла ў чэрвені 1843 г., было вырашана будаваць новую. Цікава, што магілёўскі епіс-кап Ісідар у пісьме да губернатара тлумачыў тэрміновую неабходнасць аднаўлення царквы тым, што мястэчка ляжыць на вялікай пашто-вай дарозе і там існуе этапная каманда для перапраўкі злачынцаў, якіх высылаюць у Сі-бір. Крупскі святар павінен быў, як сцвяр-джаў епіскап, настаўляць і суцяшаць арыш-

Губернатар даручыў памешчыкам Міхаілу Свяцкаму (які незадоўга да таго часу набыў ад князёў Сангушкаў маёнтак Крупка) і Ганне Замбжьщкай (спадчынніцы суседняга маёнтка Панскае) прафінансаваць будаўніцтва царквы, паколькі іх падданыя належалі да яе прыходу. Свяцкі выдзеліў 300 рублёў, Замбжыцкая паспрабавала ўхіліцца. Яна з’е-хала са свайго маёнтка ў Мінск, але яе знай-шлі і там праз мясцовую паліцьпо. Тады яна падала прашэнне, каб яе сялян перавялі з Крупскага прыходу ў які-небудзь суседні (Га-понавіцкі альбо Шыецкі). Але магілёўскі епіскап адмовіў ёй, і пані Замбжьщкай давя-лося ўсё ж унесці грошы.

Падобная гісторыя адбывалася з панамі, маёнткі якіх уваходзілі ў прыход Праабра жэнскай царквы ў мяст. Абчуга. У 1847 г. епіскап дамогся ад губернатара прадпісання на будаўніцтва ў Абчузе новага царкоўнага будынку. Мясцовыя памешчыкі вымушаны былі пагадзіцца, толькі пані Юзэфа Гадзіц-кая (уладальніца маёнтка Ламское) здолела адмовіцца, спасылаючыся на неўраджай. Гу-бернатар даручыў павятоваму спраўніку ажыццяўляць «жорсткае прымушэнне» паме шчыкаў, а той у сваю чарту прадпісаў кан

У складзе Расійскай імперыі

троль за выкананнем рашэння паліцэйскаму приставу. Тым не менш пан Нітаслаўскі, ула-дальнік маёнтка Абчуга, паспрабаваў абысці-спраўніку, што атрымаў ад епіскапа дазвол зрабіць толькі прыбудову да старой царквы. Улады звярнуліся да епіскапа з запытам, а той паведаміў, што размова ішла не аб пера-будове, а аб новай пабудове. Тым не менш справа з будаўніцтвам царквы вялася вельмі марудна, з 1851 па 1855 г., а аздабленне іка-настасу скончылася толькі ў 1861 г.

3 будаўніцтвам новай царквы ў мяст. Бобр, якое ў тыя часы належала графу Іосіфу Тышкевічу, таксама адбыўся характерны для новай палітыкі эпізод. Сама царква, здаецца, была пабудавана без асаблівых цяжкасцей у 1842 г. Але епіскап Ісідар, наведаўшы Бобр, прыйшоў да высновы, што фасад царквы за-гароджаны дзвюма нязграбнымі яўрэйскімі га маёнтка перанесці гэтыя хаты на іншае месца. Аканом выказаў прынцьшовую згоду, але папрасіў Ісідара атрымаць дазвол ад цы-вільных улад, «каб яўрэі не маглі выказаць упартасці». Епіскап звярнуўся да губерната-ра, а той даручыў павятоваму спраўніку на месцы вызначьщь, ці сапраўды тыя яўрэйскія дамы загароджваюць царкву. Спраўнік пры-ехаў, пагадзіўся з думкай епіскапа і даў загад на разбурэнне дамоў і пабудову новых у ін-шым месцы, даручыўшы аканому «даць яўрэ-ям лесу і рабочих па магчымасці».

Той уціск, які адчулі некаторыя памешчы-кі з боку царкоўных і цывільных улад, не закранаў іх жыццёвыя інтарэсы. Яны захава-лі поўную магчымасць распараджацца сваімі маёнткамі і атрымліваць з іх даходы. Увогуле аблічча Крупшчыны ў першае паўстагоддзе пасля ўваходу ў склад Расійскай імперыі за-хоўвала свой традыцыйны выгляд.

Дакументы сведчаць

ПРАДПІСАННЕ ПАЎЛА I МІНСКАМУ ГУБЕРНАТАРУ АБ ПРЫЦЯГНЕННІ ДА СУДА СЯЛЯН в. НАЧА ЗА СПРОБУ ПАДАЦЬ ІМПЕРАТАРУ СКАРГУ

РАШЭННЕ БАРЫСАЎСКАГА ПАВЯТОВАГА СУДА АБ ПАКАРАННІ СЯЛЯН в. НА-

учиненный скоп и :

Вайна 1812 года на Крупіпчыне ў дакументах і матэрыялах

Галоўнай прычынай ванны 1812 г. з’явіла-ся барацьба паміж Расіяй і Францыяй за сферы ўплыву. 12(24) чэрвеня 1812 г. 420-тысячная армія Напалеона пераправілася праз раку Неман у раёне Коўна і ўступіла на тэрыто-рьпо Беларусі.

Паколькі руская армія была значка мен-шай па колькасці і падзялялася на 3 часткі, галоўнакамандуючы М.Б.Барклай дэ Толі прыняў рашэнне адступаць, каб выйграць час да падыходу рэзерваў і злучьщь разрозненыя карпусы (1-я армія Барклая дэ Толі адыхо-2-я армія П.І.Баграціёна — праз Нясвіж, Слуцк на Бабруйск). Галоўнай мэтай іх было злучэнне ў раёне Смаленска. Такім чынам, цэнтральная частка Беларусі, у тым ліку і Крупскі раён аказалася як бы ў сярэдзіне аб цугоў, і ваенныя дзеянні не закранулі гэтую мясцовасць. Да 5 ліпеня французскія атрады з корпуса Л.Н.Даву без бою занялі Барысаў, а затым і Крупкі. Адразу ж пас ля акупацыі французы ўстанавілі тут органы ўлады на ўзор дзяржаўнага кіравання Францыі. Губер-ні былі перайменаваны ў дэпартаменты, а на месцах былі створаны падпрэфектуры, якія ў сваю чаргу падзяляліся на кантоны. Частка сучаснага Крупскага раёна ўвайшла ў Бары саўскую, астатняя тэрыторыя — у Бобрскую падпрэфектуры. Акрамя та го, у гэтых пад-прэфектурах генерал Грушы ўстанавіў выка-наўчыя органы ўлады: камісіі і пасады падка-місараў у кантонах. На ўсім напрамку руху напалеонаўскіх войск былі створаны харчо-чыноўнікаў падпрэфектур насельніцтва па-вінна было прывозіць цэўную колькасць му-нае гэтыя указы, як адзначыў, напрыклад, 11 жніўня ў Барысаве генерал Барбанегр, ён на-кіруе ў кожную хату <по 4 солдата для экзе-куцыи и прикажет платить им каждому по 12 злотых в день».

Велікім цяжарам для сялян вёсак, разме-шчаных каля вялікіх дарог, стала таксама конная павіннасць. Кожны дзень яны выму-шаны былі пастаўляць сотні фурманак для французскіх салдат, прычым часта іх не вяр-

Паданне аб мінулай вайне

мне чуць і ў вёсцы Шынкі ад старога настаў-ніка Глінскага: «У свабоду, пры нэпе, еяля-нам дазвалялася распрацоўваць лес пад пашню ў любым месцы. I вось адзін з вяскоўцаў вырашыў распрацаваць сабе поле паміж Яджарам і Шынкамі, недалёка ад Дзянісавіц-кага журавіннага заказніка. Высек лес, вы-карчаваў пні, спаліў ламачча. Вясною цэлы дзень араў, а калі пачало цямнець, то пачаў разворваць і курганы. Правёў адну баразну, другую, старанна налягаючы на плужок, ды бача: конь захроп, задрыжаў, вушамі затрос. Араты каня пугай, але чуе, нехта яго каўнер халоднай-халоднай рукой трымае. Павярнуў-ся: мярцвяк! Сіні ўвесь, вочы гараць. I ней-кім глухім загробным голасам пытае:

— А навошта ж ты маю ніўку пачаў араць, няўжо табе сваёй мала?

Ірвануўся тэты чалавек, што ёсць сілы, вырваўся з рук здані і, кінуўшы каня з плугам, пусціўся дадому. Прыбег у вёску збялеў-шы, зуб на зуб ад страху не пападаў, і раска-заў людзям пра здарэнне ў лесе. А каня толь-кі на трэція суткі знайшоў далёка ад таго месца».                               М.Баравухя.

Магілёўскай губерні*

Наполеон продолжал отступать к Борисову. 8 ноября он выступил из Орши; главная квартира его находилась в Каменце близ Ко поспешил 11 ноября в Бобр, куда прибыл того же числа. На пути из Орши в Бобр Наполеон приказал между прочим сжечь лишний обоз, понтоны, все экипажи и повозки, наполненные имуществом, награбленным в русских городах. Но приказ этот при отсутствии дисциплины исполнен был только отчасти и многие награбленное добро продолжали тащить, бросая его по пути в минуту критических обстоятельств.

Сохранилось предание, что французы, сняв в Москве с колокольни Ивана Великого крест, бросили его на обратном пути в мест. Крупки в озеро. По-видимому, предание унесенные французами из Москвы драгоценности переименовало в крест, так как снятый с колокольни Ивана Великого крест французы бросили в Москве же, когда узнали, что он не золотой. В 1870-х годах, действ., Крупков-ский помещик спускал озеро с целью найти брошенные французами под натиском казаков драгоценности, о чем помещик узнал из французского журнала. Но поиски, произведенные поверхностно, оказались тщетными...

Для прикрытия с фронта и с тыла главной французской армии маршалы Удино и Виктор должны были выйти на большую Оршанскую дорогу. Первый из них 9 ноября был у Бобра, откуда направился к Борисову, второй, оставив 10 ноября Черею, отступил за Холопеничи. Преследование Виктора Витгенштейн поручил авангардам Властова и Гарпе. В 7 верстах от дороги, у посёлка Волковыск (Бобрекая вол.) авангарды атаковали французский арьергард, который, чтобы пропустить главную армию, должен был удерживать это селение до последней крайности. Наши авангарды были оттеснены до Узнацка (Борисовский уезд). Получив подкрепление, наш отряд завязал жаркое дело. Русская кавалерия опрокинула французских стрелков и конницу, врубилась в пехоту и взяла около 1500 пленных. 12 ноября ген. Гарпе настиг у Батур французскую дивизию и заставил ее отступать к Бобру с потерею.

12-го же ноября утром, после ночлега среди дремучего леса, Наполеон выступил из Бобра через Лошницу к Борисову. Неприятель оставил пределы Сенненского уезда, направиться через Березину у дер. Студенки...

Нашествие французов было очень разорительно для Сенненского уезда. Беспрерывные переходы войск, грабежи со стороны беглых и мародеров, убийства, пожары — все это было тогда обычным явлением. Жители удалились в леса с частью своих пожитков, зарыв в землю или уничтожив остальную часть своего добра, дабы им не мог воспользоваться неприятель. С оставшихся жителей взимался

Особенное же разорение претерпели селения, лежащие вблизи так называвшихся боль-рым в многочисленных силах проходил немежду прочим были большие дороги:

В Бобрской волости подверглись разорению между прочим следующие селения: део. Мочулище, Ольшанки, Молявка (сожжена), Куты, Дворище, Ярошевка, Соколовичи, Панские (сож.), Ширневичи, Гапоновичи, заст. Комаровка, ф. Михаловка, село Плиса (частью сож. и разорено), д. Щавры, Лужа, Лошанцы, Гута (последние 4 селения во время «ретирады» неприятеля приведены в разорение), Батуры и Волковыск (часть сож. и разорены), село Тростянка, дер. Химица (приведены в совершенное разорение), За-ровье, Лебедеве, Шейка (были сож. и разорены), и др. В Обчугской вол.: село Апчуга, д. Головорушки, Соколянка, Новоселки, Логи, Дешубка, Киевца, Люты, Язвы, Слепцы (здесь было сражение), заст. Скопеть, Смо-родянка, Скорнявка, Шарпиловка, Плюгов-ка, Хватынка, Шарнево и Журавы...

Дакументы сведчаць

Крупшчына ў перыяд капіталізму

3 1861 г. па 1917 г. тэрыторыя сучаснага Крупскага раёна ўваходзіла часткова ў склад Сенненскага павета Магілёўскай губерні, часткова — у Барысаўскі павет Мінскай губерні. На ўсёй гэтай тэрыторыі ў канцы 19 ст. наліч-валася 253 населения пункты, у якіх пражы-вала больш за 48 тыс. чалавек. Сярод іх было 4 мястэчкі (Абчуга, Бобр, Крупка, Халопені-чы), 17 сёл (Вялікія Хальнявічы, Выдрыца, Грыцкавічы, Ігрушка, Калодніца, Касянічы, Лісічана, Мхерына, Нача, Пліса, Пышачы, Смародзінка, Худаўцы, Худава, Шэйка, Шчаўры, Ухвала), 133 вёскі, 6 засценкаў, 12 пасслкаў, 22 хутары, 22 фальваркі і інш. Па-водле перапісу 1897 г. ў Барысаўскім павеце пражывала ўсяго 238 231 чалавек, з іх: два ран 8579 (3,6%), духавенства 447 (0,18%), купцоў — 200 (0.08%), мяшчан — 46 620 (19,5%), сялян — 181 659 (72,2%), іншых — 726; у Сенненскім павеце пражывала 161 652 чалавекі, з іх: дваран — 3369 (2,0%), духавенства — 466 (0,28%), купцоў — 117 (0,07%), мяшчан — 23 470 (14,5%), сялян — 133 754 (82,7%), іншых —476.

У тэты час на тэрыторыі раёна для права-слаўнага насельнщтва дзейнічалі цэрквы (прыходскія або прыпісныя) і капліцы ў 27 населенъ» пунктах (Абчуга, Бобр, Нача, Шчаўры, Халопенічы, Ухвала, Выдрыца, Крупка, Мхерына, Сомры, Радзіца, Пышачы, Грыцкавічы, Гапонавічы, Вялікія Хальнявічы, Касянічы, Калодніца, Лісічана, Шэйка, Худава, Пліса, Ігрушка, Клішана, Смародзінка, Пропажа, Хацюхова, Худаўцы). У большасці сваёй тэта былі невял ікія драўля-ныя цэрквы, пабудаваныя ў 1860-я гады, калі пасля паўстання 1863 г. царскі ўрад пачаў ак-тыўна праводзіць палітыку русіфікацыі на беларускіх землях. Але былі сярод іх і больш старажытныя. Вядома, што царква ў Шчаў-рах была пабудавана ў 1787 г., Свята-Троіц-кая царква ў Начы — у 1817 г., Успенская царква ва Ухвале — у 1825 г., царква ў Бобры — у 1842 г., Праабражэнская царква ў

Найбольш заможнай была прыходская Успенская царква ў Халопенічах, пабудаваная ў 1863 г. з цэглы. Халопеніцкі прыход уключаў акрамя мястэчка Халопенічы яшчэ 14 вёсак і меў больш за 3,7 тыс. прыхаджан. Царкве належала 99 дзесяцін зямлі. У 1901 г. прыход-скім святаром тут быў Іосіф Вержбаловіч, які скончыў Мінскую духоўную семінарыю і на-ват меў узнагароды (ордэн Святой Ганны Ш ступені). Крыху меншым быў Ухвальскі прыход. Ён складаўся з сяла Ухвала і 11 вёсак, меў 3,3 тыс. прыхаджан. Ухвальскай царкве належала 33 дзесяціны ворнай зямлі, 18 дзесяцін сенажаці, 30 дзесяцін лесу. Больш 5 дзесяцін займала сядзіба.

Для насельніцтва каталіцкага веравызнан ня ў Барысаўскім павеце існавала 10 парафій, у Сенненскім — 5. Дзве з іх, Бобрская і Ха-лопеніцкая, знаходзіліся на тэрыторыі сучас-нага Крупскага раёна. У Бобры быў невялікі мураваны касцёл, пабудаваны ў 1862 г. за-мест драўлянага, які існаваў з 1760 г. Бобрская парафія налічвала больш за 2,5 тыс. вер нікаў, сярод якіх пераважала засцянковая шляхта і сяляне. Раней парафія была заможнай, пра што сведчыла тое, што настаяцелямі касцёла прызначаліся звычайна члены капі-дзоў матэрыяльна падтрымлівалі толькі паны Ліпскія, уладальнікі маёнтку Чачэрын. Дру-гіх заможных каталіцкіх сямей ў парафіі ўжо не было: адны маёнткі былі канфіскаваны пасля паўстання 1863—64 гг., другія згубілі сваю маёмасць па нейкіх іншых прычынах.

Псторыя Халопеніцкага касцёла наступ-ная: у 1703 г. Мартын Даменік Халецкі і Канстанцыя Сакалоўская заснавалі ў Халопенічах дамініканскі кляштар. Пры ім быў пабудаваны драўляны касцёл. Для іх утрыман-ня Халецкі завяшчаў 3 фальваркі (Мхерына, Еліяшаўка, Магілёўка) з 300 рэвізскімі душа-мі. У 1839 г. кляштар быў скасаваны, а фальваркі перададзены ў ведамства Міністэрства дзяржаўных маёмасцей. У 1844 г. намагання-мі ксяндза Яцэвіча быў адноўлены каталіцкі касцёл. У той час Халопеніцкая парафія налічвала 1580 душ. Паступова яна таксама, як і Бобрская, прыйшла ў заняпад. Пасля паў-стання 1863—64 гг. Халопенічы перасталі быць уласніцкім мястэчкам (раней яны нале-жалі Халецкім, потым Храптовічам, Лапам) і матэрыяльнай падтрымкі касцёл ужо не меў. Беднасць парафіі прымусіла святароў здаць у арэнду землі, якія належалі касцёлу (33 дзесяціны). Кантракт быў заключены ў 1879 г. паміж ксяндзом Лазарэвічам і мяшчанамі г. Барысава і Лепеля Злоткіиым і Рапапортам тэрмінам на 12 гадоў.

Перавод католікаў у праваслаўе скараціў колькасць парафіян у Халопеніцкай парафіі, як і наогул колькасць каталіцкіх вернікаў у беларускіх губернях. Халопеніцкі касцёл ака-заўся як бы невялікім астраўком сярод амаль што цалкам праваслаўных пасяленняў. Гэта непакоіла праваслаўнае духавенства. У 1885 г. епіскап Мінскі і Тураўскі ўзбудзіў хадай-ніцтва аб яго скасаванні. Ён пісаў, што Халопеніцкі касцёл «вельмі небяспечны для пра-васлаўнай веры, рускай народнасці і права-слаўных прыхаджан Халоненіцкай праваслаўнай царквы, якія, як ізноў уз’ядна-ныя, нярэдка наведваюць у нядзелю і святочныя диі Халопеніцкі касцёл і тым самым за-, ражаюцца духам, небяспечным для права слаўя...». Але гэта ўжо былі не 1860-я гады, і тему справа зацягнулася.

На тэрыторыі Крушпчыны ў Бобрскай, Лісічанскай, Халопеніцкай, Лошніцкай ва-ласцях жылі стараверы. Пасяліліся яны тут лі ў асноўным да беспапоўскай плыні федасе-еўскага кірунку, а таксама да папоўскай плыні Белакрыніцкай іерархіі. Былі і штундзіс-ты. Жылі або асобнымі пасяленнямі, або разам з праваслаўнымі беларусамі. Найбольш буйнымі пасяленнямі старавераў на тэрьгго-рыі Крупшчыны былі Бабарыка ў Халопеніцкай і Ваўкавыск у Бобрскай валасцях, у якіх знаходзіліся і малітоўныя дамы старавераў.

Для яўрэйскага насельніцтва ў мястэчках дзейнічалі яўрэйскія малітоўныя школы: у Бобры, Крупках і Халопенічах — па 3, у А6

Людзі розных веравызнанняў і нацыя-нальнасцей жылі побач, дружна. Гэта было абумоўлена добразычлівым характерам мяс-цовых жыхароў. <Тутэйшы беларус, — адзначаў К.Ц.Анікіевіч у кнізе «Сенненский уезд Могилевской губернии* (1907), — ад-розніваецца многімі сімпатычнымі рысамі ў характеры. Ён праўдзівы, смірны, добразыч-лівы, працалюбівы, з вялікім цярпеннем пе-раносіць усе нягоды жыцця..., сялянскія дзе-ці ў школах паказваюць добрыя поспехі, ня-адмоўных бакоў характару некаторых сялян адносіцца схільнасць да п'янства... Яно даўно тут ўкаранілася».

Мясцовасць раёна была даволі маляўні-чай. Кажуць, калі ў 1780 г. імператрыца Ка-цярына П праязджала праз Сенненскі павет, дык параўнала яго наваколле з англійскій вілася гэтая зямля, але і сваімі прыроднымі багаццямі. У 1860 — 70-я гг. на тэрыгорыі Сенненскага павета была знойдзена жалезная руда. Што тычыцца той часткі, што зараз у складзе Крупскага раёна, дык і тут руда была знойдзена: каля мястэчка Бобр, на лугах, што да практычнай распрацоўкі справа не дайся шмат крыніц з мінеральнаю вадою, якая выкарыстоўвалі яе для лячэння вачэй. Лічы лася таксам а, што гэтая з вельмі приемным смакам вада ўзбуджала апетыт, мела танізіру-ючыя ўласцівасці і наогул садзейнічала ўма-цаванню чалавечага арганізма. Праўда, усе гэтыя багацці, дарэчы, як і іншыя (гліны, торф, каменні і г.д.) не былі добра даследава-ны і не выкарыстоўваліся ў надежных мэтах.

Своеасаблівым багаццем Крупшчыны з'яў-ляліся таксама рэкі і азёры. Амаль на 120

Бобр. НІырыня гэтай рэчкі на пачатак бягу чага стагоддзя даходзіла да 12 сажняў. На яе берагах утульна размясціліся мястэчкі Бобр і Крупкі, сяло Выдрыца, вёскі Стары Бобр, Шарнева і інш. Бобр — рака сплаўная. Сплаў лесу, галоўным чынам сасновага і яло-вага, праводзіўся вясною, пасля першай па-водкі, калі вада спадала напалову — «глей-ну і Дняпро. «Глейнамі» і «лавамі» сплаўлялі лес па запрашэнні лесапрамыслоў-валі, «вадзянікі» з сяла Вяляцічы Мінскай губерні. Лес даўжынёю 1, 2 і 3 сажні сплаў-лялі мясцовыя сяляне.

Уклейку, лінёў, карасёў, ляшчоў, вугроў. Зрэдку пападаліся ракі. Напачатку 20 ст. сяляне ўспаміналі, што яшчэ з дзесятак гадоў таму назад удавалася выцягнуць невадам ня-дрэнны ўлоў. А статыстыка сведчыла, што ў 1880-я гады у Лукомскім возеры гадавы ўлоў быў самым вялікім па Магілёўскай іуберні, у дзесяткі разоў перавышаючы ўлоў амаль кожнага возера. Складаў ён больш за 2600 пудоў. Аднак драпежныя спосабы лоўлі з боку яўрэяў-арандатараў (Лукомскае возера разам з Чарэйскім арандавалі чарэйскія яўрэі за 2200 руб. у год) прывялі да таго, што рыбы ў возеры стала значна менш.

Славілася мясцовасць Крупскага раёна (асабліва Бобрская, Лісічанская, Абчугская воласці) сваімі лясамі. Тут вадзіліся мядзве-дзі, ваўкі, барсукі, лісы, рысі, гарнастаі, норкі, выдры, куніцы, дзікі, ласі, касулі, зайцы, вавёркі. Зрэдку яшчэ трапляліся бабры. Бывала, што мядзведзі выходзілі з лесу і зні-гаспадарам ваўкі: за 1901—03 гг. ў Сеннен-скім павеце яны знішчылі коней, кароў, жа-

Ад часоў першабытных да 1917

рублёў.

19 лютага 1861 г. быў абнародаваны цар-скі маніфест аб адмене прыгоннага права. У Беларусі рэформа ажыццяўлялася на аснове

Магілёўскую іуберню, у якой знаходзілася большая частка сучаснага Крупскага раёна, распаўсюджвалася <Мясцовае палажэнне для вялікарасійскіх, новарасійскіх і беларускіх губерняў». Устанаўліваліся вышэйшыя і ні-жэйшыя памеры надзел аў. Вышэйшы надзел вагаўся ад 4 да 5,5 дзесяцін, ніжэйшы — ад 1 да 2 дзесяцін на душу мужчынскага полу. Ка-лі дарэформенны сялянскі надзел быў боль-лася кругавая парука.

У той частцы- раёна, што належала да Мін-скай іуберні, рэформа ажьщцяулялася павод-ле «Мясцовага палажэння для Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай і часткі Ві-цебскай губерняу». Вылучэнне гэтых губер-няў у асобную трупу было выклікана тым, што ў іх панавала падворнае землекарыстан-не, былі ўведзены інвентары, налічвалася вя-лікая колькасць абеззямеленых сялян. Палажэнне захоўвала правы на дарэформенны надзел. Адрэзкі ад сялянскіх надзелаў дазвалялася рабіць у выпадках, калі памер сялянскага надзелу перавышаў інвентары, або калі ў памешчыка пасля рэформы заста-валася менш ’/з зямлі, якая яму належала. Памешчык лічыўся ўласнікам сваей зямлі, якая належала яму да рэформы. Тая частка зямлі, якая вылучалася сялянам для надзелу, давалася ім толькі ў карыстанне. На працягу дзевяці гадоў сяляне былі абавязаны трымаць адведзены ім надзел і выконваць павіннасці. Да заключэння выкупной здзелкі яны лічылі-ся часоваабавязанымі і маглі адыходзіць ад бернях устанаўліваўся максімальны аброк —

не задаволіла сялян. Ім цяжка >міць паняцце аб асабістай свабо-

на карысць памешчыка. Незадаволенасць спараджала чуткі аб фалыпывасці маніфеста рускія губерні. Адбываліся хваляванні і ў Сенненскім і Барысаўскім паветах, хоць яны і лічыліся адносна спакойнымі раёнамі. Даво-дзячы да ведама Аляксандра II становішча спраў у Магілёўскай губерні ў лютым 1861 г., непаслухмянасц? сялян у Магілёўскай ^губ. было больш 50... Больш спакойнымі паветамі былі: Сенненскі, Чавускі, Чэрыкаўскі; у паветах жа Рагачоўскім, Гомельскій і Аршан-

Напачатку мая 1861 адбылося хваляванне сялян у сяле Худаўцы. Яны адмовіліся выконваць свае павіннасці ў адносінах да памешчыка Газдзіцкага. Як відаць з данясення ма-гілёўскага губернатара міністру ўнутраных спраў, меры, якія' прыняла паліцыя, каб на-гу да ўлад, а арыштаваных галоўных зачын-шчыкаў спрабавалі вызваліць сілай». Пры гэ-тым губернатар дадаў, што прычынай беспа-радкаў быў адзін з раскольнікаў, які праходзіў праз вёску і пераканаў сялян у тым, што памешчык утаіў 6 лістоў Палажэн-лянскай свабоды. Парадак быў адноўлены па-ліцыяй з дапамогай вайскоўцаў.

У 1863 г. ўспыхнула паўстанне на тэрыто-рыі Польшчы, Беларусі і Літвы. Не абмінулі гэтыя падзеі Мінскую і Магілёўскую губерні і непасрэдна тыя іх часткі, што складаюць сёння Крупскі раён. Актыўныя дзеянні на Міншчыне, у тым ліку і ў Барысаўскім паве-це, пачаліся з красавіка 1863 г., і ўжо пачатак узброенай барацьбы паказаў, што масавае паўстанне не ўдалося. Сяляне яго не падтры-малі. I атрады гінулі адзін за адным пры су-тычках з царскімі войскамі. 7 мая 1863 г. ад-удзельнічалі 2 роты Крамянчугскага палка пад камандаваннем капітана Журомскага. Атрад інсургентаў, якім камандаваў Дыбоўскі (Зарэмба), налічваў 300—400 чалавек, у тым ліку 60 коннікаў. У выніку ваенных дзеянняў атраду паўстанцаў было нанесена паражэнне.

выя звесткі аб усіх стратах паўстанцаў у гэ-тай сутычцы. Таму можна толькі адзначыць, што паўстанцы згубілі частку свайго атрада і абоз са зброяй, у тым ліку і невялікую пуш-разбіла ў лесе пад назвай Валоўя Гара, паміж Халопенічамі і Шчаўрамі, яшчэ адзін паў-станцкі атрад пад камандаваннем Шлягера, які базіраваўся ва ўладаннях Томаша Хмуро віча. Паўстанцы страцілі 5 чалавек, а неўза-

ваць хлеб дзеля гаспадарчых патрэб. Аб нез-давальняючым стане сельскай гаспадаркі ў Барысаўскім павеце гаварылася на адным з пасяджэнняў (1902 г.) мясцовага камітэта аб патрэбах сельскагаспадарчай прамысловасці. Адзначалася, што рэштка хлеба на душу ся-колькасці насельніцтва і пры паступовым зні-жэнні ўраджайнасці зямлі.

Лён і канопля разводзіліся сялянамі ў аб-межаванай колькасці для ўласных гаспадар-характар толькі ў гаспадарках старавераў. Агародніцтва і садаводства ў сялян не было развіта. Сады разводзілі памешчыкі і потым часта здавалі іх у арэнду. У 2-й палове 19 ст. прыходзіць у заняпад некалі даходная, добра пчалярства. Перапіс 1897 г. зарэгістраваў на ўвесь Сенненскі павет толькі 129 чалавек, для якіх пчалярства з’яўлялася дадатковым за-няткам. Дарэчы, гэтым тлумачыцца заняпад Бобрскіх ярмарак, дзе мёд быў асноўным та-варам. У нездавальняючым стане знаходзіла-ся і жывёлагадоўля. Адной з прычын гэтага дзе гэтыя працэсы адбываліся вельмі бурна, але нейкія змены былі і тут. Імкнучыся пры-стасавацца да капіталістычнага ладу, памешчыкі пачалі будаваць у сваіх маёнтках невя-лікія фабрыкі і заводы. Перш за ўсё гэта былі заводы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай рыторыі равна ўсе больш-менш значныя прадпрыемствы з'явіліся ў 1880—90-я гады. Праўда, яшчэ ў дарэформенны перыяд у Крупках была заснавана сукнавальная вы творчасць. На фабрыцы, якая начала дзейні-чаць з 1859 г., працавалі 17 рабочих, якія ў 1861 г. выпрацавалі прадукцыі на 27 тыс.

Распаўсюджанай галіной прамысловасці было вінакурства. Галоўнай сыравінай для вытворчасці спірту была ў асноўным бульба, менш выкарыстоўваліся жыта і ячмень. Ула-дальнікамі невялікіх вінакурняў былі паме шчыкі. Часам яны здавалі свае прадпрыем-

гжгттж тут устаноўлены паравы рухавік магутнасцю 8 конскіх сіл. На віна-курні працавала 7 рабочих, якія ў 1890 г. вы-рабілі 1 тыс. вёдзер спірту. У 1886 г. дваран-ка Зембінская заснавала вінакурню ў сяле Худаўцы. У 1900 г. тут працавала 6 рабочих, якія вырабілі прадукцыі на суму 5400 руб., а ў 1906 г. 9 рабочих выпрацавалі 16 712 вёдзер на суму И 698 руб. Акрамя таго, віна-курні працавалі ў фальварку Ламское, маён-тку Заполле. У Бобры дзейнічаў завод па па вытворчасці фруктовых вод, якое належала яўрэю Брэйгеру.

Рабочымі гэтых прадпрыемстваў былі ў асноўным сяляне з навакольных вёсак. Умовы працы былі даволі цяжкімі. Працавалі з равых катлоў, з другого — халодны вецер, воды працавалі ў перыяд з 15 кастрычніка да 15 мая, і ўвесь тэты час рабочыя не мелі ані-воднага дня адпачынку, акрамя Вялікадня і калядаў.

Важнае месца у прамысловым развіцці Бе-ларусі ў 2-й палавіне 19 — пачатку 20 ст. зай-малі заводы па перапрацоўцы драўніны —ас-ноўнага багацця края. Атрымалі яны развіццё і ў Крупскім раёне. Заводы выпрацоўвалі прасцейшую мэблю, дошкі, гонт, пастаўлялі сыравіну для фанернай і запалкавай прамыс ловасці. У 1882 г. быу заснаваны лесапільны завод у фальварку Вяршоўка. У 1884 г. тут быў устаноўлены паравы рухавік. На заводзе маёнтку Хацюхова памешчык Брадоўскі за-снаваў даволі буйную па тым часе запалка-вую фабрику. У 1890 г. на ёй было занята 20

вяскоўцаў пракламацыі РСДРП «Што па-трэбна цяпер селяніну»,«Салдацкая доля».

Шырокі размах прыняў сялянскі рух летам 1906 г. ў Лісічанскай воласці. Жыхары вёсак Дудары, Пасёмкавічы, Мялешкавічы, Глінаўка неаднаразова адмаўляліся праца-ваць у маёнтках Камянец, Барсук!, Дудары, патрабуючы павысіць аплату за працу. Нао-гул, у Сенненскім павеце сялянскі рух набыў ската павета адмаўляліся даваць рэкрутаў і выконваць натуральныя дарожныя павіннас ці У ліпені 1906 г. сяляне 9 валасцей павета (з 15) адмовіліся ад упаўнаважаных з павято-вай землеўпарадкавальнай камісіі. Газета «Могилевский голос» паведамляла: «На ба-рацьбу супраць забастовачнага руху ў Сенненскім павеце ўлады сцягнулі значныя сі-лы... Падаўленне руху суправаджалася бязлі таснымі сутычкамі».

Цэнтрам рабочаго руху ў раёне былі Круп-кі. Найбольшага ўздыму ён дасягнуу летам 1905 г.: у ліпені на фабрьщы запалкавай са-патрабавалі павышэння заработай платы. Аднак трымацель фабрыкі ў прысутнасці ста* га зрабіць у выніку нізкай даходнасці прад-і на суседняй фабрьщы запалкавай саломкі Свяцкага. Тут баставала 65 рабочых (40 муж-чын, 16 жанчын, 9 падлеткаў). Забастоўшчы* кі патрабавалі павысіць заработную плату і палепшьщь умовы працы. Працягвалася яна 3,5 дні і скончылася тым, што гаспадар выму-шаны быў пайсці на ўступкі. Была павьппана заработная плата на 10%, прыняты некаторыя меры па паляпшэнні медыцынскай дапамогі і ўмоў працы. У знак салідарнасці з рабочымі гэтых фабрик баставалі і рабочыя лесапіль-прынялі ўдзел усе 26 рабочых гэтага прад-прыемства.

Пасля падаўлення першай расійскай рэва-люцыі пачаўся перыяд наступления рэакцыі. Рэвалюцыйны рух пайшоў на спад, але поў-насцю не спыніўся. Час ад часу ўзнікалі асоб-ныя ўспышкі народнага гневу, якія ў 1916 г. з пачаткам новага рэвалюцыйнага ўздыму станавіліся ўсё больш частымі і моцнымі. Народная барацьба за зямлю і волю працягвала-

Да 1917 г. на тэрыторыі сучаснага 1<руп-скага раёна не існавала ніводнай сярэдняй на-вучальнай установы. Няшмат было і школ, якія давал і пачатковую адукацыю: так званыя народныя вучылішчы, царкоўнапрыход-скія школы, школы граматы.

Працэс заснаваиня народных вучылішчаў ішоў марудна. Выяўлялася няхватка настаў ніцкіх кадраў, беднасць мясцовых жыхароў. На тэрыторыі раёна ў 1860—70-я гады было адчынена не больш дзесяці вучылішчаў. Ад-ным з першых пачало працаваць Халопеніц кае народнае вучылішча, якое было заснавана ў 1863 г. У 1892/93 навучальным годзе тут вучылася 56 хлопчыкаў і 14 дзяўчынак. У 1869 г. былі адкрыты народныя вучылішчы ў мястэчках Бобр і Абчуга, сяле Ігрушка, у 1871 г. —у сяле Лісічана, у 1875 г. —у сяле Нача, недзе ў той жа час — у сёлах Ухвала і Пышачы. Вучэбны год у гэтых навучальных установах, згодна інструкцыі 1871 г., пачы-наўся 1 вера с ня і завяршаўся 1 мая. На самой жа справе пачатак навучальнага года заўсёды адцягваўся, і нават у кастрычніку яшчэ пало-ва дзяцей не приступала да вучобы, таму што яны былі заняты з бацькамі на гаспадарцы. Тэрмін навучання складаў у аднакласных ву-чылішчах 3 гады, двухкласных — 5 гадоў. Аналіз праграм для народных вучылішчаў, якія былі складзены толькі ў 1871 г. (да гэтага часу дзейнічалі часовыя правілы, зацвер-джаныя для народных школ у губернях Ві-ленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай) паказвае, што дзеці павінны былі вывучаць Закон Божы, царкоў-наславянскую мову, рускую мову, арыфметы-ку, чыстапісанне і спевы. Прадмет «руская мова» разумеўся ў шырокім сэнсе. Ён уклю-чаў у сябе вывучэнне вершаў і апавяданняў рускіх пісьменнікаў, знаёміў з адметнымі гіс-тарычнымі асобамі і падзеямі рускай гісто-рыі. У тэты раздзел уваходзілі артикулы «О просветителях славян Кирилле и Мефодии», «О первых русских князьях Рюрике, Олеге, нииле Галицком», «О Дмитрии Донском», «О покорении Казани и Сибири» і іншыя ў тым жа плане. Пра Историю беларускага народа, падзеі, што адбываліся на беларускай зямлі, змяшчаліся звесткі ў артикулах <О Брестской церковной унии», «О воссоедини

Дакументы сведчаць

УСТАЎНАЯ ГРАМАТА МАЕНТКА ХАЛОПЕНІЧЫ БАРЫСАЎСКАГА ПАВЕТА МІНСКАЙ ГУБЕРНІ

нах 7230,94 дес.

ДАНЯСЕННЕ МАГІЛЁЎСКАГА ГУБЕРНАТОРА МІНІСТРУ УНУТРАНЫХ СПРАЎ ПРА АДМОВУ ВЫКОНВАЦЬ ПАВІННАСЦЬ I НЕПАДПАРАДКАВАННЕ ЎЛАДАМ СЯЛЯН В. ХУДАЎЦЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА.

РАПАРТ ШТАБ-АФІЦЭРА КОРПУСА ЖАНДАРМАЎ У МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ НАЧАЛЬНІКУ 3 АДДЗЯЛЕННЯ ПРА ЗАДУШЭННЕ ХВАЛЯВАННЯЎ СЯЛЯН У В. ХУДАЎЦЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА

ПАВЕДАМЛЕННЕ МІРАВОГА ПАСРЭДНІКА 2-ГА ЎЧАСТКА СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА М.М.КАРАЛЬКО А.П.БЕКЛЕМІШАВУ ПРА АДМОВУ СЯЛЯН ВЫКОНВАЦЬ ПАВІННАСЦІ НАД УПЛЫВАМ АБ’ЯЎЛЕННАГА ІМ ПАЎСТАНЦАМІ МАНІФЕСТА

7 мая 1863 г.

РАПАРТ КАМАНДЗІРА КРАМЯНЧУГСКАГА ПАЛКА АД 10 МАЯ 1863 ГОДА ЗА № 1403 АБ ПАРАЖЭШП МЯЦЕЖНІКАЎ ПРЫ ВЁСЦЫ ПАДБЯРЭЗЗЕ БАРЫСАЎСКА-ГА ПАВЕТА

У складз^ Расійскай імперыі

ВОПІС МАЁМАСЦІ, ЯКАЯ НАЛЕЖЫЦЬ ДВАРАНІНУ РАМАНУ МАЦВЕЕВУ РА-ГОЎСКАМУ, МАЁНТАК ХУДАЎЦЫ ЗА ЎДЗЕЛ ЯГО Ў ПАЎСТАННІ 1863 ГОДА

Падрыхтаваў да друку Хромчанка Дз.М.

ЗАКЛЮЧЭННЕ МАГІЛЁЎСКАЙ СЛЕДЧАЙ КАМІССІІ ПА ЎДЗЕЛУ СЕЛЯШНА В. ДУБЫ ВОСІПА ІВАНАВІЧА ПАШКЕВІЧА Ў ПАЎСТАННІ 1863 Г.

3 гісторыі міжканфесійных адносін на Крупшчыне

У 10—13 ст. Кругапчына ўваходзіла ў склад Полацкага княства. Яе жыхары пры-трымліваліся агульнай для гэтага рэгіёна кан-фесіі — праваслаўя. Палажэнне ўскладніла-ся пасля ўваходжання гэтых зямель у склад Вялікага княства Літоўскага. Пасля Крэў-скай уніі 1385 г., калі князь Ягайла заключыў дынастычны саюз з Польшчай, у 1387 г. ён выдаў прывілей, у якім абавязваў жыхароў княства перайсці ў каталіцызм. Затым у цэ-лым радзе дзяржаўных актаў пацвярджаліся прывілеі тым, хто тэта зрабіў. Але ў сувязі з тым, што структура Вялікага княства Літоў-скага доўгі час была неаднароднай і яно дзя-лілася на цэнтральныя землі (ядро) і землі, якія «прыслухоўваліся», гэта значыць, увай-шлі ў княства на пэўных умовах і мелі аднос-ную самастойнасць. Такой зямлёй была перш за ўсё ўсходняя частка Беларусі, кудыўвахо дзіла і Круттшчына. Таму і акаталічванне тут праходзіла не так жорстка, як на захадзе. Трэба мець таксама на ўвазе, што на працягу амаль усёй сваёй гісторыі Вялікае княства Лі-тоўскае перыядычна вяло войны з Маскоў-торыяй, таму ўлады княства больш лагодна адносіліся да праваслаўных магнатаў і шляхты, якія жылі на прыгранічных землях, каб мець ад іх падтрымку. Звесткі пра колькасць праваслаўных цэркваў і прыходаў на тэрыто-склад Вялікага княства Літоўскага не заха-валіся. Вядома толькі аб пабудове цэркваў у 1614 г. ў Бабры, у 1650 г. ў Ігрушцы, у 1669 г. ў Касянічах.

Пасля заключэння ў 1596 г. ў Брэсце па-гаднення паміж каталіцкай і праваслаўнай канфесіямі (Брэсцкай царкоўнай уніі) паў-кую веру. Абрады пры гэтым заставаліся ра-нейшымі, але царква перападпарадкоўвалася папу рымскаму. У Сенненскім і Барысаўскім паветах, куды ўваходзіла Крупшчына, былі пабудаваны альбо пераўтвораны ва уніяцкія Бобрская, Худаўская, Нацкая, Ротаньская, Заборская, Халопеніцкая, Смародзінская княства, і адсюль пачалі пашыраць свой уп-ўлады, але, галоўнае, імкнуўся ўмацавацца эканамічна шляхам набыцця маёнткаў, сёл, зямель. У 1665 г. магнаты Фама і Еліслава Улоўскія падарылі ордэну маёнтак Нача і 5000 злотых. У грамаце агаварвалася, што тэта дарэнне прызначалася для хутчэйшага ад-наўлення маёнткаў езуітаў, якія пацярпелі ў ходзе руска-польскай вайны. У 1817 г. магнат Самуіл Прасевіч падарыў езуітам вёску і фальварак Шамкі. Паступова ордэн набыў на Крупшчыне таксама вёскі Грыцкавічы, Струга. У 1703 г. ўладальнік мяст. Халопенічы Марцін Халецкі пабудаваў тут касцёл і пры ім заснаваў дамініканскі манастыр, якому былі перададзены маёнткі Гарадзішча, Мхерын. У сярэдзіне 18 ст. да ўладанняў Барысаўска-га касцёла адышлі вёскі Клён, Восава. На ўсходзе сучаснага Крупскага раёна асяродкам каталіцызма стала мяст. Бобр, дзе ў 1760 г. быў пабудаваны касцёл. На астатняй частцы прыходы.

У канцы 18 ст. пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі ў выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай рэлігійная абстаноўка на тэ-рьггорыі раёна змянілася. Дзяржаўнай рэлігі-яй стала праваслаўе. Каталіцызм не забара-няўся, але касцёл быў пазбаўлены непасрэд-най падтрымкі ўлад. Уніяты згодна з ўказам 1794 г. аўтаматычна пераводзіліся ў права слаўную веру. Перавод уніятаў у праваслаўе водзіла растлумачальную работу сярод на сельніцтва. Затым вернікі падавалі калектыў-ную заяву з просьбай перавесці ў праваслаўе. Такім чынам, у раёне ўсе уніяцкія цэрквы

У час вайны 1812 г. на тэрыторыі Беларусі Напалеон стварыў Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага. Частка палякаў, якая жах 1772 г., падтрымала французскіх аку-пантаў. Уніяцкія святары разгарнулі актыў-каталіцызм. Зноў пачалося пераўтварэнне. праваслаўных цэркваў ва уніяцкія. Так, была ца і ў іншых месцах. Значную колькасць цэр кваў напалеонаўская адміністрацыя заняла пад склады правіянта і іншай ваеннай маёмас-ці. У час адступлення Напалеона частка цэр кваў была спалена ці разрабавана. Сярод іх Бобрская, Выдрыцкая, Крупская, Нацкая.

Пасля польскага паўстання 1830—31 гг. царскі ўрад пачаў праводзіць актыўную анты-польскую палітыку. 3 гэтай нагоды шырока разгарнулася будаўніцтва праваслаўных хра-маў. Мясцовыя памешчыкі абавязваліся за свае грошы ўзводзіць будынкі, што не заўсё-ды знаходзіла сярод іх паразуменне. У 1828 г. граф Храптовіч пабудаваў у Халопенічах драўляную Свята-Успенскую царкву. У 1862 г. на яе перабудову было выдзелена дзяржа-вай 17 805 руб. За гэтыя грошы ў 1863 г. быў пабудаваны новы цагляны храм. 3 1825 г. ўпамінаецца ў дакументах драўляная Спаса-Праабражэнская царква ў Грьщкавічах (заха-валася да нашых дзён). Сярод тых, хто ахвя-раваў грошы і кіраваў будаўніцтвам цэркваў, сустракаюцца прозвішчы памешчыкаў Тьші-кевіча, Сангушкі, Пржасецкага, Нітаслаўска-га, Рашкоўскага, Пржамыцкага.

Адначасова з пашырэннем праваслаўнай веры ва ўсходняй частцы Беларусі значны ўплыў мелі стараабрадцы. 3 сярэдзіны 17 ст., калі ў Расіі пачалі праводзіцца царкоўныя рэ-формы, тыя, хто не пагадзіўся з імі, пачалі прыцясняцца і ўцякалі за межы ДЗяржавы. Нямала такіх стараабрадцаў, ці раскольні-каў, з’явілася ў Вялікім княстве Літоўскім. Тут у тэты час праходзіла насаджэнне уніі, таму ўлады не перашкаджалі перасяленню стараабрадцаў, бачачы ў іх саюзнікаў у ба-рацьбе з праваслаўем. У 19 ст. адносіны цар-скага ўрада да іх змяніліся, але стараабрадцы

скім раёне, які ў той час уваходзіў у склад Сенненскага і Барысаўскага паветаў, боль-шасць з іх пражывала ў ваколіцах мястэчак

По приезде в Сенно взял я с собою земско-стороны депутата по силе данного ему от команды предписания.

Всех церквей униатских во всем Сеннен-сети ли. Ко всякой церкви собирали прихо-ника, дабы по приезде не тратить времени, предписания, спрашивали о свободном расположении их к перемене веры духовного депутата и не обрели ни единой души, желающей отстать от униатской и пристать к грекороссийской церкви.

Губернатор вскоре получает от генерал-губернатора предложение следующего содержания: «Для единообразного же действия, при-господина губернатора, из которой ваше превосходительство усмотрите, между прочего,

Абчуга і Халопенічы. У в. Валоба Халопеніц кай воласці іх налічвалася 75 чалавек, Мхе-рына — 40, Белае — 85, Бабарыка — 120. Амаль усе жыхары гэтых вёсак прытрымліва-ліся старой веры.              ДзМДромчанка.

пригонами и каждый тремя солдатами*.

Уже проходит обращению униатов 5 и 6 месяцев, уже оканчивается год, уже наступил

ются как между тем, настоящие их должности церковь, две, три. II, лишь только губернское вдруг с противной стороны получает дру-жан, а побочными дорогами и от помещиков — что униаты принуждены побоями, что церковь отбита насильно и проч., и проч. И в наводнение униатских дел. Тогда все загово-нин из того уезда, где он был, нет ни одного

Друкуецца па кн.: Истинное повествование или жизнь Гавриила Добрынина, им самим писаная в Могилеве и Витебске.

Царква ў Худаўцах

Ёсць у Крупскім раёне Мінскай вобласці невялікая вёсачка, што завецца Худаўцы. Знешне мала чым прыкметная, яна вызнача-ецца даволі прыгожай царквою, якая стаіць раджэння Прасвятой Багародзіцы, пабудава-на з дрэва, упрыгожана 7 купаламі. Псторыя яе пабудовы звязана з падзеямі, якія калісьці

Было гэга ў 1888 годзе.

У кастрычніку, пасля вандроўкі па Каўка-зе, цар Аляксандр III і ўся яго сям’я вярталі-ся ў Санкт-Пецярбург. Раптам, невядома ча-му, цягнік увесь здрыгануўся, і тыя, хто ехаў у ім, адчулі страшэнны ўдар, потым другі, У выніку аварыі загінула 19 чалавек _ч 37 былі цяжка паранены. Сярод тых, хто ўцалеў (а такіх было няшмат), нейкім цудам засталі ся ў жывых цар і яго сям’я. Яны не атрымалі нават ніводнай сур’ёзнай раны, хаця іх вагон быў пашкоджаны не меней за іншыя.

Мінула некалькі гадоў, але тое здарэнне засталося ў памяці людзей. Пра катастрофу на чыгунцы яшчэ доўга ўспаміналі. У розных мясцінах Расіі ў памяць аб уратаванні цара служылі адпаведныя малебны.

Праз 6 гадоў у часопісе «Церковные ведомости» з’явілася цікавая заметка.

даўцы Віцебскай губерні на асабістыя сродкі вырашылі пабудаваць у сябе царкву, якая 6 нагадвала пра падзеі 1888 г. Мясцовыя сяля-не не вызначаліся асаблівай заможнасцю, але

Вытокі

У начатку 20 ст. паўночна-ўсходняя частка раёна, уключаючы Крупкі, Бобр, Абчугу, Ка-сянічьь уваходзіла ў Сенненскі павет Віцеб скай губерні. заходняя адносілася да Бары-саўскага павета Мінскай губерні. Тэта быў у асноўным сельскагаспадарчы рэгіён. Дробныя прамысловыя прадпрыемствы, пераважна па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сы-равіны, лесу, існавалі толькі ў Крупках, Бабры, Халопенічах і Абчузе. Як параўнальна развіты прамысловы цэнтр выдзялялася мяст. Бобр. У 1904 г. тут дзейнічалі завод па вырабу цэглы братоў Лазінскіх (на ім праца-вала 62 рабочых), завод па вырабу цэглы братоў Пружынскіх (53 рабочых). Два разы на год у Бабры праводзіўся кірмаш.

Неўрадлівая, пераважна пясчаная або глі-добіца былі адной з прычын малазямелля і ў цэлым даволі нізкага ўзроўню жыцця сялян. Сярэдні памер надзелаў складаў — 8—10 дзесяцін зямлі, з іх палавіна прыпадала на няўдобіцы і сенажаці. Па падліках, зробле-ных у 1907 г. ўраджэнцам раёна К.Т.Анікіеві-чам, селянін з апрацоўваемай зямлі меў гада-вы прыбытак 56 руб. Анікіевіч палічыў, што самыя неабходныя затраты на сям’ю ў год складалі 50 руб. Такім чынам, чысты гадавы прыбытак на сялянскую гаспадарку складаў прыкладна 6 руб., гэта без уліку непрадбача-ных выдаткаў, стыхійных бедстваў, якія ад-на было купіць пуд мяса або пуд цукру. У Сенненскім, Барысаўскім і суседніх з імі па-ветах буйных землеўладальнікаў не было, за выключэннем уладальнікаў маёнткаў Бобр і Крупкі А.Ф.Барталамея і К.О.Свяцкага, якія мелі па 11—12 тыс. дзесяцін зямлі. Астатнія памешчыкі мелі ад 500 да 2 тыс. дзесяцін і па-раўнальна невялікі даход. Таму многія з іх займаліся падсобнымі промысламі, трымалі корчмы, млыны, невялікія вінакурныя заводы. Памешчыкі і заможныя сяляне валодалі 70% зямлі, а 5 тыс. бядняцка-серадняцкіх гаспадарак — 30%.

Цяжкае эканамічнае становішча сялян прьшодзіла да вострых сацыяльных канфлік-хваляванняў, якія выліліся у рэвалюцыю 1905—07 гадоў, царскіурад пачаў праводзіць некаторыя эканамічныя і сацыяльныя рэфор-

3 лістапада 1905 г. быў выдадзены маніфест аб адмене выкупных плацяжоў сялян. Гэта азначала, што зямля, якой яны былі надзелены ў 1861 г. ў выніку адмены прыгон-нага права, пераходзіла ва ўласнасць. Але ў Расіі і ва ўсходніх раёнах Беларусі, да якіх адносілася і Крутппчына, уласнікам зямлі юрыдычна станавілася абшчына.

9 лістапада 1906 г. Мікалай II выдаў указ <А6 дапаўненні некаторых пастаноў дзеючага закона, які тычыцца сялянскага землеўладка-вання і землекарыстання». Гэты ўказ пасля зацверджання Думай і Дзяржаўным Саветам з 14 чэрвеня 1910 г. стаў называцца законам і насць сялян і переводу іх гаспадарак на хута-ры ці водрубы, а таксама перасяленні беззя-мельных сялян на казённыя землі ў Сібір, на Паўночны Каўказ, у Сярэднюю Азію.

У час гэтых пераўтварэнняў каля 30% ся-лянскіх гаспадарак на Крупшчыне замацавалі істотных вынікаў гэтая рэформа не прынесла. Яна тычылася перадзелу толькі сялянскіх зя-мелъ, не закранаючы ўгоддзяў памешчыкаў.

зямель Барысаўскага і Сенненскага паветаў асноўная маса жыхароў не палепшыла свайго эканамічнага становішча. Рэформа была вы-гадна больш заможным сялянам, якія атры-

Крупшчыне было няшмат.

Яшчэ адной спробай хоць часткова выра-шыць сацыяльныя праблемы, у першую чаргу ў сельскай мясцовасці, стала ўвядзенне ў бе-ларускіх губернях земстваў. Яны складаліся з кіраўнічага органа — сходу, і выканаўча-га — управы, і займаліся пытаннямі мясцо-вага самакіравання: рамонтам дарог, добраў-парадкаваннем сёл, арганізацыяй паштовай сувязі, а таксама кіраўніцтвам установамі адукацыі, прьпотамі для старых і хворых, ля-чэбніцамі.

Трэда адзначыць, што земствы зрабілі ня-мала, асабліва ў сацыяльна-кулыурнай сфе ры. Добрую памяць у народзе пакінулі ад-крытыя ў гэты час земскія бальніцы, школы, людзі, якія працавалі ў іх.

У мястэчку Халопенічы, напрыклад, земскім урачом працаваў Міхаіл Навумавіч Берман, выпускнік Юр’еўскага універсітэта. Калі ён вяртаўся ў Халопенічы паёля руска-японскай вайны, насустрач яму была выслана дэлегацыя, а насельніцтва мястэчка выйшла рэдка аказваў хвораму бедняку матэрыяль-ную дапамогу».

У пачатку 20 ст. ў населеньи пунктах Бобр, Ухвала, Халопенічы былі адкрыты ўрачэбныя ўчасткі. У 1906 г. ў Бабры адкры-лася амбулатория, праз год у ёй былі пастаў-лены 4 ложкі для аказання стацыянарнай ме-дыцынскай дапамогі. У 1908 г. пачалі праца-ваць Абчугскі і Лісічанскі фельдшарскія пункты, у 1912 г. ў в. Ухвала, у 1913 г. ў мяст. Халопенічы адкрыліся земскія баль-ніцы на 6 ложкаў.

У 1908—13 гг. былі адкрыты таксама земскія школы і народныя вучылішчы ў в. Гібай-лавічы, Новы Сокал, Стары Бобр, Узнацк, Хацюхова, Нача, Ухвала, Забалацце, Гумны,

Буда, Ваўкавыск, Каменка, Клубынічы, Клішана, Лютыя, Асінаўка, Харытанцы, Шырневічы, Язбы, Мачулішча, Шынкі, ПІкорнеўка.

Але ж гэтая работа не магла вырашыць праблему народнай адукацьгі, медыцынскай і іншай дапамогі сялянам. 3-за цяжкіх умоў жыцця і працы высокай заставалася смярот насць сярод насельніцтва, у тым ліку і дзіця-чая. На тэрыторыі сучаснага Крупскага раёна ў той час працаваў толькі адзін акушэрскі пункт у в. Ухвала. Створаныя школы былі малакамплектныя, асноўная ж маса — сельніцтва заставалася непісьменнай.

Сацыяльна-эканамічнае становішча сельніцтва яшчэ больш пагоршылася з ш*___

камі-й сусветнай вайны. Да канца 1915 г. германскія войскі захапілі Брэст, Гродна, дайшлі да Навагрудка, Баранавіч, Пінска. На гэтым лінія фронту стабілізавалася, але на ўсход, у тым ліку на тэрыторыю Круп-шчыны, рынуліся бежанцы.

У 1914—17 гг. пачасціліся выпадкі сама-вольных парубак памешчыцкага лесу, кан-флікты паміж памешчыкамі і сялянамі з-за сервітутаў (агульных выганаў для жывелы). На гэта звернута ўвага ў данясенні магілёў-скага губернатара міністру ўнутраных спраў, скім павеце, дзе пры садзейнічанні сялян быў разрабаваны шэраг памешчыцкіх маёнткаў і эканоміі. Настрой запасных і ўсяго насельніцтва Сенненскага павета неспакойны...»

Вясной і летам 1915 г. масавыя патравы і парубкі былі зроблены сялянамі вёсак Клубынічы, Мальцы, Лютыя і інш. У Барысаў-скім павеце па скаргах памешчыкаў у 1915 г. земскімі начальнікамі было разгледжана 456 спраў. Да канца 1915 г. ў прыфрантавых мяс цовасцях, у лік якіх уваходзілі Барысаўскі і Сенненскі паветы, вельмі востра стала праб лема харчавання. Згодна з паведамленнем ўпаўнаважанага па нарыхтоўках, у Барысаў-скім павеце «невялікія і без таго запасы ўжо забраны пастаяннымі рэквізіцыямі і ў далей-

шым разлічваць на навет нельга... У сялян кармоў ужо няма, яны прадаюць апошніх ка-роў». У снежні 1915 г. маса сялянскага на-сельніцтва Барысаўскага навета, не маючы ніякіх сродкаў да існавання, вымушана была карміцца на харчовых пунктах. Усё тэта пры-водзіла да таго, што і ў 1916 г., нягледзячы на жорсткі ваенны рэжым, хваляванні сярод сялян не спьшяліся. Паступова мяняўся настрой у вёсцы. Сяляне сталі паводзіць сябе ў адносінах да памешчыкаў і чыноўнікаў болып рашуча і дзерзка, патрабуючы раздзела паме-шчыцкіх зямель. Земскі начальнік 8-га ўчас-тка Барысаўскага павета паведаміў, напрык-лад, што ў сялян цалкам памяняўся погляд на панскую ўласнасць, што ў даны час яны ўпэў-нены «калі не ў законнасці парубак і патраў, то, ва ўсякім выпадку, у праваце сваёй». Але да Лютаўскай рэвалюцыі тэты рух яшчэ быў стыхійным, неарганізаваным, не дасягнуў шырокага размаху.

Пасля пераходу ўлады да Часовага ўрада стварыліся спрыяльныя ўмовы для агітацый-най работы. Пачалі выдавацца газеты, у вёскі часцей сталі паступаць лістоўкі і іншыя пра-пагандысцкія матэрыялы. Вярталіся з фронту дадому салдаты, якія часта бралі на сябе функцыі арганізатараў сялянскіх мае. Адным з такіх агітатараў быў, напрыклад, ураджэ-нец в. Ухвала А.Ілыошын. Дз.М.Хромчанка.

Пра паншчыну

станцию ж.д. Дело было осенью. Дорога, помнится, была скверная, грязная, местами еле тащилась. В таких местах мой подводчик ги для облегчения лошади и плёлся рядом с нею, выбирая места посуше. Шёл он, тяжело дыша и согнувшись в крюк...

— Отчего ты, Кузьма, так гнёшься на ходу? Болезнь это у тебя такая, что ли?

Он посмотрел на меня с грустной улыбкой и после некоторого молчания ответил: те, места живого не осталось.., — сказал он — За что же тебя так секли? — спросил я, чтобы побудить его продолжить свой рассказ.

Два раза бегал, два раза и секли.’. Были мы тогда графские, графа Хрептови-ча. Хороший был пан. Только мы его редко видели: не жил он в имении. Ну, комиссары, что хотели, то и делали. Немцы все были: го зумеет по-нашему. Сколько моя мать в ногах повалялась у Фиша, всё просила, чтоб не посылал меня на завод, — ничего не помогло.

Что ему, бывало, наговорят эконом Под-гурский да войт Павла, так и будет.

Ну, так записали меня... Много народа гнали тогда на завод: с одного нашего имения человек 100. Боже мой, Боже! Сколько было слёз, причитаний... Идти в чужую сторону. Бог знает куда... Долго ли продержат — неизвестно...

Ходил я просить и войта Павла, и эконома Подгурского — ничего не помогло. Повалился я в ноги Подгурскому... а он меня ногой этак как толкнёт, «вон, говорит, хам ты! Издохни, говорит, быдло, вместе с ними!» Та-

пы и явился за мной пан Подгурский с двор-

пали, разрыли —нашли меня. Первым делом Подгурский оплеух с десяток влепил мне. Я стою, только голова кружится... Повели меня на суд к комиссару. Суд короткий был: сказал 300 лоз влепить — и повели на конюшню.

Долго ли, коротко сидел, не помню, созна ние потерял, но как услышал, что мать с Дар-кой голосят под дверьми, а их отгоняют

Снял я пояс, накинул петлю на шею, хотел повеситься... Услышали сторожа, отворили дверь и кинулись на меня. Послали за Подгурским. Пришёл он и началась расправа... Сергей Сердулец, кат наш дворовый, стал резать моё мясо. Такая проклятая рука была, что сразу до крови добирался, он и правой, и левой рукой одинаково больно сек...

Ну, ссекли мне шкуру на капусту, взвалили на телегу как мёртвое тело и повезли в на животе пролежал, пока спина поджила.

Вылежался, и прямо из больницы меня погнали со второй партией на тот же сахар-как бы обухом пришибло: иду, ни о чём не думаю и ничего мне не жаль. Но уже за мной присматривали, чтобы я снова не сбежал, и даже на ночь колодки на ноги набивали...

Завод этот был чистое пекло: работа каторжная, непривычная: сек Олемпа часто, однако люди терпели...

домой захотелось. Расспрашиваю я у своих земляков, что недавно пришли, как мать жи-рят, мать, говорят, коня продала, корову «на прокорм* отдала, на батьковщину другого посадили, а Дарка твоя, говорят, с экономом, с Подгурским, «спозналася*...

Та-ак. Заныло тут у меня на сердце, закручинился я: жаль батьковщины... Снова подчистый дух вселился: бежать и бежать. Не утерпел. Собрал я свои пожитки и пустился в путь. Всего в дороге натерпелся, но пришёл-таки домой. Обхватила меня мать за шею, залилась горькими слезами... Только слышу я — в два голоса плачут. Я думал сначала, что мне почудилось, однако нет, голос Даркин. .. Плачет она, о землю бьётся, за ноги меня хватает. «Согрешила я, говорит, присилил он меня... Прости ты меня, говорит, окаян-

— Ну, что ж, — обратился рассказчик ко — Однако некогда было плакать, — продолжал Кузьма далее. Летняя ночь коротка.

мне, горемычному, батьковой хаты...

Надумали, что некуда мне больше идти, как в Макарьевскую пущу. Лес большой, спрятаться можно. Дали мне на дорогу краюшку хлеба (последнюю) и выпроводили ме- ’ ня со слезами... Но скоро выследили-таки меня... приехал пан Подгубский с лесниками, с дворовыми, с собаками и взяли меня. Закрутили мне руки назад и ведут на верёвке, как дульцу, в «каткие» руки... Уж и потешился надо мной, зверюга! Били «души послухива-ючи». А когда не подавал голоса — водой обливали. Привели меня в больницу совсем без души. Месяца четыре и больше пролежал я там. Так-сяк выкарабкался, однако...

харный завод! — сострил, под конец, рассказчик, грустно улыбаясь.

Друкуецца па кн.: Богданович А. Про панщину: Рассказы из белорусской жизни времен крепостного права. Гродно, 1894.

Падрыхтаваў да друку Дз.М.Хромчанка.

Дакументы сведчаць

У складзе Расійскай імперыі

17 кастрычніка 1905 года. На ацыя РСДРП».

ДАНЯСЕННЕ ПАМОЧШКА НАЧАЛЬШКА МАГ1ЛЁЎСКАГА ГУБЕРНСКАГА ЖАН-ДАРМСКАГА ЎПРАЎЛЕШІЯ Ў ДЭПАРТАМЕНТ ПАЛІЦЫ1 АБ ЗАБАСТОЎЦЫ РАБОЧИХ НА ЗАПАЛКАВАЙ ФАБРЫЦЫ I ЛЕСАШЛЬНЫМ ЗАВОДЗЕ Ў МЯСТЭЧКУ КРУПКІ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА

3 РАПАРТА МАПЛЁЎСКАГА ГУБЕРНАТАРА А.ПІЛЬЦА МІШСТРУ ЎНУТРАНЫХ СПРАЎ М.А.МАКЛАКАВУ

Однокомплсктные земские народные училища

Школа ў Халопенічах

Когда мне исполнилось шесть лет, осенью 1868 года пошел в школу. Школа была близко.... помещалась она в большом больничном здании времён графа Хрептовича. Тут я был сдан с рук на руки Ивану Баранку (так его звали за кучерявые волосы). Звали его собственно Иван Игнатьевич Борковский. Это был мой первый и самый важный учитель,

1917

1941

НА КРУТЫМ ПАВАРОЦЕ ГІСТОРЫІ

Устанаўленне Савецкай улады

Да Лютаўскай рэвалюцыі і ў першыя месяцы пасля яе ўплыў балыпавікоў у Беларусі, лалікасці і разрозненасці іх арганізацый. Значную ролю ў грамадскім жьщці адыгры-валі эсэры, з прадстаўнікоў якіх у большасці і фарміраваліся мясцовыя органы ўлады. віцкай агітацыі. Для барацьбы з балыііавіка-малі большасць

цэлым па Беларусі і Заходнім фрон-

1917 г. ў Петраградзе ў выніку ўзброенага паўстання была ўстаноўлена Савецкая ўлада.

павета Мін-

Сенненскага павета прыняў рэзалюцыю, у

апошніх. Сенненскі павятовы камісар выму-шаны быў прызнаць, што захопы панскіх зя-салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў і Ваенна-рэ-валюцыйнага камітэта. У тэты час Крупшчы-з лета 1917 г. ў Крупках побач з мясцовымі органам! Часоваго ўрада дзейнічаў і местач-найбольш у сельскай мясцовасці, быў модны ўплыў эсэраў. Адным з такіх цэнтраў эсэраў знаходзіцца побач з Крупкамі. Паміж эсэрамі і бальшавікамі пачалася барацьба за ўладу, што прывяло да фактычнага безуладдзя і не-

пасля ліквідацыі Часовага ўрада захапіць уладу хацелі спачатку палякі, а затым немцы. У студзені 1918 г. часці польскаго корпуса Доўбар-Мусніцкага, якія знаходзіліся на тэ-рыторыі Беларусь пачалі адкрытае выступление супраць Савецкай улады. Быу заняты г. Рагачоў Гомельскай губерні. Адначасова

Магілёўскай губерні, у склад якога ўваходзі-ла і Крупшчына. Польскі штаб у г. Рагачоў заявіў аб анексіі Магілёўскай губерні на ка-корпуса было хутка войскамі.

выступлением палякаў у лютым 1918 г. пача лбся наступление нямецкіх войск, якія пару-чалі імкліва рухацца на ўсход. Круншчына апынулася ў акупацыйнай нямецкай зоне, а но—Орша. Поўнасцю свабоднымі ад акупан-ку апошніх адносіўся і Сенненскі. Але стано-вішча германскіх часцей было таксама няўстойлівым. Пад уплывам рэвалюцыйнай агітацыі сярод нямецкіх салдат пачалося бра-джэнне. Рабаўніцтва, здзекі над сялянамі з боку нямецкіх улад, агульны рэвалюцыйны ската руху на акупіраванай тэрыторыі. Пачалі стварацца партызанскія атрады і на Круп-шчыне. Некаторыя з іх узначальвалі бальшавікі, некаторыя эсэры.

Паўстанцкія эсэраўскія трупы былі ство-раны ў мястэчках Абчуга, Бобр, Ігрушка і інш. Недалёка ад в. Барсукі на хутары жылі Кірыл Жук і яго браты Ісак і Васіль, якія ўваходзілі ў эсэраўскую арганізацыю. Яны 1918 г. рушылі на в. Хальнявічы, дзе ў тэты час на пастоі ў пана Шпінгера стаяў нямецкі атрад. Партызаны замацаваліся на могілках і пачалі бой. Пасля перастрэлкі, страціўшы ие-калькі чалавек забітымі і параненымі, немцы адступілі. Эсэры рыхтавалі паўстанне. Яны грамілі паўстанцаў, спалілі вёскі Худава і Ка-лодніца.

рады, якімі кіравалі бальшавікі. Адным з кі-раўнікоў партызанскага руху тут быў ураджэ-нец Крупскаго раёна, былы матрос Балтый-скага флоту Уладзімір Захарэвіч. Ён ныя удары па акупантах. Падобныя выступ-прымусіла нямецкія ўлады пачаць паступовы і ўмовы дадатковага да Брэсцкага мірнага да-гавора пагоднения, заключанага паміж Герма-

Крупшчыны з восені 1918 г. сталі займаць часці Чырвонай Арміі. 21 лістапада немцы ла аб гэтых падзеях жыхарка г. Крупкі Ю.Ф.Каралькова: «У 1918 г. ў Крупках былі немцы. Камендантам горада быў немец Гаве-ман. Яго штаб знаходзіўся ў былым панскім калі прыйшло паведамленне аб вывадзе нямецкіх войск, у дом пана прыйшоў старшыня местачковага Савета Абмейка і сказаў нам: чыцца ў сувязі з гэтым рэзалюцыя сходу ся-лян в. Шырневічы (каля мяст. Крупкі). У ёй адлюстраваны добразычлівыя адносіны да чырвонаармейцаў. Сход накіраваў сваё пры-вітанне «адзінаму абаронцу сялян-батра-супраць немцаў у жніўні 1918 г. эсэры спра-

Адмішстрацыйна-дзяржаўныя пераўтва-рэнні. Пасля ўтварэння 1 студзеня 1919 г. Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Бела-русі (ССРБ) Крупкі ўвайшлі ў яе склад. Але хутка пачалося наступление польскіх войск.

Камандаванне войскам! ўнутранай службы Заходняй акругі выдзеліла з 50-й брыгады ат-гу аказвалі і вайсковыя часці. Калі, напрык-лад, у снежні 1919 г. абвастрылася дывізіі.

3 ліку партыйнага і савецкага актыву ства-

РСФСР. Тэта дазволіла правесці ў 1924 г. ўзбуйненне рэспублікі. Да Беларусі адышлі шэраг раёнаў Віцебшчыны і Магілёўшчьшы. Улічваючы, што Заходняя Беларусь у тэты час уваходзіла ў склад Польшчы, Крупшчына такім чынам апьшулася ў цэнтры рэспублікі. Адначасова з узбуйненнем Беларусі была кання ад 17 ліпеня 1924 г. «Аб адміністра-цыйна-гаспадарчым падзеле БССР» был! створаны раёны і акругі. 17 ліпеня 1924 г. былі створаны Халопеніцкі і Крупскі раёны, Халопеніцкага раёна Барысаўскай акругі. 9 чэрвеня 1927 г. Крупскі і Халопеніцкі раёны былі далучаны да Мінскай акругі, Чарэйскі застаўся ў Аршанскай, 16 чэрвеня Крупскі раён адышоў да Аршанскай акругі, праз нс-каторы час Халопеніцкі раён — да Барысаў-ніцкага равна была ў Крупскім раёне, затым

Мінска перабраўся штаб Заходняга фронту... Праз паўгадзіны дробна застукаў тэлеграфны апарат. Смаленск даваў указаніе цераз Бярэзіну, сабраць сілы рэвалюцыі ў кулак і нанесці па ворагу знішчальны ўдар.

На ціхай лясной станцыі пачаліся мітынгі, нарады. Большасць прамоўцаў рашуча заяў-ляла, што не можа быць гаворкі пра адра-палкі. Пас ля гарачых спрэчак і перагавораў у адзін з такіх палкоў рашылі зліцца чырвоная дружына аршанскіх чыгуначнікаў, якой ка-мандаваў матрос Павел Гуроўскі, камендан-цкі ўзвод Гарбачова з той жа Оршы і піцерскі

Частка вёсак адышла да Аршанскай акругі.

Крупскі раён Барысаўскай акругі складаў-кі занялі пазіцыі ўздоўж чыгуначнага палат-

іваў толькі ўсходнюю частку сучас-эрьггорыі. Паўночная яго частка (66 з-пад Прыяміна, паказаліся клубы дыму над

паравознымі трубамі, а затым і самі браніра-

ці перад імі былі разабраны, рэйкі скінуты пад адхон...

Захарэвіч ляжаў тады са сваімі піцерцамі ў гушчары і бачыў, як нямецкія салдаты пуж-ліва азіраюцца на бакі. Ён цярпліва чакаў. I сыпаліся на пашкоджаным участку пуці і прыняліся ўсцягваць рэйкі на насып, з ельні-кемлівыя і спрактыкаваныя рынуліся з насыпу ў кюветы і ўзнялі галовы толькі тады, калі абодва браняпоезды адкрылі агонь са сваіх

Нямала скасілі і чырвоных байцоў. Прыбраў эталоны, якія чакалі на станцыі ў Крупках і адышлі ноччу на ўсход.

Хоць і ненадоўга — усяго на суткі, але прасоўванне праціўніка ў глыб Савецкай рэс-публікі было прыпынена.

Устанаўленне Савецкай улады: па старонках перыядычнага друку

таў Магілёўскай губерні

18 снежня 1917 г.

3 выступления старшыні Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў мястэчка Крупкі на 1-м з’ездзе Саветаў Магілёўскай губерні.

«Мы сустрэлі на шляху многа перашкод, рацьбу са спеку ляцыяй, прыняўшай было ў нас грамаднейшыя памеры, прычым вывозілі хлеб, цэлыя запасы спірта і іншыя рэчы. I за-лікія Негнавічы Барысаўскага павета Мін-скай губерні. На гэтых сходах пас ля дакла-даў аб сучасным моманце прыняты аднагалос-пачуццё пры сустрэчы першых з’явіўшыхся пасля ачышчэння ад немцаў нашай Радзімы абаронцаў Савецкай Расіі і просьба перадаць Савету народных камісараў, што мы, сяляне-

для выбару першага камітэта беднаты на сходку, шлём прывітанне адзінаму абаронцу сялян батракоў — Савету рабочых, сялян-ем цвёрдую надзею, што сацыялістычная рэ-

прымкнула да партыі эсэраў, частка да баль-

Неабходны для работы ў нашым раёне агіта- г. 10 декабря.

вятоваЙ канферэнцыі РКП(б)

шляху нашай работы і тармозіць яе. Гэта —

Лісічанская воласць. Ячэйка арганізавана

грош, і нядаўна, калі мы засядалі ў адным па-мешчыцкім доме, прыйшло ад іх распара-джэнне нават «ачысціць нямедля памяшканне

Революционная ставка. 1917. 21 декабря.

адбыліся ў апошні час у в. канцылярскія работнікі. Раскладка надзвы-яго яшчэ ніхто не ўнёс. Ячэйка ўжо звяртала ўвагу павятовага парткамісара на Лісічан-ветніцкая работа адсутнічае, вучыцельства са баціруе. 3 ячэйкі выключены старшыня вы-талюбівы і

вольственных продуктов, хлеба и фуража, а также отказов в даче подвод для перевозки продуктов, что лишает возможности производить заготовку продуктов для населения и Красной Армии, предупреждается, что в случае обнаружения таких преступных и явно го трибунала по законам военного времени, а скрытые излишки будут конфисковаться.

Предс. Сенненской уездной особой продовольственной комиссии по снабжению Красной Армии Рубин.

Предс. Сенненского исполкома Д.Прище-рисовском н Игуменском уездах

5 июня 1920 г.

Красноармеец 32-го органа 16-й армии сообщает: «Около ст. Жодино Борисовского уезда крестьяне-партизаны взорвали 2 эшелона с боеприпасами. Вся местность на правом берегу Березины горит в огне крестьянских восстаний.

Перебежчик из Игуменского уезда передает; что поляками объявлена мобилизация за 6

Известия ВЦИК. 1920. 8 июня.

8 августа 1920 г. состоялось собрание тором присутствовало около 200 крестьян.

Принята следующая резолюция.

«Мы, граждане Холопеницкой волости, собравшись на митинге 8 августа и заслушав

По уезду

18 ноября состоялось общее собрание представителей Осовской волости. После речей тт. Каропус и Корпуш о текущем моменте собрание вынесло резолюцию, в которой ука-завоеваний пролетарской Республики. Резолюция призывает к борьбе с разгильдяйством и к напряженному труду и заканчивается словами: да здравствует напряженный труд землеробов! Да здравствует III Коммунистический Интернационал!

Бедняк. 1920. 1 декабря.

Учащаяся молодежь села Осово Лошниц-кой волости прислала ходоков в Лошницкую организацию КСМ с просьбой помочь им организоваться. Долгое время не получая никакого ответа, осовцы сами организовали нечто вроде Коммунистического Союза Молодёжи, но школьный учитель (по-видимому беспартийный) запретил им собираться в школе. Они, невзирая на запрет, продолжают и по сию пору тайком собираться в школе.

Бедняк. 1920. 11 декабря.-

Бедняк. 1921. 1 января.

Крестьяне проснулись

Богранове Краснолукской волости организовали ячейки коммунистической партии. Крестьяне проявляют большой интерес ко всем вопросам текущего момента и хотят широко поставить работу ячеек.

Сами организовались

буржуем, помещиком и кулаком, напрячь все силы по всеместному осуществлению и закреплению Советской власти как единственной защитницы рабочих и крестьян». ячейку нашего Союза. Для инструктажа этой ячейки и постановки её на должную высоту те в деревне тов. Лавренович. поставлен под открытым небом в саду имения митинг-спектакль. На митинге были сделаны членами местной ячейки КПБ доклады: «КСМ и его задачи», «О политической жизни». Присутствовало 200 человек с окрес-собирать его имущество. В это время из леса

рик, еле живой и ограбленный, был заперт в амбар.

тисты и публика чувствовали себя одной

достает грима, париков, декораций.

Голос крестьян

На перевыборах Грицковического Совета была вынесена резолюция, составленная под руководством самого населения и ярко выра-Сыркиным был сделан обстоятельный доклад. Председатели отнеслись к его объяснениям весьма сочувственно, находя продналог лучше государственной разверстки. Принята

Грицковичей, собравшись на перевыборы

ления хозяйства, разрушенного долголетней войной, своими мозолистыми руками работая печению страны продовольствием. Единственное дело настоящего момента — бандитизм, отражающийся на внутреннем строив уничтожении этого бедствия. Да здравстует объединенный пролетариат деревни и города.

23 сего июня руженных человека и назвав себя красноармейцами потребовали выдачи бандитов, кото-рицательный ка Сорочинского в квартиру и потребовали

Бедняк. 1921. 1 сентября.

бочых і служачых Крупскай дзяржаўнай фабрыкі «Саломка» імя Халтурына 25 мая 1924 г. пастаноўлена ўзбудзіць хадайніцтва аб перанясенні цэнтра раёна з мястэчка Бобр у м. Крупкі, як больш прамысловы вытворчы цэнтр. Мястэчка Крупкі мае перавагу ў адно-стах ад станцыі Крупкі. У мястэчку Крупкі акрамя фабрык маюцца і іншыя прамысло-выя прадпрыемствы: ганчарна-пасудны і сма-лакурны заводы, вадзяны млын. Насельніц-еялян, кустароў і нязначнай часткі

Дакументы сведчаць

3 ІНФАРМАЦЫЙНАЙ РАДЫЁГРАМЫ РЭЎВАЕНСАВЕТА РЭСПУБЛІКІ МЯСЦО-ВЫМ САВЕТАМ АБ ВЫСТУПЛЕНИЯХ СЯЛЯН СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА СУПРАЦЬ ГЕРМАНСКІХ ЗАХОПНІКАЎ

ПАГАДНЕННЕ РУСКА-ГЕРМАНСКЛЙ КАМІСИ АБ ПАРАДКУ ВЫВАДУ ГЕРМАН-СКІХ ВОЙСК 3 ТЭРЫТОРЫІ ЛЕПЕЛЬСКАГА I СЕННЕНСКАГА ПАВЕТАЎ

12 верасня 1918 г.

3 ТЭЛЕГРАМЫ ШТАБА ВАЕНСАВЕТА СМАЛЕНСКАГА РАЁНА ВІЦЕБСКАМУ ГУ-БЕРНСКАМУ ВЫКАНКОМУ

3 ЗАГАДА ВОЙСКАМ ЗАХОДНЯЙ АРМИ АБ ЗАНЯЦЦІ ТЭРЫТОРЫІ НА ЎСХОД р БЕРАЗІНА                                                       ^Р

АДНОСІНЫ ЎПАЎНАВАЖАНАГА ПА БАРЫСАЎСКАМУ ПАВЕТУ НАРОДНАМУ КАМІСАРЫЯТУ ХЛРЧЛВЛПНЯ ССР Л 1 Б АБ ЛКЛЗАНН1 ДАПАМОП ГЛЛАДАЮ-ЧАМУ НЛСЕЛЬНЩТВУ УХВЛЛЬСКАЙ I ДЗМІТРЫЕЎСКАЙ ВОЛАСЩ

3 ПРАТЛКОЛА ПЛСЯДЖЭННЯ ПРЭЗІДЫУМА ЦВК СЛВЕТАЎ САВЕЦКАЙ СА-ЦЫЯЛІСТЫЧНЛЙ РЭСПУБЛІКІ БЕЛЛРУСІ

ЗЛГЛД № 6 НЛДЗВЫЧЛЙНЛЙ ТРОЙК1 ПЛ ПРАВЯДЗЕННІ АДЗІНАГА НАТУРАЛЬ-НАГА ПЛДЛТКУ Ў СЕННЕНСК1М ПАВЕЦЕ

Крупскі раён у даваенны час

грамадзянскай вайны эканамічнае становішча прыйшла ў заняпад, жыццёвы ўзровень на-сельніцтва значка знізіўся, прычым асабліва відавочна тэта было ў эканамічна адсталых воласці, нал рык лад, быў у паўтара раза ні-жэйшым, чым у Ігумемскім павеце, 46% яго складаў прыбытак ад земляробства, 27% — ад падсобных промыслаў. 3 усяго прибытку 87% ішло на спажыванне, 4% — на падатак і толькі 9% — на розныя расходы. Харчаванне складала не болей 1 пуда ўсіх прадуктаў земляробства на чалавека ў месяц. Ва Ухвальс-кай воласці пачаўся голад, насельніцтва ўжы-вала ^ў ежу розныя сурагаты (кару, карані,

3 першых гадоў усталявання Савецкай улады на Крупшчьше пачаліся сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні, перш за ўсё пера-размеркаванне зямлі. Переданы ў карыстанне сялянам падлягалі і дзяржаўныя землі. Згод-мельнага аддзела «сялянскія надзельныя зем-лі дробных гаспадароў часоваму размерка-ванню не падлягалі і ніякія прэтэнзіі на такія землі не дапускаліся». Не пераразмяркоўва-ліся і т.зв. <кулътурныя гаспадаркі».

Частка былых панскіх маёнткаў з будын-камі, сельскагаспадарчымі прыладамі з’явіла-ся базай для «савецкіх маёнткаў» і камун. У маі 1919 г. была створана камуна маёнтка Ду-дары Лісічанскай воласці, саўгас маёнтка Вя-маёнтка Абчуга Абчугскай воласці, саўгас маёнтка Бобр, саўгас маёнтка Крупкі Бобрскай воласці. Але адначасова з надзяленнем сялян зямлёй начала праводзіцца палітыка т.зв. «ваеннага камунізму>. Незадавальненне сялян выклікала харчразвёрстка, згодна з якой

На крутым павароце гісторыі

ноўвацца ў тую ці іншую форму кааперацыі.

га — эканамічная рэформа праводзілася ва ўмовах станаўлення камандна-адміністрацый-

ся плошчы пад

цём ажыццяўлялася жорсткімі адміністра-прыклад, практика стварэння надзвычайных тацыя сельскагаспадарчых работ.

было ўведзена ў практику правядзенне т.зв. тьщня чырвонага аратага. Нейкую карысць

скім, Начскім, Бобрскім сельсаветах, у 1927 падарчых таварыствах, Бобрскім і Крупскім

таварыствах спажыўцоў, пры Бобрскім і Шэйскім сельсаветах — усяго 11 труп, 112 чалавек. У 1928 г. да іх далучыліся яшчэ 4. У

1926 г. было праведзена 98 сходаў беднаты, у

1927 г. —240, у 1928 г. —397. На іх разгля-даліся, акрамя сельскагаспадарчых, пытанні перавыбараў мясцовых органаў у лады, палі-тычнага становішча і інш. Аднак недахопамі ў іх правядзенні была недастатковая актыў-насць насельніцтва, дэкларатыўнасць і некан-крэтнасць прымаемых рашэнняў.

13.3.1928 г. была праведзена 1-я раённая канферэнцыя груп беднаты, на якой падве дзены вынікі работы на працягу 2 гадоў. 3 удзелам галоўным чьпіам беднаты і часткова сераднякоў у 1926 г. было створана меліяра-цыйнае таварыства, 3 такіх аб’яднанні аргані-заваліся ў 1927 г. Начало работу садова-ага-родніцкае таварыства, члены якога ўзялі ў арэнду 2 сады плошчай 16 дзесяцін. Дзейні-чалі 2 жывёлагадоўчыя таварыствы, 1 па вы-творчасці вогнетрывалай цэглы. У 1928 г.

зямлі, машыннае, птушкагадоўчае, 3 меліяра-цыйныя, 2 пасялковыя, усяго 15 таварыстваў, у іх уваходзіла 313 гаспадарак. Меліся таксама 4 слажывецкія кааперацыі з 17 гандлёвымі аддзяленнямі. У 1926 г. 13 гаспадарак, пера-важна яўрэйскіх, аб’ядналіся ў першыя кал-гасы — «Новае жыццё> каля Крупак (140 дзесяцін зямлі) і «Чырвоная ніва» каля Баб-арцелі не будзе аддадзена зноў былому гаспа-дару, а паступіць у дзяржаўны зямельны фонд. Сяляне з гэтым не пагадзіліся і выйшлі з арцеляў. У 1928 г. было створана 6 калга-саў, куды ўвайшлі 45 гаспадарак, большасць бядняцкіх. Часта ініцыятарамі стварэння ка-лектыўных аб’яднанняў выступалі камуністы і камсамольцы, якіх у гэты час у раёне наліч-валася 140 чалавек. Яны ўваходзілі ў 8 ячэек. Газета «Чырвоная змена» 16.3.1928 г. пісала:

Траянаўская партыйная і камсамольская арганізацыі ўхвалілі прапанову аб арганізацыі сельскагаспадарчага калектыву. У Хацюхоў-скую ячэйку пададзена 2 заявы. Усе ўступіў-шыя ў калектыў аддаюць увесь свой сельска-гаспадарчы інвентар, жывёлу і будынкі для Крэдытная кааперацыя выдала пазыку ў па-меры 2 тысячы рублёў. Больш заможныя гас-падары глядзяць на тэты пачын коса і праро целі сутыкнуліся са значнымі цяжкасцямі двароў, слаба аснашчаны сельгаспрыладамі, не кажучы ўжо аб тэхніцы. Нярэдка для іх адводзіліся не лепшыя землі. Таму эфектыў-насць аб’яднанняў была невысокай. Гэта прызнаў і пленум Крупскага РК КП(б)Б у канцы 1927 г. Ён прапанаваў пераарыента цыялізацыю.

выкарыстаць у сваіх мэтах падтрымку дзяр-вядомы ' гадоў нэп паступова пачаў згортвацца, усту; піўшы месца камандна-адміністрацыйнамў спосабу кіраўніцтва. Гэта было выклікана абвастрыліся адносіны СССР з Англіяй, якія ледзь не прывялі да разрыву дыпламатычных адносін і пачатку ваеннага канфлікта. Ваен-ная пагроза падштурхнула ўлады да больш жорсткіх мер. Да таго ж яны не здолелі ў поўнай меры ажыццяўляць кіраўніцтва гаспа дадатных, мела і адмоўныя бакі. Пачалося расслаенне насельніцтва на багатых і бедных, пачасціліся эканамічныя крызісы, вырасла беспрацоўе. Становішча абвастрылі і 2 неў-радлівыя гады — 1927 і 1928. Зноў з’явіліся цяжкасці і перабоі з хлебанарыхтоўкамі. Працэсы, характэрныя для ўсёй краіны, не абышлі і Крупскі раён. Каля 40% жыхароў складала бедната, і засуха перш за ўсё адбіла-ся на іх жыцці. Кожны дзень летам 1928 г. ў мяст. Крупкі збіралася больш за 200 чалавек ніць спекуляцыю ім.

Пачаліся перабоі ў рабоце прадпрыем-стваў. Спыніўся завод імя Вароўскага, на фабрыцы «Саломка» працавала толькі леса-пільнае аддзяленне. Да таго ж па раёну па-пачало назапашваць прадукты, што таксама

ліквідавана прадпрымальніцтва, пашырыўся

формы кааперацыі, адбываўся пераход да су-цэльнай калектывізацыі.

28.6.1929 г. ЦК КП(б)Б разаслаў у райко-на адмянялася раней прынятая пастанова аб свабодным выбары форм землекарыстання, у прыватнасці, катэгарычна забаранялася ства-рэнне хутарскіх і адрубных гаспадарак, быў рам!. Характерны ў гэтым плане наказ выбар-шчыкаў Крупскага раёна да дэпутатаў, якія выбіраліся ў Саветы розных узроўняў у 1929 г. У ім, у прыватнасці, адзначалася:«узрос-дзяржавай цяжкасцей патрабуе ад дэпутатаў, бы з варожымі элементам! на вёсцы, якая параціўлення часткі заможных сялян палітьщы ўлад. Так, быў забіты брыгадзір у в. Язбы Дубаўскага сельсавета, у в. Дзянісавічы Шынкаўскага сельсавета ноччу быў зроблены напад на актывіста Сямёка Кляшчонка.

Рэзкая змена ўкладу жыцця адбілася на калектывізацы! адносіцца да 1929 г. Да канца

праводзіцца палітыка прамога прымусу. Прымяняліся такія адміністрацыйныя меры, як перасяленне не жадаючых уступалъ у кал-

не ўступіў у калгас. таў. Так, у Сакала-

дзяржавы, якая матэрыяльна і маральна за-ахвочвала калектыўныя гаспадаркі. Больш складанымі былі адносіны да новых форм часта прьімяняліся прымусовыя меры. Тэта жыцця назіралася асабістая трагедия іншых, якія не маглі ўспрыняць карэнную ломку свайго жыцця, працівіліся гэтаму, а ў выніку часта страчвалі не толькі маёмасць, але і аса-

красавіка 1930 г. ў раёне быў створаны 51

ністрацыйнага націску. Гэта адразу адбілася на ходзе калектывізацыі. Літаральна за месяц палова (24) створаных «бумажных» калгасаў распалася. Нягледзячы на несумненныя пра-лікі, 13 з'езд КП(б) Беларусі прызнаў работу. што праводзілася, правільнай, было пры-нята рашэнне прадоўжыць палітыку фарсіра-вання калектывізацыі.

У Крупскім раёне да канца 1930 г. было 30 калгасау, якія аб'ядноўвалі 658 гаспадарак або 11,6% ад агульнай колькасці двароў. Ім належала 16% зямельных плошчаў. У сяго ў раёне ў тэты час было 1337 калгаснікаў, з іх 633 беднякі і батракі, 687 сераднякоў. Да красавіка 1931 г. іх было 202, яны аб’ядноў-валі 4867 гаспадарак (42,4%). Да студзеня 1932 г. створана 228 калгасаў, 4 саўгасы, у іх аб'яднана 5961 гаспадарка (52,4%). Было аб’яўлена, што калектывізацыя ў асноўным завершала ў Стараслабодскім і Халопеніцкім

Большасць створаных калектыўных гаспадарак былі невялікія, слаба забяспечаны тэх-нікай і сельскагаспадарчым інвентаром. 45 10 гаспадарак, як правіла, сваякоў і па сут-дарак. Нярэдкімі былі выпадкі безгаспадар-часці і нізкай працоўнай дысцыпліны. На прыклад, у калгасе «Знамя працы» Ігрушкаў-скага сельсавета, як адзначалася ў запісцы ЦК КП(б)Б, снапы з поля расцягваюцца, ін-вентар раскідаиы і псуецца, у калгасе імя Ле-ніна Халопеніцкага сельсавета з 65 барон за-

У калгасе «Пуцілавец», што ў в. Адечана, з за дрэннай арганізацыі працы частка ворыў-рых гаспадарках не быў наладжаны Даклад-вальскага сельсавета ўлік працадзён не вёўся, а заробак размяркоўваўся не па фактычна выкананай працы, а, як кажуць, «на вока».

раўнікоў гаспадарак, абыякавыя адносіны іх бюракратызм. Усе гэта, ды і многае іншае падарання была ў : кавання на прэзідыуме Крупскага райвыкан кома і бюро Крупскага райкома партыі ў кра-савіку—маі 1932 г. Былі намечаны меры па ная ўвага ўдзялялася ўзмацненню барацьбы з «кулацка-варожымі элементам! ►. Быў па-цверджаны курс на далейшае развіццё кал-гаснага будаўніцтва, прынята рашэнне неад-кладна аднавіць калгасы і на аснове штодзён най масавай работы дабіцца вяртання ў іх беднякоў і сераднякоў.

У гэты час пачалі дзейнічаць жорсткія па-старшынь сельсаветаў і 16 сакратароў, шэраг старшынь калгасау. За нязначныя парушэнні да судовай адказнасці. Старшыня Старасла-план хлебанарыхтовак. На старшыню калгаса «Ударнік» Шынкаўскага сельсавета І.Труса

Згодна з т.зв. «Законам аб трох каласках». як яго называл! ў народзе, на 7 гадоў была пазбаўлена волі А.А.Лазарэвіч з Малажабе рыцкага сельсавета за тое, што ўкрала з кал-«Радзіца» Міцкевіч разам са старшынёй рэў што ўкралі каля 3 т збожжа, рашэннем выяз дной сесіі Вярхоўнага суда рэспублікі былі прыгавораны да расстрэлу. Працэс калектывізацыі з самага начатку суправаджаўся скрытай і адкрытай барацьбой супраць яе з боку заможных сялян. Формы пратэсту былі джанне розных чутак, скрытая агітацыя суп-ся, напрыклад, у інфармацыі аб ходзе збору складвання вопісей маёмасці грошы унесла».

масавы забой жывёлы. 6.12.1930 г. ЦК КП(б)Б накіраваў у райкомы пісьмо, дзе пра-

□ршанскии о суд приговорил к 5 годам заключения ков дер. Лазовка Крупского района за под-выпадку газета «Правда». Далей карэспан

галоўе жывёлы за 1931—34 гг. скарацілася: коней — з 12 636 да 9159, кароў — з 21 534 да 19 168, авечак — з 32 519 да 13 118, сві-ней —з 16 507 да 13 281.

прымала розныя формы. На канферэнцыі труп беднаты вясной 1930 г. жыхар в. Бобр

па 5 рублёў і быў забіты заможнымі сялянамі старіиыня калгаса «Гарадзішча» Радзівон Рубец. У в. Язбы браты Барсуковы, з заможных сялян, па-зверску забілі ўпаўнаважанага сельсавета.

пілі з калгаснікамі ў вёсках Свірыдаўка, Ма лыя Жаберычы. У в. Клён Фёдар Кур’ян

выйсці з калгаса у сакавіку 1930 г. ў в. Уз-нацк была падпалена хата бедняка за тое, што гаспадар дапамагаў у правядзенні калектыві------- ѵ                             гіраць за-былі вы-

Да сярэдзіны 30-х гадоў калектывізацыя

Крупскі раён

ночнай шырыні, 28°46'—-29°30' усходняй даўжыні ад Грынвіча. Раённы цэтр — мяст. Крупкі. Бліжэйшая чыгуначная станция — Крупкі. Знаходзіцца на Маскоўскай Беларус ка-Балтыйскай чыгунцы. Раён падзяляецца на 23 сельсаветы. Мяжуе з раёнамі: на поўна-чы з Чашніцкім і Лепельскім, назахадзс з Ба рысаўскім, на поўдні — з Бярэзінскім, на паўднёвым усходзе — з Бялыніцкім і на мель сельскагаспадарчага прызначэння 66%, лясоў 33,4%. 3 зямель сельскагаспадарчага прызначэння ўжыткоўнай — 80% і няўжыт-коўнай — 20%. Усяго насельніцтва ў раё-нс — 73 575 чалавек, з іх беларусаў — 90,27%, яўрэяў — 1,60%, палякаў — 2,24%, расійцаў — 5,06%, літоўцаў — 0,59%, латы-шоу — 0,05%, іншых —0,19%.

Па тытульКаму спісу 1931 г. ў раёне наліч-750. Сярод

цый — 1, кавальскіх арцеляў —3, смалаку-раных заводаў — 13, цагельны завод — 1, нагельных арцеляў —4, чарапічных —2, ле-сазаводаў — 2, цвіковых заводаў — 1, ста-лярная арцель — 1, льнозавод — 1, абутко-вых арцеляў — 3, кравецкіх арцеляў — 2, ганчарных заводаў — 1, вадзяных млыноў — 5. паравых млыноў — 2, маслазаводаў — 11.

У 1932 г. па раёне існавала: д’зяржаў-ных — 6, кааператыўных — 53, а ўсяго пра мысловых прадпрыемстваў — 59. 3 іх знахо

РВК-і гарсавету —4, прамкаапсрацыі цыйных — 4. Персанал усіх гэтых прадпры емстваў на 1.12.32 г. раўняецца 553 адзінкам, у гэтым ліку рабочых (без вучняў і МАП) 492, служачых — 50, апрача таго працуе па хатах 8 асоб. Сярэдняя колькасць рабочых за першае паўгоддзе 1932 г. складала 518 асоб. Сума асноўных фондаў была роўна 156 491 руб. Калі валавая прадукцыя ў аптова-адпус-кных цэнах адпаведнага году за 1931 г. складала 982 978 руб., то толькі за першае паў годдзе 1932 г. яна ўжо складала 401 772 руб. 2 прадпрыемствы мелі рухавікі.

Асноўнымі прамысловымі прадпрыемства мі раёна з’яўляюцца: лесапільны завод у мяст. Крупкі з лікам рабочых у сярэднім за 1-е паўгоддзе 1932 г. — 24 і валавой прадукцыяй за тэты час у цэнах 1926 і 1927 гг. 12,96 тыс. руб., фабрика па вырабу сапожных драўляных цвікоў у сяле Абчуга з лікам рабо чых — 46 і валавой прадукцыяй — 34,67 тыс. руб., тарфяиая арцель з лікам рабочых — 30 і валавой прадукцыяй — 3,58 тыс.

У калгасах раёна маецца наступная коль-сенакасілак — 28, конных грабляў — 81, 5, бульбакапалак — 9, сея лак радковых — цю камсамольцаў »— 756.

Друкуецца па кн.: і

Народная асвета. Культурнее развіццё.

іх працавалі 1 урач, 3 фельчары і 3 акушэркі;

Бабры, Абчузе, Халопенічах, узяты над ахо-ву лясныя багацці. У маёнтку Хацюхова быў арганізаваны дзіцячы дом для дзяцей-сірат.

самыя бедныя, адкрыліся яслі, дзіцячыя пля-цоўкі. Для пацярпелых ад акупантаў на ст. Крупкі быў наладжаны харчовы пункт. 11 снежня 1920 г. Ваенна рэвалюцыйны камітэт ССРБ выдаў загад аб ліквідацыі непісьмен насці і малапісьменнасці. У ім, у прыватнас-ці, адзначалася неабходнасць безумоўнага выкипания дэкрэта Саветаў Народных Камі сараў ССРБ ад 26.12.1919 г. аб ліквідацыі непісьменнасці сярод насельніцтва. Ваенна-рэвалюцыйны камітэт дазволіў залічваць час, праведзены на занятках, як працоўны. Адна-часова вызначаліся меры накарання, нак-шталт пазбаўлення харчовага пайка, для тых, хто не хацеў займацца самаадукацыяй. Згод; на з гэтым загадам на месцах, у тым ліку і нй Крупшчыне, сталі адкрывацца пункты лікві-дацыі непісьменнасці і малапісьменнасці, школы. У 1921 г. тут працавала 32 школы. Не хапала настаўнікаў. Таму па магчымасці ў глыбіпку накіроўвалі педработнікаў з пара доў. Сярод першых такіх настаўнікаў на Крупшчыне былі, напрыклад, муж і жонка Усачовы, Васілъ Ціханавіч і Аляксандра Іва-наўна, якія прыехалі ў мяст. Бобр з Масквы.

пая школа II ступені. 3 дапамогай бацькоў зрабілі парты, рамонт будынка. Не хапала лі-таратуры, падручнікаў, пазней па просьбе пе-дагогаў і вучняў у Бобр накіраваў невялікую кніжную бібліятачку нарком асветы Луначар-скі. Такія энтузіясты-педагогі, як Усачовы. шмат зрабілі для народнай асветы. Яны не толькі давалі веды, але і вучылі любіць род ны часопіс «Наш журнал*. Паступоваў раёне складвалася сетка навучальных устаноў.

Да 1924 г. у Крупскім расне працавалі 37 школ, з іх: сямігадовая ў в. Бобр, чатырохга-довая ў мяст. Крупкі, астатнія пачатковыя. У гэтых школах працавалі 60 настаўнікаў, з іх 3 мелі вышэйшую адукацьпо, 4 — няпоўную вышэйшую, 23 — сярэднюю спецыяльную і

най базы 60% школ працавалі дзейнічалі 16 пунктаў па ліквідацыі непісь-меннасці для дарослых, 2 школы для малапісьменных, вячэрняя школа рабочай мола-дзі, вячэрняя школа сялянскай моладзі. У 1927 г. пункты па ліквідацыі непісьменнасці яшчэ дзве школы для малапісьменных у в. ла пабудавана сямігодка і яўрэйская школа. Лікпункты дзейнічалі ў 17 школах. Да 1928—29 навучальнага года колькасць аіуль-наадукацыйных школ у Крупскім раёне ўзрасла да 44, у іх працавалі 80 настаўнікаў, навучаліся 3846 хлопчыкаў і дзяўчынак. У

йнічалі школы рабочай

3 пачагку 1930 х гадоў згодна з настало ай СНК БССР ад 6 жніўня 1932 г. пачына-чатковага да ўсеагульнага няпоўнага сярэдня сямігодак, у 1932 г. колькасць сямігадовых Школ узрасла да 19, а ўсяго налічвалася 118 навучальных устаноў, у іх предавала 260 нас таўнікаў і навучалася 10 916 дзяцей (98,4%). За перыяд 1931—33 гг. пабудавана 6 сяміга тывізавалася работа па павышэнні адукацыі дарослага насельніцтва. 17.2.1932 г. пытанне «Аб ходзе ліквідацыі непісьменнасці» ў раёне было вынесена на разгляд райвыканкома. Адзначыўшы важнасць выканання пастаўле най партыяй і ўрадам задачы ператварэння БССР да 1 мая 1932 г. ў краіну суцэльнай пісьменнасці, райвыканком намсціў шэраг мер па фарміраванні ўсевобуча. 3 гэтай мэтай у раёне быў створаны штаб па ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці, на месцах былі вызначаны адказныя за выкананне тэта-га рашэння. Сельсаветам даручалася не паз ней 1 сакавіка 1932 г. заслухаць справаздачы адказных аб станс ліквідацыі непісьменнасці, асабліва сярод дапрызыўнікоў. Пры Бобр скай школе былі адкрыты яшчэ раней шасці-месячныя настаўніцкія курсы. Вядома, у па гоне за лічбамі і працэнтамі тэта работа пра водзілася нярэдка фармальна, але тым не менш у 1932 г. з 6810 чалавек непісьменных у тэты час вучылася ужо 5583 (82,7% агульнай

® » ^ІЯ Ф у * Л - ? - 3 Хь

* ? ? * ^? »

I' ® Г"            ф *

свой агульнаадукацыйны ўзровень 3108 (58,3%).

У 1920-я гады былі зроблены першыя кро-кі па арганізацыі культурна масавай работы сярод насельніцтва. У 1925 г. ў Крупках ла чаў працаваць народны дом, на раёне адкры ліся 9 хат-чытален. У Халопеніцкім раене ў тэты час былі адкрыты народны дом з біблія тэкай у Халопенічах, а таксама 2 хаты-чы-тальні » сельскай мясцовасці. У мяст. Хало пенічы па ініцыятыве камсамольцаў быу так сама адкрыты маладзёжны клуб, пры якім працаваў тэатр.

Гэтыя ўстановы, а таксама школы і пункты ліквідацыі непісьменнасці сталі асноўны-Згодна справаздачы, у 1926 г. ў бібліятэ ках Халопсніцкага нардома было 1259 кніг (з іх 168 на беларускай мове, 111 на яўрэйскай, 10 на польскай), Крупскага — 725. У біблія-ларускай мове і 68 на польскай і яўрэйскай, Крупскага раёна — 2089 кніі’, з іх 419 на беларускай і 172 на яўрэйскай мовах. Тэта была

У 1926—27 гадах пры ўстановах культуры Халопеніцкага раёна былі створаны і дзейні-чалі 2 сельскагаспадарчыя гурткі, 2 палітыч-

ныя, 2 драматычныя, 2 антырэлігійныя, 1 ва енны, пры ўстановах культуры Крупскага ра 3 антырэлігійных, 1 ваенны і 3 арганізацыі МОПРа (міжнароднай арганізацыі дапамогі рэвалюцыянерам). Члены гурткоў ставілі спектаклі, выступалі з дакладамі і ў цэлым мелі поспех сярод насельніцтва.

Такая структура захавалася і ў 30-я гады. Павялічыўся фонд бібліятэк. У кастрычніку 1930 г. была адкрыта Крупская раённая біб^ ліятэка, у ёй тады налічвалася 5 тыс. кніг. Побач з хатамі-чытальнямі на сяле адкрыва-ліся дамы сацыялістычнай культуры, да 1935 ках быў уведзены ў эксплуатацию дом сувязі, што дазволіла радыёфікаваць значную коль-касць вёсак. Да канца 30-х гадоў у Крупскім раёне дзейнічалі раённы дом культуры, дом культуры ў Халопенічах, 27 дамоў сацыяліс-тычнай культуры і хат-чытален, 41 калгасны іірафсаюзныя бібліятэкі, іх кніжны фонд да 1939 г. складаў 25 689 кніг.

3 1933 г. ў раёне началіся дэманстравацца кінафільмы, з 1938 г. з’явілася гукавое кіно. У Крупках працаваў кінатэатр, пры ім школа па падрыхтоўцы кінамеханікаў, у сельскай мясцовасці дзейнічалі 3 кінаперасоўкі.

ніка». А ўвогуле да 1939 г. ў раёне насельніц-

Гэты працэс, які затым атрымаў назву «культурная рэвалюцыя», супаў з палітыкай беларусізацыі, якая пачала праводзіцца з ся-рэдзіны 1920-х гадоў. Сутнасць яе заключа-лася ў нацыянальна-культурным адраджэнні, пераводзе школ і дзяржаўных устаноў на бе ларускую мову навучання і справаводства, паглыбленым вывучэнні беларускай гісторыі і культуры. За кароткі тэрмін у школах раёна пераважнай формай навучання і зносін стала беларуская мова. У раёне было створана кра-нем роднага краю нярэдка рабіліся даклады і выступленні вучоных-краязнаўцаў, лісьмен-нікаў і г.д. Вядома, што ў раёне пабываў і выступаў з лекцыяй перад краязнаўцамі вя домы сатырык К.Крапіва. Пачалася кампанія па ўвядзенні беларускай мовы ў справавод

Тэту работу планавалася ажыццявіць за ранения беларускай мовы. Камісіі па правер цы праводзілі іутаркі з кожным работнікам дзяржустаноў, якія ператварыліся ў сапраў-званай «генеральная праверкі беларусізацыі* па ўсім Крупскім раёне. Як адзначалася ў справаздачы камісіі, хаця ў асноўным белару сізацыя апарата кіравання і закончана, многія яшчэ слаба карыстаюцца беларускай мо-

бсларусізацыі па кожнай установе і кожным нрацаўніку. 8.8.1931 г. справаздача аб ходзе беларусізацыі ў Крупскім раёне была разгле-джана на пасяджэнні нацыянальнай камісіі ЦВК БССР. Але, нягледзячы на жорсткія ад-міністрацыйныя меры, а, магчыма, насуперак ім, беларусізацыя далей вядзення справавод-ства не пайшла. У 1930-я гады асаблівасцю цыянальным меншасцям. Сярод насельніцтва раёна пераважалі беларусы, але былі і палякі (1052), яўрэі (2867), літоўцы (296), рускія (216), а таксама ўкраінцы, латышы, немцы і рускай і рускай мовах, але і на мовах іншых нацыянальнасцей. У 1931 г., напрыклад, 41 чалавек вьшісвалі «Юнгер Арбайтэр», 135 — «Орка», 45 — «Трыбуна Радзецка», 32 — «Раудэпасіс Атрояс». У гэтым жа годзе ў час калектывізацыі ў раёне былі створаны 5 на

Хаця ў цэлым беларускамоўная палітыка не прынесла жаданых вынікаў, і ў пачатку тым не менш нацыянальныя калгасы, нацыя

асобнымі вёскамі. Палякі жылі ў асноўн в. Кляновічы, яўрэі — у в. Шамкі, Бобр, Крупкі, Халопенічы, літоўцы — воная Слабада, Рыкаўка. У названых і іншых

ская, 3 яўрэйскія, 5 рускіх. У 1930 г. ў на-цыянальных школах навучалася 728 дзяцей. Акрамя таго, дзейнічалі вячэрнія курсы па ліквідацыі непісьменнасці для нацменшасцей.

мяст. Крупкі адкрыўся ветэрынарны тэхні-кум. За гады 2-й пяцігодкі былі пабудаваны дзіцячы дом у мяст. Бобр, школа ў Крупках, шэраг школ.                Дз.М.Хромчанка.

Дакументы сведчаць

ЛБ ВЫШКАХ МЕСЯЧНІКЛ ПЛ ПРЛВЯДЗЕННЮ БЕЛЛРУСІЗЛЦЫІ Ў 1931 г.

Восаўскія камунары 3 успамінаў Аўдакеі Данілаўны Бурай

фон, які Лошніцкі рэўком рэквізаваў у рату-ціцкага пана і перадаў нам. I паводзілі яны яго адразу выключылі! таўніцай у Бобрскай школе ў 1918—1923

ку. У Бобр прь іавічам у 1918

дагагічная адукацыя, а

У Бабры тады былі немцы, але нам удало-чаго пачаць? Сродкаў, памяшкання, падруч-нікаў і школьных прылад не было.

На бацькоўскім сходзе вырашылі, што кожная сям’я, дзе ёсць вучань, зробіць парту для школы. Заможныя жыхары мястэчка

маляванне; Васіль Ціханавіч — предметы фі зіка-матэматычнага цикла, гіеторыю, хімію.

У 1918 г. немцы пакінулі Бобр. Збег са свайго маентка палкоўнік Барталамей. Яго вялікі дом застаўся пустым, і мы атрымалі і паламаная канала.

Паўгода я была дырэктарам, потым, калі ў мяне нарадзіўся сын, дырэктарам выбралі Васіля Ціханавіча. Былі запрошаны ў школу дзеці прыносілі кнігі з дому. Кнігі былі пар’ ваиыя, без пераплёту, мы рамантавалі іх. По

Мінска і Масквы. У школе былі парадак і дысцыпліна. У Сенненскім павецс яна была лепшай, многія навучэнцы паступілі ў вы-

ВЕРНУТЫЯ ІМЁНЫ

Складаныя абставіны склаліся на Белару сі, у тым ліку і на Крупшчьше ў 1930-я гады. 3 аднаго боку, упартая, самаадданая права па наладжванні новага жыцця, пераўтварэнні ва ўдзеле контррэвалюцыйных арганізацыях, у шпіяна-жы на карысць Польшчы, антысавецкай пра-пагандзе, распаўсюджванні контррэвалюцый-што пл бы яя л аг. я_ Толькі праз гады стала вя-нуў у турмах і лагерах.

Ніжэй прыводзіцца спіс ураджэнцаў і жы хароў г. Крупкі і Крупскага раёна, якія сталІ ахвярамі палітычных рэпрэсій.

Многія з рэпрэсіраваных былі рэабілітаваны ў 1950—60-я гады і пазней. Іх чэсиыя імё-ны сталі вядомы ў працэсе работы над кнігай «Памяць». Але застаецца нямала людзей,

Не проста было тады разабрацца ў тым,

Ураджэнцы Крупскага раёна, якія падвергліся палітычным рэпрэ-сіям і пазней былі рэабілітаваны

ЛАХМОТКА Іларыён Тарасавіч, н. ў 1926 у в. Краснавінка. У 1943 вывезены ў Германію. Асуджаны 7.9.1945 на 15 гадоў зняволення. Рэабіліта ваны 18.12.1953.

РЭВУЦКІ Арсеній Сямёнавіч, н. ў 1893 у в.

Прудзіны. Асуджаны 28.9.1937 на 10 гадоў зняво-

СВІДЗЕРСКІ Анісім Васілевіч, н. ў 1872 у в.

ХРЫПАЧ Ананій Сазонавіч, н. ў 1894 у в. Ас-

ЧАЧОТКІН Сафрон Мінавіч, н. ў 1884 у в Хватынка. Асуджаны 28.9.1937 да вышэйшай меры

БАРАНОЎСКІ Пётр Вікснцьевіч, н. ў 1915 у

КРУЦЬКО Пётр Дзмітрысвіч, н. ў 1922 у

МАКАРЭВІЧ Іван Тафілевіч, н. ў 1893 у в.

МАРОЗАЎ Павел Мікалаевіч, н. ў 1892 у в.

СЛАВІНСКІ Мікалай Антонавіч, н. ў 1886 у в.

31.5.1989.

СЛАДКОЎСКІ Рыгор Мікалаевіч, н ў 1888 у

ШКАРУБА АляксеЙ Фёдараві-ляны 13.10.1937. РэабілітаваньГ^^ЗЛЭвЭ.

БЕСПАЯСКА Фама Раманавіч, н ў 1899 у в.

'12.3.1930 да высылкі на Поўнач. Рэабілітаваны

ны’ 7.7.1958.

ОШКЕР Надзея Самуілаўна, н. ў 1907 у в.

ны 14.7.1958.

ТУМАНАЎ (Тумар)

вана 7.7.1958.

ОШКЕР Самуіл Сямёнавіч, н. ў 1870 у в. Маны' 7.7.1958.

В РАЛЕЙНА Сяргей Аксёнавіч, н. ў ^1905 у в.

ляны 10.11.1937 у Оршы. Рэабілітаваны 7.7.1958.

СІДЛЯРОНАК Марцін Дзмітрыевіч, н. ў 1910 на Поўнач. Памёр у 1975. Рэабілітаваны.

«Полымя.- (1994™^1).

...16 кастрычніка 1929 г. каля адзінаццаці гадзін ночы да мяне пастукаліся. У хату ўвайшлі трое — мясцовы ізбач, міліцыянер і ў цывільным упаўнаважаны АДПУ. Апошні намагаўся паказаць мне нейкую паперу, але я не стаў глядзець і пярэчыць супраць вобыску. Вобыск цягнуўся тры гадзіны, пасля чаго мне было прапанавана пайсці з імі. Калі мы гадзін раніцы пад аховай міліцыянера нас усіх, у сяго 7 чалавек, завезлі ў Шклоў і паса-дзілі ў арыштанцкую. На чацвёрты дзень па-чаліся допыты, пасля якіх некаторых выпус-цілі, на што спадзяваўся і я.

На пяты дзень пайшоў на допыт. Допьп праводзіў упаўнаважаны АДПУ з дзевяці га-быў надобны на звычайную гаворку, асабліва мой субяседнік нешта запісваў на лісце, які і роту да веруючых збіраць грошы на рамонт каў не плаціць, замест падаткаў дзяржаве прыносьце грошы ў царкву». А гэтага я не га-варыў. Праз тыдзень над вялікай аховай нас перавялі ў магілёўскую турму. У той час, у канцы 1929 года ў магілёўскай турме знахо-дзілася больш як тры тысячы арыштантаў. Тэта была ўжо сталінская эпоха. ваю, пры перадачы нас, наших рэчаў і каш-тоўнасцей паўночнаму канвою нам было аб'яўлена ўпершыню:

«Пастановаю Тройкі вы высылаецеся на Поўнач тэрмінам на тры гады. А хто будзе добра працаваць і добра паводзіць сябе, тэр-мін можа быць скарочаны. Старайцеся дзеля тырохмеснае купэ. Адчыняць дзверы і выхо

Выпусцілі нас на свет божы толькі на станцыі Пінюга. Праз тыдзень... ужо з мен-шаю аховаю перавезлі ў горад Котлас, на Паўночнай Дзвіне, ля вытоку Сухоны і Быдва бацюшкі ўладкаваліся да ўдавы чыгунач-

На наступим дзень нам прапанавалі назвалъ сваю спецыяльнасць і ісці працаваць на астравок Макарыха за 3 км.

Я і іншыя, хто не валодаў канкрэтнай спе-

лымі групамі кудысьці, дзе ў падвале дапыт-працаваў, былі накормлены, а мы засталіся

Аднойчы. як толькі мы ўладкаваліся на сон, забразгалі ключы, нехта зайшоў у адчы-ісці з рэчамі на

Турэмны двор быў запоўнены коннай і пе-зе. Рэчы пагружаны на падводы, грошы і дзіць са строю і не азірацца, не адставаць, ру-кі ў кішэнях не трымаць. За парушэнне гэтых правіл будуць страляць без папярэджання.

Вароты расчыніліся насцеж, і мы ў акру жэнні конных і пешых канваіраў, а таксама

Па дарозе да вакзала нас гналі амаль што

На станцыі Магілёў на запасных пуцях у купэ на чатырох.

Праз нейкі час вагон рушыў невядома куды. .. На станцыі Орша перад пасадкаю ў спе-шлі на работу.

3 павагі да мяне як да бацюшкі група зем лякоў, якая арганізавалася ў брыгаду, прапа-навала мне быць брыгадзірам. I мы прыступі-лі да работы.

Брыгада атрымалася добрая, дванаццаць чалавек, усе вопытныя, працавітыя будаўні кі. Мне заставалася толькі забяспечваць іх сякерамі, піламі, цвікамі... Работа ішла пас-пяхова. Брыгада лічылася адной з лепшых.

На Макарысе працавала 12 брыгад. Буда-валіся баракі 20 х 10 метраў. Мая брыгада бу нам быў большы хлебны паёк — па 500 гра-татнія пачалі крыўдзіцца і паёк усім зрабілі па 500 грамаў, то мая брыгада атрымлівала па 600.

УСОШЫН Трафім Еўтухавіч, н. ў 1898 у в.

РОГАЎ Міхей Сцяпанавіч, н. ў 1862 у в. Уз-нацк, жыў у в. Батуры, хлебароб. Асуджаны

РУХЛІНСКІ Аляксей Сямёнавіч, н. ў 1908 у

9.3.1930 да высылкі на Поўнач. Рэабілітаваны

РУХЛІНСКІ Дзмітрый Усцінавіч, н. ў 1886 у

9.3.1930 да высылкі на Поўнач

РУХЛІНСКІ Нічыпар Сямёнавіч, н. ў 1903 у

9.3.1930 да высылкі на Поўнач. Рэабілітаваны

РУХЛІНСКІ Сямён Цімафеевіч, н. ў 1873 у в. Каменка, селянін-аднаасобнік. Асуджаны 9.3.1930

САДОЎСКІ Мікалай Іларыёнавіч, н. ;

ня. Расстраляны 10.11.1937 у Оршы. Рэабілітава-

ШАПЛОЎ Алімп Алімпавіч, н. ў 1882 у в. Вос-5 гадоў зняволення ў папраўча-працоўны лагер.

ШАПЛОЎ Андрэй Мікітавіч, н. ў 1885 у в.

ШАПЛОЎ Васіля Якаўлевіч, н. ў 1896 у в.

Рэабілітаваны 6.1.1961.

ШАПЛОЎ Лявон Мікітавіч, н. ў 1893 у в Вос-

ЯКАЎЛЕЎ^Мікалай Ягоравіч, н. ў 1875 у і

Асуджаны 9.3.1930 да высылкі на Поўнач. Рэабілітаваны 28.5.1983.

ЯШЧАНКА Пракоп Самсонавіч, н. ў 1907 у в.

Рэабілітаваны 28.12.1989.

СМАЛЯГА Дзямід Раманавіч, н. ў 1893 у сылкі на Поўнач. Рэабілітаваны 30.5.1989.

КАСТРЫЧШЦКІСЕЛЬСАВЕТ

БЯДРЫЦКІ Дзмітрый Трыфанавіч, н. ў 1909

сылкі на Поўнач. Рэабілітаваны 30.5.1989.

СМАНЦАР Пётр МіхайлавІч, н. ў 1892 у в.

СМАНЦАР Сяргей Цімафеевіч, н. ў 1896 у в.

Рэабілітаваны 11.6.1960.

КОСТАЧКА Стафан Дзямідавіч, н. ў 1885 у в.

Дакучыно, працаваў у калгасе. Асуджаны

20.10.1937 да вышэйшай меры пакарання. Расстра-

КРЫВІЦКІ Іосіф Паўлавіч, н. ў 1885 у в.

канторы. Асуджаны 29.10.1937 да вышэйшай меры

МАСКАЛЁЎ Віктар Ільіч, н. ў 1907 у в. Тапа-

СТАЛЯРОЎ Фама Гаўрылавіч, н. ў 1890 у в. Дубраўка, селянін-аднаасобнік. Асуджаны 6.3.1930 да высылкі на Поўнач. Рэабілітаваны 30.6.1989.

ШКІНДЭРАУ Іван Кандратавіч, н. ў 1887 у в.

16.2.1938. Рэабілітаваны 24.12.1960.

ЮРКЕВІЧ Андрэй Міхеевіч, н. ў 1903 у в. Да-кучыно, працаваў у калгасе «Прамень Леніна».

ГАРАДСКІ ПАСЁЛАК КРУПКІ КАРАЛЬКОЎ

23.12.1993.

МІЛЕНЦЬЕЎ Уладзімір Данілавіч, н. ў 1925 у мяст. Крупкі, ваеянаслужачы. Асуджаны цоўны лагер. Рэабілітаваны 16.10.1954.

ПЫЖЫК Іван Кандратавіч, н. ў 19 рыцы» Талачынскага р-на. Асуджаны 2.12.1936 на 20 гадоў зняволення ў папраўча-працоўны лагер. Рзабілітаваны 20.11.1957.

3 архіва Камітэта дзяржаўвай бяспекі Рэспублікі Беларусь: «...Произведенным следствием по делу установлено, что факты контрреволюционных троцкистских выступлений Пыжика подтвер-16 июля с.г. Пыжик, находясь в квартире Звиняцковского, отрицательно высказался о работе т. Сталина в период гражданской вой-

Свидетели... характеризуют Пыжика как антисемита, проводящего антисемитскую ра-

не подпадают под ст. 72 УК БССР». 20 ліста-пада 1957 г. Пленум Вярхоўнага Суда СССР згодна з пратэстам Геперальнага Пракурора СССР адмяніў прыгавор Мінскага суда За-ходняй чыгункі ад 2 снежня 1936 г. і выра-шыў судовую справу на І.К.Пыжыка адмя-ніць за адсутнасцю саставу злачынства.

БАРАДАЧ Якаў Клімавіч, н. ў 1882 у в. Бяро-высланы на Поўнач. Рэабілітаваны 10.5.1989.

БАРАНОЎСКІ Аптон Вікепцьевіч, н ў 1893 у раўча-працоўны лагер. Рэабілітаваны 20.3.1989.

31.3.1989.

КАРАСЬ Адам Міхайлавіч, н. ў 1907 у в. Ля-

чыг. ст. Крупкі Беларускай чыгункі. Асуджаны

ВЯРЦІНСКІ Міхаіл Емяльянавіч, н. ў 1884 у

27.2.1938 да вышэйшай меры пакарання. Расстреляны 26.3.1938 у Мінску. Рэабілітаваны 10.1.1959.

ГЕДРОЙЦ Міхаіл Антонавіч, н. ў 1887 у в.

Асуджаны 26.1.1931 на 6 месяцаў паэбаўлення во-лі. Рэабілітаваны 27.12.1989.

ДРАЗДОЎСКІ Адольф Іванавіч, н. ў 1893 у в. ляны 28.11.1937 у Оршы. Рэабілітаваны 7.3.1962.

КАРАСЬ Рыгор Сямёнавіч, н. ў 1870 у в. Ля

Оршы. Рэабілітаваны 5.2.1959.

КАТОЎСКІ Васіль МіхаЛлміч. н. ў 1893 у в.

25.10.1937 да вышэйшай меры пакарання. Расстра-

КОШАЛЕЎ Васіль Паўлавіч, н. ў 1880 у 'даўцы, селянін-аднаасобнік. Асуджан

КОШАЛЕЎ Марцін Мікалаевіч, н. ў 1872 у і

ЖЫЛІНСКІ Максім Паўлавіч, н. ў 1912 у в.

ўча працоўны лагер. Рэабілітаваны 21.3.1989.

ЗАКРЭЎСКІ Людвіг Антонавіч, н. ў 1900 у в.

КОШАЛЕЎ Трафім Мікалаевіч, к. ў 1888 у а.

Худаўцы, селянін-аднаасобнік. Асуджаны ляны 30.9.1937 у Оршы. Рэабілітаваны 6.5.1989.

КРАСОЎСКІ Карп Марціяміч, н. ў 1905 у в.

1917—1941

СЕМЯНЦОЎ Міхаіл Фаміч, н. ў 1885 у в.

КУХТА Сямён Сцяпанавіч, н. ў 1896 у в. Ма-

20.10.1937 на 10 гадоў зняволення ў папраўча-пра-

папраўча-працоўны лагер. Рэабілітаваны

18.10.1958.

ДЗЕДЗЯНОК Іван Ермаласвіч, н. ў 1889 у в.

20Л2Л937 у'оршы. Рэаб^л^таваны^О.б. 196Г

СТРАІІІАНОВ1Ч Міхаіл Іванавіч, н. ў 1861 у вд7ш°26 ^Н 6. ^Я 19 ^Ў 90 ^{ПаПРаЎЧа П₽аЦОЎ Р}

ДЗЯГА Кузьма Дзмітрыевіч, н. ў 1895 у в. Ха-

КРЬПІА Фядот Васілевіч, н. ў 1885 у в. Ма-11.2.1931 на 5 гадоў зняволення ў папраўча-пра-цоўны лагер. Рэабілітаваны 1.8.1962.

раўча-працоўны лагер. Рэабілітаваны 28.2.1963.

Ураджэнцы Крупскага раёна, якія былі раскулачаны і высланы на спецпасяленне ў 1930-я гады

АСТАШКА Міхаіл Ісакавіч, н. ў 1900. Раску-

АСТАШКА Таццяна Ісакаўна, н. ў 1902. Рас- глшнік

ГЛІННІК Ганна Максімаўна, н. ў 1915, дачка

ГЛІННІК Захар Максімавіч, н. ў 1908,

ГЛ1ННІК Максім Маркавіч, н. ў 1872 у і

РУХЛІНСКАЯ Ефрасіння Кліменцьеўна, н. ў

ГРАБЯНЦОВА Ефрасіння Ізотаўна, н ў

ГРАБЯІІЦОВА Матрона Галацееўна, н. ў

РУХЛІНСКАЯ Марыя Паўлаўна, н. ў 1929 у

РУХЛІНСКІ Павел Пятровіч, н ў 1897, селя

чана ў 1930 і выслана ў пае. Ірбіт Свярдлоўскай

ГРАБЯНЦОЎ Антон Ізотавіч

ГРАБЯНЦОЎ Ізот Барысавіч, н. ў 1878 у в.

у 1933. Рэабілітаваны 21.12.1992.

ГРАБЯНЦОЎ Савелій Ізотавіч ГРАБЯНЦОЎ Яўціхій Ізотавіч. ГРЫГАРОВІЧ Радзівон Казіміравіч, раскула-

ГРЫГАРОВІЧ Фёкла Вітольдаўна, раскула-чана ў 1930, выслана ў Свярдлоўскую вобл., вярну-

МАКРЫЦА Анталіи Сямёнавіч, н. ў 1907 у 1930 і высланы ў в. Герасімаўка Свярдлоўскай вобл. Рэабілітаваны 23.7.1992.

МАКРЫЦА Ганна Сямёнаўна, н. ў 1912 у в.

САЛАЎЁВА ,

САЛАЎЁВА Та

САЛАЎЁЎ Міхаіл Антонавіч. н. ў 1927 у в.

СВІДЗЕРСКАЯ Кацярына Іванаўна, н. ў 1921

СВІДЗЕРСКАЯ Марыя Іванаўна, н ў 1921 у

СВІДЗЕРСКАЯ Марыя Федасееўна, н. ў 1900 ^СВІДЗЕРСКАЯ Надзея Іванаўна, н. ў 19І9 у

МАКРЫЦА Марыя Сямёнаўна, н. ў 1915 у в.

расімаўка СвярдлоўскаЙ вобл. Рэабілітавана

МАКРЫЦА Міхаіл Сяргеевіч, в. ў 1930 у в.

МАКРЫЦА Сямён Харытонавіч, н. ў 1861 у в.

5.10.1930 і высланы і

МАКРЫЦА Сяргей Сямёнавіч, н. ў 1902 у Мачулішча, селянін-аднаасобнік. Раскулачан

СТАНКЕВІЧ Станіслаў Ігнатавіч, н. ў 1889 у

СЯЛІЦКАЯ Юзэфа Іосіфаўна, н. ў 1875 у в.

СЯЛЩКІ Станіслаў Антонавіч. н. ў 1922 у в.

СЯЛІЦКІ Эдуард Антонавіч, н. ў 1921 у в.

МАКРЫЦА Цімафей Сяргеевіч, н. ў 1928 у в.

РУХЛІНСКАЯ Волыа Паўлаўна, н. ў 1922 у 1$ 30 і выслана ў г. Ніжні Тагіл Свярдлоўскай вобл-Рэабілітавана 17.11.1992.

ХАЕЦКІ Франц Дамінікавіч, в. ў 1911 У *

ШАЎЧЭНКА Лідзія Паўлаўна, н ў 1930 у в.

ШАЎЧЭНКА Марына Мікалаеўна, н. ў 1896 у аю. Рэабілітавана 24.8.1992.

ШАЎЧЭНКА Павел Мікаласвіч, н. ў 1897 у в.

ЧЫРЫКАВА Аляксандра Давыдаўна, н. ў 1921 у в. Мачулішча.

ЧЫРЫКАВА Кацярына Давыдаўна, н. ў 1920

ЧЫРЫКАВА Хрысціна Максімаўна, н. ў 1871 вобл. Рэабілітавана 27.11.1992.

ЧЫРЫКАЎ Астал Давыдавіч, н. ў 1908 у в.

ЧЫРЫКАЎ Давыд Данілавіч, н. ў 1864 у в.

ЧЫРЫКАЎ Мікалай Давыдавіч, н. ў 1914 у в.

ЧЫРЫКАЎ Пётр Давыдавіч, н. ў 1902 у в.

Мачулішча. Раскулачены ў 1930 і высланы ў пас. Юрці Свярдлоўскай вобл. Рэабілітаваны 27.11.1992.

ШЫШАНОЎСКАЯ Ганна Ігнатаўна, н. ў 1920

ШЫШАНОЎСКАЯ Марыя Іванаўна, н. ў

1885 у в. Красноўка, сялянка-аднаасобніца. Раску

ШЫШАНОЎСКАЯ Надзея Ігнатаўна, н. ў 1914 у в. Красноўка.

ШЫІПАНОЎСКІ Дзмітрый Іванавіч, н. ў 1879 у в. Красноўка, селянін-аднаасобнік. Раскулачены ў 1930 і высланы ў пае. Каралькоўскі Свярдлоў-скай вобл. Рэабілітаваны 25.9.1992.

ШЫШАНОЎСКІ Дзмітрый Ішатавіч, н ў 1914 у в. Красноўк-

ІПЫШАНОЎС

Жыхары Крупскага раёна, ураджэнцы іншых мясцовасцей, якія былі рэпрэсіраваны і пазней рэабілітаваны

БАРАДЗШ Іван Кандратавіч, н. ў 1901 у в. ПасынокТразны Горкаўскай вобл., жыў у мяст. Крупкі, рабочычыг. станцыі. Асуджаны 15.8.1938

ВАЙТКЕВІЧ Іраіда Іванаўна, н. ў 1906 у в.

ляны 20.2.1938 у Мінску. Рэабілітаваны 9.12.1982.

АНТАНЕВІЧ Лявон Лявонавіч, н. ў 1911 у в.

25.3.1938 да вышэйшай меры пакарання. Расстреляны 27.4.1938 у Мінску. Рэабілітаваны 30.12.1958.

БАБЩКІ Іван Іосіфавіч, н. ў 1894 у в. Завілы

абілітавана 23.9.1989.

ВАСІЛЕВ1Ч Канстанцін Іванавіч, н. ў 1916 у хлебапякарні. Асуджаны 22.11.1937 на 10 гадоў зняволення ў папраўча-працоўны лагер, дзе памёр

9.10.1938. Рэабілітаваны 31.3.1989.

ВЕРАМЕЙ Іван Фёдаравіч, н. ў 1906 у в. Асо

ны 26.10.1937 да вышэйшай меры пакарання. Рас-

153

страляны 10.11.1937 у Оршы. Рэабілітаваны

23.6.1989.

ГАЙДУК Мікалай Фядотавіч, н. ў 1914 на ст.

чыг. ст. Крупкі. Асуджаны 21.1.1938 да вышэйшай

Рэабілітаваны 1.10.1957.

ДЗЕМ’ЯНОВІЧ Мікалай Мацвеевіч. н. ў 1905

Рэабілітаваны 13.7.1993 КАВАЛЕНКАС

ЗАРАМБОЎСКАЯ Людміла Фульгенцьсўна, н. ў 1899 у Уэдзенскім р-не Мінскай вобл., жыла ў чальнік будаўнічай пляцоўкі «Нафтаправодбуд».

КРАСОЎСКАЯ Вікторыя Станіславаўна, н. ў

ІВАНОЎ Міхаіл Канстанцінавіч, н. ў 1915 у в.

ны 11.3.1938 на

ІГНАЦЬЕЎ Канстанцін Кандратавіч, н. ў 1896

КРАСОЎСКІ Антон Іванавіч, н. ў 1860 у в.

СІНЬКЕВІЧ Вікенцій Іосіфавіч. н. ў 1880 у в.

фабрыкі, а пасля заканчэння аднагадовых курсаў у Маскве — дырэктарам Бабруйскай цукерачнай фабрыкі. У пачатку 1930-х гадоў партия накіравала Фрэйндорфа ў Крупскі раён: трэба было ўмацоўваць сельскую гаспа-дарку. Звычайцы для таго часу лёс камуніс-та, які не меў спецыяльнам адукацыі, але ва-лодаў арганізатарскімі здольнасцямі, меў не-абходнае сацыяльнае паходжанне і старанна працаваў усюды, куды накіроўвала партыя.

I вось абставіны склаліся так, што ў 1937 г.

кінуць на барацьбу з эпідэміяй. Але не той быу час. Пачалі шукаць «вінаватагаа. I не ад-наго. Звычайна ў падобных абставінах «вы крывалася» цэлая арганізацыя, дзеяннямі якой кіраваў хтосьці «зверху». Так было і на ў ветупраўленні Наркамзема БССР працаваў «адзін з кіраўнікоў польскай дыверсійна-шпі ёнскай арганізацыі» Гурскі. Пайшлі хвалі арыштаў, як кругі па вадзе. Тут вось і ўспом-нілася, што яшчэ ў 1936 г. ў адрас Цэнтраль нага Камітэта КП(б)Б прыйшоў ліст, у якім сцвярджалася, што Г.А.Фрэйндорф — трац-кіст. Трэба аддаць належнае Крупскаму раён-

Рэабілітаваны 9.10.1958.

ШЫРКО Пахом Наўлавіч, н. ў 1865 у в. Ша 5.2.19^*К _Ж у ^М ^61л1таганы ^В 29.4.^ ^С 9 ^{ТРаЛЯИЫ}

ФЯДУЛАЎ Павел Дзмітрыевіч, працаваў га-

ПРА ЛЁС БАЦЬКІ ЗВЕСТАК НЕ МАЮ

У 1988 г. ва ўпраўленне ўнутраных спраў Маскоўскага абласнога выканкома прыйшло пісьмо ад грамадзянкі Ж.П.Коўлерт (Фяду-лавай). Вось што яна пісала: «Прашу паведа-міць звесткі пра лёс майго бацькі — Фядула-ва Паўла Дзмітрыевіча, 1901 г. нараджэння, рускага. Да 1937 г. працаваў галоўным ураном ветэрынарнай лячэбніцы ў мястэчку Крупкі... У снежні 1937 г., калі знаходзіўся на курсах павышэння кваліфікацыі ў Маскве, быў арыштаваны як вораг народа. Пра далей-шы лёс бацькі звестак не маю».

На жаль, не змаглі і мы падрабязна пазна-ёміцца з лёсам гэтага чалавека: архіўная кры-мінальная справа на П.Дз.Фядулава не заха валася. Ёсць невялікія даныя ў архіве ларусь, якія сведчаць, што ён быў арыштава-шпіёнскай арганізацыі, адным з кіраўнікоў якой быў Гурскі, супрацоўнік Ветэрынарнага ўпраўлення Наркамзема БССР. Фядулаў аб-вінавачваўся ў тым, што па заданні Гурскага праводзіў шкодніцкую работу ў Крупскім ра-ёне: заражаў жывёлу інфекцыйнымі хвароба-

П.Дз.Фядулаў сваю віну прызнаў, і 21 студзеня 1938 г. пастановай НКУС СССР і пракурора СССР (пратакол № 287) ён быў прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Расстраляны ў Мінску 20 лютага 1938 г. У адпаведнасці з Указам Вярхоўнага Савета СССР ад 16 студзеня 1989 г. П.Дз.Фядулаў быў рэабілітаваны. Гэга адбылося праз паў-стагодцзе пасля яго смерці — 30 сакавіка 1989 г.                          В.В.Грыгор'ева.

Воіны-землякі, якія загінулі ці прапалі без вестак у савецка-фінляндскую вайну 1939—1940 гг. і ў час вызвалення Заходняй Беларусі ў верасці 1939 г.

Вернутыя імёны

БОБРСКІ ПАСЯЛКОВЫ САВЕТ

ВЁСКА БАРАВЕЦ

ДАНІЛАЎ Ігнат Ананьевіч, загінуў 20.1.1940.

ДЗЯНІСАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВЯЗОК

КАЛІНОЎСКІ Іосіф Іванавіч, н. ў 1911, займу? 8.2.1940.

ЛЯНКОЎСКІ Іван Ермалаевіч, н. ў 1911, загі-

^УУ ЮДЗІНЕЦ Васіль Мікітавіч,

12.3.1939.

ВЕСКА ЕЛЕНКА

МАКАРЭВІЧ Сяргей Дзямідавіч, да вайны

ВЁСКА ДЗЯШСАВІЧЫ

^КНОЦЬКА Фёдар Селіванавіч, загінуў у

ВЁСКА НОВЫ САКОЛ

ДОЎГІ Кірыла Маркіянавіч, н. ў 1911, загінуў

ВЁСКА ПАПАРНАЕ

НЕВЯДОМСКІ Уладзімір Навумавіч, загінуў 12.3.1940 у с. Мітаміякі, Фінляндыя.

ІГРУШКАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЕСКА КУТЫ

ЛІПАВЫ Аляксандр Андрэевіч, загінуў.

ВЁСКА БАТУРЫ

ГЛШШК Майсей Іванавіч, загінуў 5.2.1940

ВЕСКА САКАЛАВІЧЫ

ДАНІЛАЎ Ігнат Ананьевіч, загінуў.

КНОЦЬКА Іван Міхайлавіч.

ВЫДРЫЦКІСЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВЯЛІКАЕ ГОРАДНА

ЛУЧЫНА Уладзімір Яўменавіч, н. ў 1909, да

спраў, у Чырв. Арміі з 1939, загінуў у 1940.

ХВАШЧЭЎСКІ Іван Ананьевіч, н. ў 1902, у

ХВАШЧЭЎСКІ Кузьма Мікітавіч, н. ў 1915, у

ВЁСКА ІГРУШКА

МУРАШКА Давыд Мікалаевіч, загінуў у

ВЁСКА РАДЗІЦА

АСІПОВІЧ Васіль Макаравіч, эагінуў у 1939.

ВЁСКА СТАРАЯ ПЯРЭСІКА

МАЗАНІК Дзмітрый Андрэевіч, загінуў.

ВЁСКА УЗНАЦК

ТОЛКАЧ Аляксей Іванавіч, загінуў у 1940.

ТОЛКАЧ Сяргей Іосіфавіч, н. ў 1915, лейт..

ДАКУДАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВЯЛІКІЯ ЖАБЕРЫЧЫ

БУДНІК Віктар Аўдзеевіч, н. ў 1913, рад., за-пнуў 17.2.1940, пахаваны на полі бою.

СШЯК Іван Сямёнавіч, у Чырв. Арміі з 1939,

ВЁСКА КЛЁН

БАЧЫШЧА Мікіта Захаравіч, н. ў 1911, рад., “Рапаў без вестак у лютым 1940.

КАСТРЫЧНІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВЯЛІКІ КАМЯНЕЦ

ДАРОШКА Іван

13.2.1940.

ВЁСКА ДУВР АЎКА

МАЕЎСКІ Пётр Давыдавіч, загінуў у 1939.

ВЁСКА ЗАБАРОЧЧА

ХАЛЯЎКІН Павел Мікалаевіч, н. ў 1911.

ВЁСКА малыя хальнявічы

СТАРАВОЙТАЎ Міхаіл, загінуў у 1939.

ЮРКЕВІЧ Пётр Дзмітрыевіч, н. ў 1906, загі-

АГЕЕНКА Міхаіл Аляксандравіч, рад., пра-

ВЁСКА ТАПАРЫШЧА

ЮРКЕВІЧ Еўдакім Раманавіч, н. ў 1908, пра-

АГЕЕНКА Міхаіл Аляксандравіч, рад., загі-

ВЁСКА РОТАНЬ

ГОРАД КРУПКІ

ГАЙДУК Рыгор Сцяланавіч, н. ў 1909, прапаў

ІГНАТОВІЧ Уладзімір Фёдаравіч, рад., загі-нуў у 1939.

КУХЛВЎСКІ Аляксандр Кузьміч, рад., загі-нуў у 1939.

ЛУГАЎЦОЎ Аляксандр Дзям'янавіч, загінуў

МАКАРЭВІЧ Дзяменцій Гаўрылавіч, рад., за-гінуў у 1939.

СЯДНЁЎ Якаў Данілавіч, н. ў 1911, рад., эагі-

ПАСЁЛАК КРУПСКІ

ТАРКУНОЎ Аляксандр Нічыпаравіч, загінуў

ППСРОБАТ Сяргей Яўхімавіч, н ў 1918, у

КРУПСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ІВАНОЎ Пётр Пятровіч, н. ў 1915, мал. лейт.,

ВЁСКА ЛЕБЕДЗЕВА

БАРЫСАЎ Аляксандр Рыгоравіч, загінуў у

БУРКО Мікалай Іванавіч, н. ў 1908, рад., пра-

ВЕСКА ХУДАЎЦЫ

БУДШК Віктар Аўдзеевіч, да вайны працаваў у лясгасе, у Чырв. Арміі з 23.8.1934, рад., эагінуў

17.2.1940. *

ПРУДНІКАЎ Міхаіл Ціханавіч, да вайны пра-цаваў у арцелі «Ударнік*, у Чырв. Арміі з 30.6.1938, мал. камандзір, загінуў 20.2.1940. .

НАЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА НАЧА

ТРАЦЦЯКОЎ Марк Піліпавіч, н. ў 1914, у Чырв. Арміі з 1938, загінуў у 1940.

ВЁСКА БЯРОЗКА

ВЁСКА МАТОШКА

ЛЯЙКОЎСКІ Іван Ермалаевіч, загінуў у 1940.

РАДКЕВІЧ Васіль Карнеевіч, загінуў у 1940.

САКАЛОЎ Кірыла Трыфаиавіч, н. ў 1912, за-гінуў у 1940.

ВЁСКА СТАРАЯ СЛ АБАДА

РЫБАЧОНАК Фядос Васілевіч, загінуў у

ВЁСКАУХВАЛА

ПРАТАСЕВІЧ Іларыён Івалавіч, да вайны працаваў у арцелі «Ударнік», у Чырв. Арміі з ве-расня 1939, рад., эагінуў 10.2.1940.

забілі Івана Гурэцкага. Гэта дрзнна, шкада і велъмі шкада хлопца. Але затое краіна ўшануе героя і лети быць жонкай героя і

чыкам райана і хто працуе на маім месцы,

ГЛАСОЎСКІ Іван Фаміч, н. ў 1918, у Чырв. Арміі з 1939, рад., загінуў у студзені 1940.

КАЗАК Васіль Сідаравіч, н. ў 1913, рад., пра-пау без вестак у лютым 1940.

нуў у 1940.

ВЁСКАЯКІМАЎКА

МАЗАШК Савасцей Яўменавіч, загінуу

24.2.1940.

НОВІК Аляксандр Раманавіч, загінуў

5.2.1940.

ХАЦЮХОЎСКІСЕЛЬСАВЕТ

БАЦЯНОЎСКІ Цімафей Цімафеевіч, н. ў 1902, загінуў у 1939.

ТОЎСЦІК Іван Ільіч, н. ў 1911, эагінуў

12.2.1940.

ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ

Так пачалася вайна

У ліпені 1941 г.

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны па шарагу прычын аказаўся вельмі неспрыяльным для Чырвонай Арміі і ў цэлым для савецкага народа. Нямецкія войскі, якія ўваходзілі ў групу армій «Цэнтр», ужо за першы тыдзень баявых дзеянняў акупіравалі практычна ўсю Заходнюю і Цэнтральную Беларусь. 28 чэрве-ня пасля жорсткіх баёў быў заняты г. Мінск. Камандаванне Чырвонай Арміі спрабавала стварыць вузлы абароны па рэках Дняпро і Бярэзіна. Моцныя баі разгарнуліся каля га-радоў Магілёва, Барысава, але абарончая лі-нія каля Барысава была хутка прарвана. Час-Ці Чырвонай Арміі адступілі, ведучы баі з праціўнікам і спрабуючы спыніць яго на пра-межкавых рубяжах. Не маючы ў дастатковай меры боепрыпасаў, тэхнікі, падвяргаючыся няспынным авіяцыйным налётам, яны неслі нале баявых дзеянняў 50-й стралковай дыві-зіі, якая 1—3 ліпеня трымала абарону каля Барысава: <Снарады цалкам выйшлі. Папоў-ніць было немагчыма з-за таго, што праціўнік дзейнічаў з трох бакоў ва ўзаемадзеянні з аві-яцыяй. Не маючы боепрыпасаў і знаходзячы-ся перад колькасна перавышаючым праціўні-кам, дывізія пачала адыход па маршруту Зембін, Сялец, Халопенічы, Чарэяк Затыму

друг! і трэці батальёны вымушаиы былі за-няць круговую абарону. Першы батальён 542-га нуўся з праціўнікам у раёне в. Новы Сакол. У час няроўнага бою байцы каштана Барыса Антонавіча Глазунова падпалілі бутэлькамі з бензінам 3 танкі, але, не падтрыманыя сусе-дзямі, разам са штабам палка былі вымушаны

Ухвалу і Бялавічы захапілі немцы. Такім чинам, 7 ліпеня 2 батальёны 542-га стралковага палка, увесь 477-ы стралковы полк, 628-ы лёгкі артылерыйскі і 2 дьшізіёны 632-га гаў-бічиага артылерыйскага палка трапілі ў акру-жэнне ў раёне вёсак Выдрыда—Узнаж—Гум

Камандзір 477-га стралковага палка Р. I. Асятроў, зразумеўшы, шго полк трапіў у ак-ў напрамку вёсак Дзянісавічы—Папариае— Шыикі. У раёне Папарнага і Шынкоў полк зноў сутыкнуўся з наступаючымі варожымі войскамі, некалькі дзён байцы змагаліся ў ак-ружэнні. Зразумеўшы, што сувяэь з дывізіяй канчаткова страчана, Р.І. Асятроў загадаў групе камандзіраў 1 салдат вынесці палкавы

Байцы 1 камандзіры 628-га артылерыйскага палка, не здолеўшы прарвацца з акружэн-мандзірам палка палкоўнікам Аляксандрам Міхайлавічам Лапшыным (партызанскі атрад «Макара»), Восенню 1941 г. частка партызан атрада выйшла за лінію фронту, частка далу-чылася да клічаўскіх партызан, а трупа старшаго лейтэнанта Сямена Сысоева ўлілася ў партызанскі атрад імя Варашылава брыгады імя Шчорса, якая дзейнічала на тэрыторыі Крупскаго раёна. Восенню 1942 г. С. Сысоеў загінуў каля в. Заполле.

Камандзір 542-га стралковага палка Павел Іванавіч Шумееў разам з групай камандзіраў быў узяты ў палон каля в. Сомры, але потым уцёк у час расстрэлу, трапіў у партызанскі атрад НКУС маёра А. Я. Васілеўскага, разам з групай байцоў гэтага атрада восенню 1941 г. выйшаў за лінію фронту. Пазней, калі быў ужо камандзірам дывізіі, загіпуў 1.5.1945 г. ў Полыпчы.

жэння, але з вялікімі стратамі. 18.9.1941 г.

На поўдзень ад 161 й дывізіі адступала 100-я дывізія генерала I. М. Русіяиава. Яна рухалася па маршруту: вёскі Міхеевічы—Бялавічы—Гібайлавічы (цяпер Знаменка)— візіёиа 46 га гаўбічнага артылерыйскага палка атакавалі немцы. Завязаўся бой. Агнём гармат былі падбіты 6 варожых танкаў, яшчэ адзін падбіты байцамі на чале з начальникам штаба батальёна старшым лейтэнантам Шевцовым. Сам Швяцоў загінуў, перарэзаны ку-лямётнай чаргой з «Юнкерса» на ўскрайку Сомраў. Гітлераўцы ўвялі ў бой пяхоту і бро-нетраиспарцёры. За паўгадзіны было адбіта некалькі атак праціўніка. Пры падтрымцы гаўбіц карпуснога артылерыйскага дывізіёна стралковы батальён капітана А. У. Алясеева быў адкрыты.

Гітлераўцаў не пакідала жаданне расчля-ніць дывізію на часткі. Чарговы ўдар быў зроблены імі ў напрамку вёсак Дзевяніца — Новыя Пышачы. Тут, на перакрыжаванні да-рог паміж вёскамі Новыя Пышачы, Сомры і Гібайлавічы, зноў разгарэўся бой. На дапамо-гу пяхоце 315-га стралковага палка была на кіраваиа бронемашына старшаго сяржанта Я. Д. Бяляева і танк Т-26 лейтэнанта П. С. Ці-машчука. Агнём з кулямёта экіпаж бронема-шьшы прымусіў залегчы пяхоту ворага, але ў паранены. Але ён працягваў страляць, пакуль

Улічваючы пагрозу акружэння, генерал I. дывізіі, у таи ліку 331-ы стралковы полк, 34-ы і 46-ы артылерыйскія палкі, здолела ада-рвацца ад праціўніка. Але 85-ы стралковы полк быў акружаны каля вёсак Сомры і За-азер'е. Як расказваў потым у кнізе «Гадзіна пераклічкі» адзін з удзельнікаў баёў А. П. Кузьмічоў, цэлы дзень 9 ліпеня полк адбіваў атакі праціўніка. Асабліва жорсткі бой разга-рэўся ў распалажэнні 2-га батальёна пад ка-мандаваннем капітана Пятра Грыгор’ева. Сам камбат некалькі раэоў падымаў байцоў у контр атаку. Грыгор'еў і многія іншыя байцы і ка-мандзіры загінулі, але і вораг пацярпеў вялі-кія страты і быў адкінуты. Мужна абаранялі-ся байцы 3-га батальёна на чале з капітанам Фёдарам Піліпавічам Каўрыжкай. Яны так-сама адбілі ўсе атакі, а трупа байдоў пад ка-мандавакнем сакратара камсамольскага бюро Аляксапдра Шнэйфрмана прабралася на пазі-цыі варожай артылерыйскай батарэі, захапі-ла 2 супрацьтанкавыя гарматы і трайньші странам! спаліла 3 варожыя танк!.

Вечарам 9 ліпеня камандзір палка палкоў иік М. В. Якімовіч аддаў загад прарываіща на ўсход. Прыкрываць адыход застаўся 3-і батальён Ф. П. Каўрыжкі. Батальён адбіваў-ся ад ворага, пакуль не скончыліся боепрыпа-сы, а потым батальённы камісар Ф. В. Зыкаў падняў байцоў у контратаку. У час бою загі-нулі капітан Каўрыжка, камандзір мінамёт-най роты лейтенант Сердзюкоў, сотні байцоў і камандзіраў. На полі 1 ў лясах паміж За-азер'ем і Гібайлавічамі засталося навечна ля-жаць каля 500 салдат 1 афіцэраў дывізіі. Дзе-сяткі байдоў сталі партызанамі. Але каля 1500 чалавек усё ж вырваліся з акружэння і вынеслі баявыя сцягі сваіх вайсковых падраз-дзяленняў. 18 верасня, пасля баёў пад Ельняй, 100-я дывізія стала 1-й гвардзейскай.

9.7.1941 г. тэрыторыя Крупскага раёна была поўнасцю захоплена ворагам.

Дз. М. Хромчанка, М. А. Бараяуля.

Абарончыя баі

Найбольш напружаныя баі з часцямі 47-га нямецкага матарызаванага корпуса разгариу-Нача, Крупкі, рака ніцы. Былі паранены камбаты Шэпелаў і Шчаглоў, выбыла з шарэнгі шмат іншых ка-мандзіраў і палітработнікаў.

Пасля палудня варожыя танкі і бронетранс-парцёры з пяхотай абышлі фланг! дывізіі і, прарваўшыся да яе ў тыл, з'явіліся ў раёне Крупак. Яны наступал! трыма эталонам!. У першым было 85 машын.

Для адбіцця танкавай атак! Крайзер вылу-чыў 12-ы танкавы полк і частку дывізіённай артылерыі. Танкавы бой дягнуўся больш за сіл і стрымалі ворага. Па сведках відавочцаў, ломкамі згарэлых і разбітых варожных і на-

Восіпавіч Пронін. Пад вечар, калі зямлю аху-таў туман, Пронін для зручнасці кіравання боем адкрыў люк сваёй машыны і каманда-ваў, стоячы ва ўвесь рост. Жыццё калітана абарваў аарожы снарад. 3 наступлением цем-ры часці дьшізіі начал! адыходзідь на новы абарончы рубеж па ўсходнім беразе рак! Бобр. Герой-камандзір пасмяротна быў узна-гароджаны ордэнам Леніна.

Стаялі насмерць

Ноччу 4 ліпеня 1941 г. часпі Маскоўскай пралетарскай мотастралковай дывізіі адышлі за раку Нача. Увесь дзеиь яны адбівалі атак! шысцкія танк! вось-вось прарвуцца да моста, сапёрам было загадана ўзарваць мост.

Радавыя першай роты 20-га сапёрнаго батальёна Ткач і Бандарэнка, схапіўшьі ўзрыў-

У ТЫЯ гады

Так пачыналася вайна

сельніцтва ў гэтых лістоўках заклікалася да дружалюбнай сустрэчы «нямецкіх вызваліце

У другой палове дня 2 ліпеня па телефоне енкамата аб накіраванні працаздольных мужчин і жанчыи з падводамі і инструментам! да р.Бобр для будаўніцтва абарончага рубяжа. Нам жа, некалькім камсамольцам. было зага-джэння і прымаць меры па падтрыманні парадку. Да вечара веска амаль апусцела і з наступлением цемры тут запанавала глыбокая і трывожная цішыня.

Усго ноч я і мой таварыш Антон правялі ў ня, дзе дзяжурылі тэлефаністкі, якія трымалі сувязь з кіраўніцтвам раёна і інфармавалі яго пра абстаноўку ў весцы. А раніцай 3 ліпеня ў паветры і на зямлі^ўсё загрукатала. Хутка трам. У той жа дзень па партатыўнаму радыё-прыёмніку нам удалося паслухаць прамову І.В.Сталіна. Пасля гэтага мы канчаткова вы рашылі добраахвотна пайсці на фронт. У ся-рэдзіне дня я і Антон паспрабавалі далучы-цца да воінаў Маскоўскай пралетарскай ды-візіі, але тэта нам не ўдалося і мы пайшлі да час каля памяшкання сельсавета старшыня сельсавета А.І.Буйвідовіч і сакратар сельсавета А.М.Гайдук разам з участковым міліцы-янерам рыхтавалі да эвакуацыі дакументы, хвілінай нарастаў, узмацняўся артылерыйскі абстрэл, удалечыні пачуўся іул танкау.

У гэты момант да памяшкання сельсавета падышла трупа воінаў на чале з лейтенантам, які паведаміў, што непадалёку ад вёскі пра-рваліся нямецкія танкі, якія рухаюцца ў на-прамку пасёлка Баркі. Мае таварышы Антон, Леанід, Іван і я папрасілі дазволу далучыцца было, і мы разам з чырвонаармейцамі накіра-кані, запрэжаным у падводу, нас дагналі старшыня Нацкага сельсавета А.І.Буйвідовіч, сакратар сельсавета А.М.Гайдук і дырэктар Нацкай няпоўнай сярэдняй школы М.А.Су-

стрэлаў і разрываў снарадаў. На ---ад станцыі Крупкі ўспыхнула вялізнае полымя пажару. Тэта, налэўна, га-

Так на зыходзе 3 ліпеня 1941 г. мы, ча-тыры камсамольцы з вёскі Нача, не развітДў-шыся з бацькамі, пайшлі на ўсход і апыну-ліся ў вогненнай віхуры вайны, якая цягну-лася некалькі гадоў. Ніхто з маіх сяброў, якія пайшлі са мной абараняць Радзіму, не застаўся ў жывых. Я ніколі не забуду сваіх сяброў-аднавяскоўцаў, з якімі пачынаў вай-ну, — хлопцаў з Начы.

Падрыхтаваў да друку Дз.М.Хромчанка.

Падание

21 чэрвеня 1941 г. ноч выдалася надзвы-чай цёплай і ціхай. Пад покрывай начнога змроку спала ўсё: і людзі, і дрэвы, і травы, яшчэ не паспеўшыя схіліцца пад буйной ра-

Не спалася толькі двум сябрукам, што ся-дзелі на прызбе хаты, якая стаяла якраз суп-раць павароту дарогі на Заазер’е. Яны дымілі

Стаяла пара сенажаці. Заўтра трэба было па-дымацца як мага раней і ісці ўпраўляцца са скошаным сенам. Раптам яны ўстрапянуліся ад дружнаго сабачага брэху. 3 суседняга два-ра выскачыў рослы ганчак, у нейкім утрапен-ні ўставіўся на захад і жаласна і трывожна завыў. Хлопцы, як па камандзе, ускочылі на ногі і кінуліся да вугла хаты: што ж там, на захадзе?

бачанае, заставіла іх апаланець ад жаху. Па дарозе з Дзевяніцы павольна ішла да вёскі вельмі высокая, вышэй прыдарожных дрэў, спадаючыя амаль да пояса, валасы. Жанчына не ішла, не рухалася, яна насоўвалася на вёс-ку, як насоўваецца чорная хмара на навакол-ле. Там, дзе дарога паварочвае направа, у бок прама на хлопцаў, кіруючыся напрасткі на заазерскую дарогу. Паплыла прама па жыце, і рассцілалася яно перад белай жанчынай, не

жанчына-прывід наблізілася, хлопц жылі, што слёзы льюцца па яе тва здавалася, асвятляўся раз-пораз с: далёкий бліскавіцы ці пажарышчаў. жанчын, ляскание металу, свіст бомбаў і трупны смурод.

Калі хлопцы раніцай расказалі сваім баць-кам пра тэты прывід, тыя запэўнілі іх, што набліжаецца вайна, а белая жанчына з ка-сой — тэта смерць, якая аглядала мясціны свайго будучага жніва.

У поўдзень даведаліся, што вайна пачала-ся на самой справе. Аў лістападзе 1942 г. як-раз пад той хатай, дзе сядзелі хлопцы, было расстреляна 180 жыхароў вёскі Сомры.

Дакументы сведчаць

Лкупацыйны рэжым

рожна-будаўнічы, мясцовай прамысловасці, забеспячэння і гандлю, ветэрынарны, фінад-дзел, прымірыцельная камера. Дзейнічала таксама нямецкая сельгаскамендатура на чале з ваенным камендантам, у распараджэнні якога знаходзіўся «карны ўзвод».

На месцах замест сельсаветаў ствараліся валасныя ўправы на чале з бургамістрамі валасцей, а ў вёсках адміністрацыйныя пасады антралявала 286-я ахоўная дывізія вермах-а, 237-ы асобны батальён 4-й арміі, часці сталяваны турмы, за 2 км ад Крупак знахо-дзіўся канцэнтрацыйны лагер, дзе быў установлены вагон-душагубка. За гады акупацыі

14 валасцей: Ухвальская, Выдрыцкая, Сака-сячны вод пуск, камандзіру атрада —двухме-

ская, Шэйская, Ігрушкаўская, Малажабя-рыцкая, Крупская, Станцыйная, Нацкая, Стараслабадская, Шынкаўская. У 1944 г. дзве апошнія воласці былі ліквідаваны. Стараслабадская воласць улілася ва Ухвальс-кую, а Шынкаўская — у Сакалавіцкую з прычыны, як указвалася ў нямецкіх дакумен-выяўленне асоб, звязаных з партызанамі, — 5 пудоў солі.

Нягледзячы на бачнасць мясцовай цывіль-най адміністрацыі, фактычна ўся паўната ўлады належала нямецкаму ваеннаму каман-даванню. Ужо ў першыя месяцы акупацыі

Узброенай апорай акупацыйнага рэжыму сталі гарнізоны і паліцэйскі апарат, а таксама

Хацюхове, Узнацку, Версанцы, Шэйцы, Выдрыцы, Дзянісавічах, Ухвале, Абчузе, Ха-лопенічах, Бабры, Крупках, Забор ¹ і, Прудзі-

Асінаўцы, Худаўцах, Калыбанаве, Плісе, За-роўі. Акрамя немцаў, гарнізоны часткова складаліся з французаў, паліцэйскіх. Звы-чайна іх колькасць не перавышала ў сярэднім 100 чалавек, але былі і больш буйныя гарнізоны. Напрыклад, у Крупках — 400, Баб-

Паліцэйскі апарат складаўся з начальніка паліцыі, памочніка, паліцэйскія размяркоўва-ліся па ротах, аддзяленнях. Яны атрымлівалі заробак — 600—700 рублёў у месяц, кожны дзень харчовы паёк — 400—600 г хлеба, га-рэлку, масла і інш. У Халопенічах дзейнічалі курсы па навучанні паліцэйскіх. Карныя сілы складалі атрады СС, а таксама гестапа, СД. Акрамя таго, дзейнічала так званая служба чалавек у апорных пунктах, раённы апарат складаўся з 4 аддзелаў: 1-ы аддзел вёў крымі нальныя справы, 2-і — палітычныя справы, ^З ’і займаўся пытаннямі аховы грамадскага парадку і 4-ы — асобы аддзел па барацьбе з ^Па Ртызан амі.

Лебедзева было энішчана 1975 жыхароў Крупак, у лесе каля в. Стары Бобр 961 жыхар Бабра, ва ўрочышчы Каменны Лог каля Ха-лопеніч — 2700 жыхароў пас. Халопенічы і в. Шамкі.

ўзяты захоўныя граматы. Да бургамістраў ва ласцей былі даведзены планы здачы насель-ніцтвам воўны, сельгаспрадуктаў, малака, яек і г. д. Насельніцтва павінна было выплач-ваць падаткі: у год 150 л малака на карову, па 10 пудоў зерня з гектара і па 40 рублёў з чалавека. Была ўведзена ўсеагульная працоў-цэнтры ўвагі ўлад, асабліва ў 1943 і 1944 г.

сельніцтва, і перш за ўсё моладзі, на працу ў Германію, а таксама на розныя гаспадарчыя работы ўнутры раёна і, па-другое, лесанарых-тоўкі. Нямецкія інструктары ставілі даклад-якія моіуць быць выкарыстаны ў якой-небудзь форме ў якасці працоўнай сілы, былі прыму-сова мабілізаваны для выкарыстання іх на працы ў тылавых кантраліруемых раёнах ці ў Германіі. Згодна з гэтым у Крупскім, Халопе-ніцкім і іншых раёнах была праведзена мабі-лізацыя працаздольнага насельніцтва. 3

Германію шмат моладзі, акрамя таго, вялікая колькасць жыхароў выкарыстоўвалася на прымусовых работах на месцы, галоўным чы-нам на лесанарыхтоўках. У гэты час вырубка і вываз лесу праводзіліся ў надзвычай шыро-кіх памерах. У час мабілізацыі, напрыклад у 1942 г., крупская жандармерия ў вёсках Аб-чуга, Лагі і інш. захапіла каля 500 чалавек і

ма, якая атрымала назву «новы парадак зем-лекарыстання». На землях калгасаў стваралі-ся абшчынныя гаспадаркі, а на месцы саўга-саў — дзяржаўныя маёнткі. МТС былі ператвораны ў сельскагаспадарчыя базы. У абшчынах уводзілася кругавая парука. Землі раздаваліся сялянам, але не ва ліся ў першую чаргу і ў павялічаным памеры. Напрыклад, загадам Крупскай райуправы 4 верасня 1942 г. за заслугі і адвагу, праяўле ныя ў час баёў з партизанам! 31 жніўня каля вёсак Выдрыца і Ухвала, 9 вартаўнікам і слу-жачым артскамендатуры была аб’яўлена па дзяка і яны былі залічаны першымі ў спіс <на атрыманне індывідуальнай гаспадаркі хутар-абавязковай рэгістрацыі ў райуправе.

У час акупацыі працягвала функцыяніра-ваць сістэма аховы здароўя, якой кіраваў ад-паведны аддзел райуправы. Працавалі Круп-ных участкаў, 4 медпункты. Абслугоўваючы персанал складаўся з 14 урачоў, 11 фельча-раў, 6 акушэрак, 19 медсясцёр.

Акупацыйныя ўлады ўдзялялі пэўную ўва-гу школьнай справе. Згодна з часовым! ін-струкцыямі, выдадзенымі гаўляйтэрам Кубэ 10 верасня 1941 г., была ўведзена абавязко вая пачатковая адукацыя дзяцей ад 7 да 14

Галоўны акцэнт часовыя інструкцыі ставілі на выхаванне моладзі ў духу гітлераўскай «Новай Еўропы». Характерна ў гэтым плане пісьмо Крупскай райуправы, накіраванае на месцы 1 красавіка 1943 г., дзе нагадвалася аб ваць пры кожнай школе гучныя чыткі газет і іншай прапагандысцкай літаратуры. На ідэа-лагічную апрацоўку моладзі былі накіраваны плане спрабаваў выкарыстаць школы і аддзел прапаганды артскамендатуры. У студзені 1944 г. ў Халопенічах, Хацюхове, Слабадзе з вучняў былі створаны арганізацыі Саюза бе-ларускай моладзі. У іх запісваліся падлеткі ад 10 да 16 гадоў, пры гэтым ім гаварылі, што саюз ствараецца з мэтай культурнаго развіцця юнакоў і дзяўчат, абяцалі, што той, хто запі-шацца ў СБМ, не будзе накіраваны ў Германію. У сярэдзіне студзеня частка ўвайшоў-шых у саюз была накіравана на прапагандьіс-

Акупацыйная адміністрацыйна-гаспадар чая сістэма яшчэ дзейнічала да 1943 г. Але насельніцтва ў цэлым непрыязна сустрэла акупантаў, тым больш, што нямецкія ваенныя ўлады больш займаліся рабаўніцтвам, чым гаспадарчай дзейнасцю. Таму многія распара-з 1942 г. пачаўся шырокі партызанскі рух, стварыліся партызанскія зоны, а з 1943 г. са-вецкі фронт падьшюў да граніц Беларусі, гас падарчыя сувязі былі зусім разладжаны. Улады адкрыта заняліся бессістэмнай рэквізі-перш за ўсё пакутавала мірнае насельніцтва. За гады акупацыі поўнасцю ці часткова былі спалены 63 вёскі раёна. Жыхарам забараня-лася падыходзіць бліжэй 100 м да чыгункі, уваходзіць у чыгуначны вакзал, збірацца на ноўлены каменданцкі час з 18 гадзін 30 хвілін да 5 гадзін раніцы. За яго парушэнне рас-

Вырашэнне яўрэйскага пытания

Адным з самых жахлівых бакоў фашыс-цкага акупацыйнага рэжыму было правядзен-не генацыду ў адносінах да асоб яўрэйскай зрабілі асноўным пунктам сваёй прапаганды, хаводы загадзя пачалі распрацоўваць план

Эйхмана, якому Гітлер даручыў правядзенне у жыццё гэтай праграмы, было забіта 6 міль-ёнаў яўрэяў, што складала ’/з частку яўрэяў усяго свету. (Приговор Международного Военного трибунала. Сборник «Нюрнбергский процесс». М., 1961. Т. 7. С. 401^102.)

Звярыную палітыку знішчэння савецкіх грамадзян яўрэйскай нацыянальнасці гітле-раўскія галаварэзы з бяспрыкладнай жорсткасцю ажыццяўлялі на ўсёй часова акупіра-ванай тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і на Крупшчыне. Сюды ўслед за войскамі вермах-тайная палявая паліцыя (ГФП), паліцыя бяс пекі і СД, фельдкамендатуры, артскаменда-туры. жандармерыя і іншыя карныя органы, хаваны ў духу нацызма і вызначаліся асаблі-вай жорсткасцю ў адносінах да людзей іншых нацыянальнасцей. Менавіта яны адразу ж ад-дзялілі яўрэяў ад мясцовых жыхароў, заганя-

Загады палявых і мясцовых камендатур па стварэнні гета выдаваліся ўсюды: у Бабруй-ску, Баранавічах, Брэсце, Мазыры, Лідзе, Мінску і іншых парадах Беларусь У сяго на менш як 70 лагераў гета. У асноўным яны бы-лі закрытаго тыпу. Іх тэрыторыі абносіліся некалькімі радамі калючага дроту, ахоўваліся гітлераўскімі салдатамі і паліцыяй. Ствараю пачварныя метады сваіх катаванняў. Пасля людзей, а іх каштоўную маёмасць забіралі сабе. Яўрэям забаранялася самавольна пакідаць гета, мяняць месца жыхарства і кватэры ў гета, карыстацца тратуарамі, грамадскім транс-ведваць школы.

Для яўрэяў было ўведзена абавязковае на-ты і шасціканечныя зоркі жоўтаго колеру, на-рукаўныя павязкі з шасціканечнымі зоркамі.

цяжкіх і шкодных д™

Расправа ў Крупках

КАК ПО ПРИКАЗУ ХОЙЗИНГЕРА БЫЛИ РАССТРЕЛЯНЫ СТО МИРНЫХ ЖИТЕЛЕЙ

Тревожным было утро 2 сентября 1942 го-да в городе Крупки Минской области. Комендант гитлеровского гарнизона приказал через лая Слобода, Малые Жаберичи, Панское, Худовцы и других собралось в 10 часов на площади перед зданием комендатуры. Город •чье были родственники партизан, воевавших строили в колонны, по четыре в ряд, и под конвоем повели по Старомосковской дороге, по направлению к кладбищу на другой сторосторону.

Никто не знал, что задумали фашистские власти. Плач и причитания раздавались над толпой женщин, задержанных цепью солдат в полицейских. Полуторатысячная колонна Уже перевалила через мост, когда все увидели тустую цепь гитлеровских солдат, окруживших пустырь позади кладбища. Через каждые тридцать-сорок метров стояли пулемёты.

Тут колонна остановилась, и люди увиде- ^Ли большую яму со свежей песчаной насыпью ные Хойзингером к смерти.

100 партизан, напавших на Славное».

Женщин и стариков вытаскивали из грузовиков, бросали в яму и там расстреливали, не объявляя ни фамилии, ни имени. Среди них были три сестры — Татьяна Андреевна, Елизавета Андреевна и Надежда Андреевна Нор-чук. Солдаты приказали им раздеваться. Они отказались. Гитлеровцы сорвали с них пла-толпе пронёсся шум: «Какие это партизаны, одни старики и женщины!»

Все были потрясены увиденным. Очевид-ли тогда и двух девочек лет по 10—11.

Ропот в толпе усилился, когда из машины вытащили женщину с грудным ребенком — Федору Степановну Мошкареву с шестимесячной дочкой Верочкой. Жена офицера Со-с ребёнком на руках, она мужественно ветре ее к яме, сорвали платье и пытались отнять девочку. Завязалась неравная борьба. Наконец, девочку вырвали из рук обессилевшей женщины, бросили в яму. Затем бросили в

В числе приговоренных к расстрелу был мальчик лет десяти. Он плакал и кричал, когда его подводили к яме. Одной из последних жертв была Нина Григорьевна Рябцева, ком-

Несколько часов длилась расправа над невинными людьми.

После окончания побоища комендант под страхом расстрела приказал всем согнанным к месту казни пройти мимо ямы и смотреть в нее... Из ямы доносились еле слышные сто-

Так расправились с советскими людьми по приказу Адольфа Хойзингера. Жители Крупок и многих белорусских поселков и деревень, с которыми нам довелось беседовать, единодушно заявляли: «Мы этого не забыли!», «Судить нужно палача Хойзингера!»

Правда, 1961. 14 декабря.

Сомры, Новая Слабодка і інш.

У вёсцы Сомры было больш за 130 дамоў. Цяпер на месцы гэтай квітнеючай вёскі груды папялішча, а з жыхароў у жывых застаўся толькі адзін 63-гадовы калгаснік. 3 усіх жы-хароў вёскі Гаенка засталіся жывымі толькі 14, астатнія забіты. У Новай Слабадзе фа-шысцкія людаеды расстралялі 69 чалавек. На многіх трупах выяўлены па 14—20 куль. У в.

лавека фашисты расстралялі. Дзесяткі юна-коў і дзяўчат, мужчын і жанчын з вёсак Бя-розка, Асецішча, Матошка і інш. фашысты прымусова адправілі ў Германію.

У Асецішчах, Матошцы і Машчаніцы фа-шысцкія бандыты пад пагрозай расправы і расстрэлу згвалтавалі некалькіх дзяўчат.

Больш за тысячу чалавек крупскіх калгас-нікаў сталі ахвярай некалькіх дзён фашыс цкага разгулу ў раёне.

Народны мсціўца, 1943. 16 студзеня.

Дакументы сведчаць

Ішла вайна народная

ПРИКАЗ № 73 ПО КРУПСКОМУ РАЙОННОМУ УПРАВЛЕНИЮ

ПРИКАЗ

ПРИКАЗ ПО КРУПСКОМУ РАЙУПРАВЛЕНИЮ

3 ДАНЯСЕННЯ КАМАНДЗІРЛ ФЛШЫСЦКАГЛ АТРАДД чКРУПКІ» ЛСОБЛЙ КА-МЛНДЗЕ 7 Б У БЛРЫСЛВЕ ПРА ХОД I ВЫНІКІ КАРКАЙ ЛПЕРЛЦЫІ «СТРЛКЛТЫ ДЗЯЦЕДь СУПРАЦЬ ПАРТИЗАН I МІРНЛГА НЛСЕЛЬШЦТВА КРУПСКЛГЛ РАВНА МІНСКАЙ ВОБЛЛСЦІ 24—25 МАЯ 1944 г.

3 ПРАТАКОЛА КАМІСІІ ПА РАССЛЕДАВАННІ ЗЛАЧЫНСТВАЎ НЯМЕЦКА-ФА-ШЫСЦКІХ ЗАХОПНІКАЎ У БЕЛАРУСІ

3 НАКАЗАНИЯ? СВЕДКІ В. А. БАРАНЧЫКА АБ РАССТРЭЛЕ ГІТЛЕРАЎСКІМІ ЗА-ХОПНІКАМІ 100 МІРНЫХ САВЕЦКІХ ГРАМАДЗЯН У РАЁНЕ КРУПАК У ЖН1ЎН1 1942 г.

Старшыня раённага Савета дэпутатаў працоўных ШАРКОЎ.

Нач. РА НКУС, старшы лейтэнант дзяржбяспекі МІЛАВАНАЎ.

Нач. РА НКДБ, старшы лейтэнант дзяржбяспекі РАХАЕЎ. Загадчик раённага аддзела аховы здароўя ДРОБАТ.

3 ПРАТАКО ЛА НАДЗВЫЧАЙНАЙ КАМІСІІ ПА РАССЛЕДАВАННІ ЗЛАЧЫН-СТВАЎ, ЯКІЯ ЗДЗЕЙСНІЛІ НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦКІЯ ЗАХОПНІКІ Ў КРУПСКІМ

3 ПАКАЗАННЯЎ СВЕДКІ А. В. КРУКОЎСКАГА, ЖЫХАРА М. КРУПКІ.

Мы памятаем ўсё...

Ішоў другі год страшэннай вайны. Фашисты бясчынствавалі на Крупшчыне на ўсю Моц: палілі, расстрэльвалі, катавалі... Мне на ’Ую пару было каля 16 гадоў. Я і цяпер добра ляны бязвінныя людзі. Дзень выдаўся цёплы і прыгожы і зусім не вязаўся з трагедиям. Ся-род жыхароў панавала трывога, бо з самай раніцы стараста перадаў загад каменданта гіт-лераўскага гарнізона, каб мужчины сабраліся Ў 10 гадзін раніцы на цэнтральнай плошчы

ку прыгавораных да расстрэлу быў хлопчык гадоў дзесяці. Ён плакаў і крычаў, калі яго падводзілі да ямы. Асабліва запомнілася мне, як з грузавіка выцягнулі жанчыну з грудным ла ад сябе немаўлятку. Але яго вырвал і з рук, а ёй адразу выстралілі ў патыліцу. Потым немец, што трымаў дзіця, паслаў кулю і яму і кінуў услед за маці.

ся! Людзі ляжалі адзін на адным: хто стаг-наў, хто проста дыхаў. Здавалася, што зямля

род натоўпу.

паказалі вялікі пясчаны насып каля выкапа-най ямы, памеры якой і цяпер страшна ўявіць. Хто і калі капаў яе, я не ведаю, але гэта была магіла. Непадалёку стаялі тры гру-завікі, накрытыя брызентам. 3 іх даносіліся плач і стогны. Мы зразумелі, што гэта і ёсць чарговыя ахвяры. Так яно і было. Там знахо-дзіліся заложнікі, які прыгаварылі да смерці. Паводле загаду каменданта пачаўся расстрэл. 3 грузавікоў выцягвалі «партызан> — у ас-дзей. Па два чалавекі падводзілі да ямы і стралялі ў патыліцу з пісталета. Расправу чы-нілі гітлераўцы з эмблемам! чэрапа на мундзі-рах, а паліцаі стаялі ў ачапленні. Ад страху ў нас «мурашкі бегалі» па целе, усе траслося. 3 некаторых жанчын зрывалі адзенне і жывымі кідалі ў яму на тых людзей, многія з якіх яшчэ дыхалі, а потым стралялі і ў іх. Памя-таю, сярод ахвяр былі дзве дзяўчынкі, пры-кладна майго ўзросту: ні просьбы, ні плач іх не дайшлі да сэрцаў катаў.

тракацца вось так, твар у твар, са смерцю. Параўноўваў з боем, у якім выйсця няма. ці ты ворага, ці ён цябе, але каб так бязлітасна страляць у бездапаможнага чалавека?.. Злыдні, інакш не назавеш.

На працягу некалькіх гадзін натоўп, быц-цам прыкаваны, стаяў і глядзеў... А глядзець ужо не было сілы, вочы самі апускаліся ўніз, і страхам, і адначасова нянавісцю. Ахвяры ішлі на смерць мужна. Некаторыя мужчыны крычалі астатнім: «Дзейнічайце, як мы, не здавайцеся» і ўзнімалі галовы ўверх. Жанчы-ны старэйшага ўзросту ціха хрысціліся, а ма-ладзейшыя закрывал! вочы хусцінкамі. У лі-агароджах, на плошчы віселі аб'явы, што за сувязь з партызанамі, якія напалі на станцыю Слаўнае, расстраляна 100 заложнікаў, і што так будзе з іншымі, хто акажа супраціўленне нямецкім уладам.

Пра ўсё гэта жудасна ўспамінаць. Не за-раўцаў...

Падрыз 3 успамінаў К. Ф. Дарапейкі, жыхаркі хтосьці пастукаў у шыбу. Мой дзед устаў, каб адчыніць дзверы. Немцы ўварваліся ў дом як звяры, выгналі ўсіх голых і босых на вуліцу і пагналі ў хлеў. У хляве ўжо было шмат вяс ковых жыхароў. Тых, хто супраціўляўся немцам, расстрэльвалі на месцы. Яны не шкада валі ні старых, ні дзяцей. Потым фашысты аблілі хлеў газаю, але некаторым жыхарам удалося збегчы, у тым ліку майму дзеду. Стралялі ўслед. Усе, хто застаўся ў хляве, был! спалены.

Тыя, каму ўдалося ўцячы, пайшлі ў сусед-нія вёскі. Людзі сустрэлі іх па-рознаму. Адны адразу ўзялі да сябе, другія не бралі, баяліся, каб за гэта іх саміх не расстралялі. Калі нем цы пайшлі з вёскі, людзі сталі вяртацца ў свае хаты, але тыя вёску не пакінулі ў спакоі, часта рабілі свае нечаканыя візіты. Калі яны

Мігаўшчыне была размешчана нямецкая ка-мендатура. Немцы лавілі дзяцей, якім было гадоў 10—11, вялі ў камендатуру, ставілі скрыні з цукеркамі, пячэннем і гаварылі, што ўсё гэта будзе ім, калі яны скажуць, дзе зна

лад, у вёсцы жыла сям’я па прозвішч тык. Маці і дачка Ніна жылі адны на $ ку вёскі. Бацька і брат Ніны партызанамі. Хутка бацьку

шлі, схалілі Ніну і павялі ў камендатуру. Там над ёю здзекваліся. Але ноччу яна ўцякла ў 3 успамінаў К. Н. Казловай, ураджэнкі в. Буда ў в. Буда прыехалі карнікі. Лрыштавалі 12 раўну Казлову, і мяне. Маці потым загінулаў Мінскім канцлагеры. Мяне ж трымалі спа-чатку ў крупскай турме, пасля разам з іншымі пасадзілі ў таварныя вагоны і адправілі ў Мінск. Там пратрымалі да 10 сакавіка. Праз ныя вагоны і павезлі на Захад. Вязням не да-валі ні ежы, ні вады. Каля г. Стоўбцы не-калькі чалавек узламалі дошкі ў падлозе і — Выходзьце, рэчы не браць! — прагуча-

Выйшлі, бачым — нейкія доўгія будынкі. Над некаторымі з іх віднеліся трубы, адкуль на два метры ўверх падымаўся агонь, а яшчэ ся: навокал груды рознай маёмасці, адзенне, — Цяпер вы пойдзеце ў лазню, — сказал! Людзі ішлі без асаблівай трывогі, бо мы прымусілі распрануцца. Разам тут былі нужзагадалі выйсці назад, а туды завялі другую лартыю людзей.

крэматорый, дзе спальвалі людзей. Нас выра-тавала тое, што ў тэты ж дзень прыбыў эталон з яўрэямі, і іх вырашылі знішчыць у першую чаргу.

Мы ж неўзабаве апынуліся ў бараках — доўгім памяшканні чалавек на 1000, з трохпа-вярховымі нарамі. Дзяцей адабралі і змясцілі ў асобны дзіцячы барак, да якога нікога не паднускалі. Я была ў зоне «А», блок № 21, першым аддзяленні (штабе). Прозвішчаў у мэрах і білі на кожным кроку.

Нам усім вьщалі адзенне, тым, хто праца-фарбай малявалі крыж. Пастаянна было хо-ладна, таму вязні, якія працавалі каля крэма-торыя, кралі адзенне, прыносілі ў блок, дава лі іншым. Мы апраналі па 2—3 сукенкі, але калі гэта выяўлялі наглядчыкі, білі. Абутак быў з драўляных калодак, якія маглі бьщь падбітыя ўнутры скурай, а маглі і не бьщь.

Адзін раз за 10 дзён нам дазвалялася па-мьщца халоднай вадой, а адзенне прапякала шак, коўдра была адна на 7 чалавек. У нациям бараку былі італьянкі, францужанкі і рускія. Прозвішчаў наглядчыкаў я не памя-таю. «Блокавыя» хадзілі з плёткам! ці шлангам і білі ім па галаве і па целе. Харчаванне складалася з кавалка хлеба (каля 100 г) і баланды з паўразваранага жыта ці буракоў. Ба-ланду прыносілі ў драўляных баках з ручка-мі — іх называл! «кібел». На 7 чалавек давалі кружку вады. Памятаю, што ў канцлагеры мяне заўсёды мучыла смага... Кармілі адзін роб. Трупы складвалі штабялямі каля барака і крэматорыя, вечарам іх забіралі і адвозілі гэтых вогнішчаў. Магчыма, іх і жьгеымі кіда-болей, нас выводзілі на «опель» — паверку, ставілі на кален і і прымушалі трымаць рукі ўгары, а часам і з цаглінай у руках. Аднойчы я бачыла, як на драцяную агароджу, дзе быў прапушчаны электрычны ток, кінулася мала-дая дзяўчына. Дагэтуль яна шукала на смет ніку ежу, яе заўважылі і загадалі стаяць на пляцоўцы з міскай над галавой увесь дзень. Вось яна і не вьггрымала.

Але і ў гэтых жудасных умовах гучалі пес-ні. У адной дзяўчыны быў губны гармоніи. Яна іграла, мы спявалі, нават танцавалі, пакуль не прыходзілі наглядчыкі і не білі плёт-18 жніўня 1944 г. нас сабралі, пасадзілі на поезд і павезлі ў другі канцлагер — Равенсбрук. Пакуль нам знайшлі барак, мы чацвёра сутак начавалі на зямлі. Кармілі, як і ў Ас-венціме, але давалі ўволю вады. Акрамя вы-калатага нумара на руцэ нашылі яшчэ адзін нумар на кавалку матэрыі. Але ў Равенсбруку былі нядоўга. У верасні нас перавялі ў невя-лікі канцлагер Эберсвальдзе. Распарадак дня працавалі ад цямна да цямна. Я трапіла ў фарбавальны цэх, фарбавала снарады. Умовы працы былі дрэннымі: пыл, куродым. Захварэўшых адпраўлялі ў крэматорый канц-лагера Равенсбрук. Зімой нам нічога з цёпла-га адзення не давалі, дык мы з ануч, якімі на накшталт яго.

Памятаю выпадак у Эберсвальдзе. Хтосьці на кухні ўкраў пудзінг. Прыйшла наглядчы-бачылі самалёты, крычалі ад радасці і скака-лі, а немкі плакалі...

Фронт набліжаўся. Немак і палячак вы везлі на машьшах, а нас пагналі пешшу ад лагера да лагера. Так мы ішлі каля 10 дзён, харчаваліся сырой бульбай ці буракамі з буртов на палях. Тых, хто адставаў ці падаў, ахова прыстрэльвала. Так мы дайшлі да г. Мальхаў і заўважылі, што канвой рантам не-трэлі рускіх салдат. Тэта было 2 мая 1945 г. Нас пачалі кармщь, але многія не маглі есці, бо атруціліся сырой бульбай. Калі ў наш лагер прыйшлі савецкія афіцэры, яны нас рас-пытвалі, нешта запісвалі, потым пасадзілі на машыны і адвезлі ў г. Брандэнбург, у фільт-рацыйны лагер № 84. Нас было каля 18 ты-спалілі, маці загінула ў турме. Жыла ў чу-жых людзей, працавала спачатку ў в. Жабе-рычы, потым у в. Ігрушка, пакуль не пайшла на пенсію.

г. Крупкі

Адносіны мясцовых жыхароў да немцаў былі. безумоўна, асцярожнымі. На іх глядзе-лі са страхам, бо сіла была на баку захошгі-каў. Немец мог зайсці ў любы двор і забраць у гаспадароў курыцу ці яйкі, ці што іншае. Немцы вельмі строга сачылі, каб ніхто з Кру-было нешта, што паказвала на гэтую сувязь, чалавека маглі пабіць альбо забіць. Адну двары былі сляды раніцай на снезе.

садысты. Адна з жыхарак Крупак расказвала мне, што ў час вайны ў іх хату пасялілі на не-калькі тыдняў чатырох афіцэраў. Яны, на-прыклад, разлічваліся нямецкімі маркамі за прыгатаванне ежы, сцірку, наставалі дзяцей салодкім. Дарэчы, пра вайну Германіі і СССР гэтыя немцы выказваліся вельмі ад-

го, хто ўкраў пудзінг, атрымае міску «зупэ».

і аднойчы прыгожую дзяўчыну з доўгімі коса мі прымусілі спачатку распрануцца (а тэта было зімой), потым моцна білі і пакінулі ста-яць каля сцяны на кучы цэглы, дзе яна і за-^екалькі разоў завод бамбілі. Мы, калі

3 успамінаў Н. К. Краўчанкі, жыхаркі г.п. Бобр

У гады Вялікай Айчыннай вайны ў г.п-

Маню Мацуру. Она была ранена в руку и истекала кровью. Что было делать? Я слез с коня, перевязал девчушку, а затем отнес ее в

Партызанскі рух

У першыя месяцы пасля акупацыі насель-ніцтва сустрэла нямецкія войскі насцярожа-

Партыйныя і савецкія органы, якія хутка эва яй і харчаваннем, пакінуць кіраўнікоў анты-фашысцкага руху і стварыць сетку падполь-ных арганізацый. Тым не менш стыхійнае былі акружэнцы і мясцовыя жыхары. Адным з першых такіх атрадаў стала трупа акружэн-цаў.на чале з С. Г. Жуніным, якая пасля цяГжкіх баёў пад Слонімам прабіралася да лі-ніі фронта. У пачатку ліпеня яны спыніліся каля в. Папарнае і вырашылі перайсці да пар. тызанскіх метадаў барацьбы. Праз некаторы час да іх далучьілася трупа чырвонаармейцаў на чале з палітруком Старавойтавым, а такса-ма мясцовыя жыхары з вёсак Старая Слаба-да, Матошка, Папарнае. Так быў створаны атрад «Сяргея». Некалькі пазней па сусед-ству ўзніклі і пачалі дзейнічаць трупы Кулі-кова, Мажэйкі, А. А. Гурскага. Пасля яны сталі ядром 8-й Круглянскай партызанскай брыгады. На тэрыторыі Талачынскага раёна ны з ліку камандзіраў і чырвонаарме партызанскі атрад В. С. Лявонава. Ён па 1942 г. трупа жыхароў в. Выдрыца стварыла атрад імя Варашылава. Яго камандзірам вы-бралі Ф. В. Юданава.

Партызанскія атрады ствараліся таксама на базе труп з ліку работнікаў НКУС, якія накіроўваліся ў варожы тыл для дыверсійнай работы. Часта такія трупы папаўняліся акру-жэнцамі і мясцовымі жыхарамі, набіралі моц і станавіліся пастаянна дзейнымі баявымі падраздзяленнямі. Другія ўліваліся ў раней створаныя і ўжо дзейнічаўшыя партызанскія трупы. Некаторыя ж, не здолеўшы прыстаса-вацца да складаных умоў партызанскай ба рацьбы, гінулі. Адну з такіх труп узначаліў начальнік Магілёўската абласнога ўпраўлен-ня НКУС А. Я. Васілеўскі. Сфарміраваная ў спешцы, дрэнна ўзброеная і падрыхтаваная, яна 5 ліпеня была накіравана ў тыл ворага ў раён вёсак Сомры—Гібайлавічы. Не здолеў-шы наладзіць сувязь з мясцовымі патрыётамі, трупа не змагла разгарнуць шырокую дзей-насць і ўжо ў пачатку ліпеня 1941 г. была

акружана карнікамі і нанесла значныя страты. Загінуў і сам Васілеўскі. Спецатрад «Мсціўца» пад камандаваннем К. В. Сідзякі-на дзейнічаў болып рэзультатыўна. Перакіну тая праз лінію фронту ў раёнс Смаленска ў ліпені 1941 г. група адразу ж уключылася ў актыўную барацьбу. Аб гэтым, у прыватнас ці. сведчаць вытрымкі з дакладной запіскі Сідзякіна Мінскаму падпольнаму абкому пар-тыі: <1 верасня 1941 г. ў 23 гадзіны 30 хвілін на перагоне Крупкі—Бобр узарваны цягнік, разбіты 6 вагонаў з боепрыпасамі. Рух спыне-ны на 20 гадзін. Сапсавана 100 метраў пуці. 6 цягнік, разбіты 4 вагоны, 19 пашкоджаны. Рух спыніўся на 47 гадзін, пашкоджаны 200 м чыгуначнага палатна. 14 верасня 1941 г. ў 22 гадзіны на перагоне Крупкі—Прыяміна ў в. Нача ўзарваны паравоз, разбіты 10 паса-жырскіх вагонаў з салдатамі, пашкоджана 150 м чыгуначнага палатна. Рух затрыманы на 48 гадзін».

У кастрычніку 1941 г. атрад Сідзякіна пе-рабазіраваўся ў раён Барысава, назад у Круп-скі раён вярнуўся ў чэрвені 1942 г. На базе дьгаерсійнай групы Р. М. Лінькова, у якую ўліліся атрады Ц. Я. Ермаковіча, В. Шчарбі-ны, А. Мядзведзева, I. А. Яраша, В Папова. быў сфарміраваны партызанскі атрад асобага прызначэння. Да канца вайны са злучэння Р. М. Лінькова, або, як яго звалі, «Баці»,

час перабазіравалася з-пад Оршы бліжэй да

Некалькі пазней на тэрыторыі раёна былі выкінуты на парашутах дыверсійныя групы Б. Н. Вацлаўскага, Г. Я. Сарокі, Бараноўска-га, А. Ф. Бухава. Яны наладжвалі сувязі з мясцовым насельніцтвам, падбіралі агентуру, праводзілі прапагандысцкую работу, але га-лоўную ўвагу, безумоўна, удзялялі дыверсі#-най рабоце. Група А. Ф. Колесавай, якая па верасень 1942 г. ўзарвала чыгуначны мост, 4 варожыя эталоны і 7 эшалонаў разам з ін-У адрозненне ад дыверсійных труп, галоў-руху на акупіраванай ворагам тэрыторыі. Ме-навіта такімі былі атрады <Гвардзесц» і імя Кірава. Яны фарміраваліся ў савецкім тыле пераважна з моладзі тых мясцін, куды плана валася высадка. 20 чэрвеня 1942 г. атрад «Гвардзеец» перайшоў лінію фронту. а нерад «Гвардзеец* павялічыўся з 46 да 266 ча лавек, атрад імя Кірава з 38 чалавек вырас у аднайменую брыгаду колькасцю 939 парты-характар, першыя атрады былі слаба забяспе «Вялікай зямлёй». Таму і актыўнасць парты-паражэння немцаў пад Масквой у снежні цыі атрады сталі забяспечвацца зброяй, уз-рыўчаткай, медикаментам!. Дарэчы, партызан, якія дзейнічалі ў Крупскім і суседніх ра-ёнах, абслугоўвалі аэрадромы, якія былі створаны каля Лукомльскага возера і возера дзейнічала ў тыле ворага.

янняў дыверсійных труп і атрадаў на тэрыторыі Крупскаго раёна быў накіраваны прад стаўнік Беларускага штаба партызанскага руху падпалкоўнік А. К. Спрогіс. Пад яго кіраўніцтвам 12 верасня 1942 г. дыверсійныя трупы Вацлаўскага, Сарокі, атрады імя Вара шылава, 277-ы, 128-ы разграмілі даволі буйны горнізон праціўніка ў в. Выдрыца.

раваны афіцэр сувязі штаба Заходняга фронту і штаба партызанскага руху С. Н. Лявон-

7 чэрвеня 1942 г. ў раёне в. Дзянісавічы прызямлілася на парашутах трупа камандзі раў і палітработнікаў. Узначальв. шы лейтэнант А. А. Мг-------- ^! “ намі, Маршчынін і Смагін прыступілі да фар-міравання злучэння. Аснову яго склалі атра-ды Жуніна, Кулікова, Місніка, Машчыцкага. У брыгадзе, якая спачатку называлася «Аб'яднанне атрадаў «Дзядзькі Сашы», за тым «Аб’яднаныя атрады Барысаўскага апе-ратыўнага цэнтра> (атрады БАЦ) і, нарэшце, «8-я Круглянская партизанская бригада», на момант стварэння налічвалася 150 чалавек. Да верасня 1942 г., калі было закончана фар-міраванне, колькасць партизан павялічылася ужо да 612, яны мелі на ўзбраенні 45-мілімет-ровую пушку, 12 мінамётаў, 6 станковых і 54 ручныя кулямёты, 45 аўтаматаў, вінтоўкі. Ка-мандзірам стаў А. А. Маршчынін, каміса-рам — Д. А. Смагін, начальнікам штаба — чатку кастрычніка 1942 г., пасля адклікання ў распараджэнне Масквы Маршчыніна, ка-мандзірам 8-й бригады стаў С. Г. Жунін. Бригада ўвайшла ў склад ваенна-аператыў-най трупы. Як дакладваў 29 верасня 1942 г. камандуючы нямецкімі ахоўнымі войскамі ка-мандуючаму тылам трупы «Цэнтр», «па пац-вала (45 км паўднёва-заходней Талачына) начал! фарміравацца буйныя партизанскія сілы. Колькасць партизан каля 8500 чала-

Прыкладна ў тэты ж час закончылася ар-місарам стаў М. А. Пасекаў, начальнікам штаба — В. А. Шаркоў. Тэта была таксама ўзбраенні 2 мінамёты, 2 супрацьтанкавых ружжа, 61 аўтамат, И кулямётаў, вінтоўкі.

На базе атрадаў «Гвардзеец», імя Ватуціна і «За Радзіму» была створана брыгада імя Панамарэнкі.

Улічваючы важнасць актывізацыі падрыў-ных дзеянняў у раёнах, дзе праходзяць стра-тэгічныя камунікацыі, чыгуначная і аўтама-гістралі, Беларуси штаб партызанскага руху перадыслацыраваў з Усакінскіх лясоў 277-ы атрад (камандзір Мазур, камісар Ізох), з-пад Беразіно — 128-ы атрад пад камандаваннем

У вогуле, да 1943 г. на тэрыторыі Крупска га і былога Халопеніцкага раёнаў пастаянна дзейнічалі 4 бригады: 8-я Круглянская, імя Кірава, імя Панамарэнкі і Лявонава. Перыя-дычна тут дыслацыраваліся яшчэ 5 брыгад: 1-я імя К. С. Заслонава, 2-я Беларуская імя П. К. Панамарэнкі, Дубава, Гудкова. Акра-мя названых, тэрыторыя раёна знаходзілася ў зоне дзеянняў 1-й Смаленскай, 2-й імя зоўскага, Багушэўскай, імя М. А. Шчорса, Лёзненскай брыгад, якія або праходзілі рэй-торыі раёна. 3 ліпеня 1942 г. тэрыторыю ад Крупак да Беразіно фактычна кантралявалі партизаны Барысаўска-Бягомльскай парты

У гады вайны атрады брыгад, якія дзейні-вёсках Хацюхова, Дзянісавічы, Хальнявічы, Сакалавічы, Выдрыцы, Шэйцы, Слоўчы, На-чы, Слабада, зрабілі напад на гарнізоны ў веснах Дубы, Ухвала, Старая Пярэсіка, Ча-раёўка. Падпольшчыкі ўзарвалі ў Халопені-завод, хлебапякарню, ільнозавод у в. Абчуга. Найбольш буйнымі са знішчаных гарнізонаў былі Выдрыцкі, Дзянісавіцкі і Шэйцаўскі. Выдрыцкі гарнізон быў захоплены ў час су-меснай аперацыі некалькіх атрадаў — 177-га, 128-га і дыверсійных труп. Праціўнік страціў забітымі каля 40 салдат і паліцэйскіх, быў

доў. Акрамя таго, па загаду Свістунова былі собнікі ворага». Былі выпадкі, калі байцы яго атрада займаліся марадзёрствам. У далей-шым В. П. Свістуноў быў вызвалены ад ка-мандавання атрадам і адпраўлены ў распара-джэнне БШПР для ттрыцягнення да адказнас-

Дзянісавіцкі гарнізон налічваў каля 120 чалавек, меў на ўзбраенні 15 кулямётаў, 4 пушкі, 5 мінамётаў. Партизаны 8-й брыгады здолелі ўстанавіць сувязь з начальнікам дзя-нісавіцкай паліцыі Сакаловым. Было дамоў-лена, што частка паліцэйскіх, пгго згодны пе-райсці да партизан, дапаможа ў разгроме тар нізона. У вызначаны час, у ноч на 20 верасня 1942 г., атрады «Гвардзеец» брыгады імя Па-намарэнкі, 8-ы і 30-ы 8-й брыгады пад каман-даваннем Машчынскага акружылі вёску. Па-ліцэйскія, якіх Сакалоў паставіў на варту, пакінулі свае пасты і далучыліся да партизан. Казарма паліцэйскіх была хутка захоп-

ду і ўтварылі асобны ўзвод.

Значнай аперацыяй была таксама диверсія, праведзеная 277-м атрадам пад каманда-1942 г. Партизаны знішчылі чыгуначны мост цераз р. Нача, разграмілі варожы гарнізон у в. Нача. У сувязі з гэтым Клічаўскі апера тыўны цэнтр, якому падпарадкоўваўся атрад, выдаў загад, у якім, у прыватнасці, адзнача-лася, што сваімі дзеяннямі атрад паралізаваў рух эшалонаў да фронта на 6 сутак. 177-му атраду была ’аб'яўлена падзяка.

ху, гітлераўцы прадпрынялі шэраг карных экспедиций. 3 И па 23 кастрычніка 1942 г. супраць партызанскіх атрадаў, якія дзейніча-лі ў Круглянскім, Барысаўскім, Крупскімі Бярэзінскім раёнах, была праведзена карная аперацыя пад кодавай назвай «Карлсбад». У ёй прынялі ўдзел дывізія рэгулярных войск і 277 му і 128-му атрадам, брыгадзе імя Кі-рава, удалося выйсці без бою. У акружэнне трапілі 8-я бригада, атрад «Гвардзеец» бригады імя Панамарэнкі і атрад імя Варашылава брыгады імя Шчорса. Абарончыя баі раз-гарнуліся ў раёне в. Папарнае і Сомры, па-куль брыгада Жуніна не прарвалася да в. Дулебы, Бярэзінскага раёна. Толькі 30-ы атрад гэтай брыгады і «Гвардзеец» яшчэ вялі бой у в. Дубавое, але і яны затым змаглі праз сіве паміж в. Гумны і Гаць. Толькі праэ месяц партизаны здолелі адарвацца ад ворага і пеліся з бригадам імя Шчорса. У адплату фа-жыхароў у в. Забалаіще, Сомры, Купленка,

Пасля заканчэння блакады да лета 1943 г. значная частка атрадаў і брыгад, сярод якіх брыгада імя Панамарэнкі, імя Кірава, Ляво-нава, 8-я, зноў перамясцілася на тэрыторыю Крупскага і сумежных з ім раёнаў.

Да канца 1942 г. на тэрыторыі Крупскага раёна ўжо дзейнічалі партизанскія атрады і брыгады агульнай колькасцю 1100 чалавек. Па няпоўных даных, на тэрыторыі раёна за год было знішчана каля 15 тыс. акупантаў.

значкую частку раёна. У гэты час на тэрыторыі раёна дзейнічалі брыгада імя Панамарэнкі, імя Кірава, Сенненская 8-я, Круглянская. Акрамя таго, тут праходзілі рэйдамі альбо спыняліся на пэўны тэрмін для правядзення баявых дзеянняў атрады і брыгады, якія пас-таянна дыслацыраваліся ў іншых раснах. Ся-род іх брыгады Н. П. Гудкова, Чашніцкая брыгада «Дубава», Лёзненская брыгада, 1-я тызанскі атрад і іншыя. Да гэтага часу партизаны ўяўлялі сабой значную сілу. Яны нано-сілі вялікі ўрон праціўніку.

На працягу 1943 г. рады байцоў партызан-скіх атрадаў пастаянна растуць. Да канца 1943 г. ў партызанскіх атрадах і брыгадах, якія дзейнічалі на тэрыторыі раёна, налічва-лася наступная колькасць партизан: брыгада Жуніна — 1328 чалавек, мела на ўзбраенні 3 мінамёты, 4 станковыя, 47 ручных кулямё-таў, 63 аўтаматы, 743 вінтоўкі; брыгада імя Кірава — 731 чалавек, узбраенне: 1 гармата, 3 мінамёты, 2 супрацьтанкавыя вінтоўкі, 1 станковы, 2 ручныя кулямёты, 60 аўтаматаў, 396 вінтовак; 2-я брыгада імя Панамарэнкі —

741 баец, узбраенне: 2 гарматы, 2 мінамёты, 2 гранатамёты, 3 станковыя, 22 ручныя кулямёты, 83 аўтаматы, 379 вінтовак; брыгада Ляво-актыўна дзейнічалі партыйныя і камсамоль у падпольных арганізацыях приняты канды-падпольных камсамольскіх арганізацый да канца года ўзрасла да 22, пры гэтым былі приняты ў камсамол 53 чалавекі.

На працягу 1943 г. было праведзена 1672 сходы, на іх прысутнічалі 10 440 чалавек мяс-цовага насельніцтва, распаўсюджана И тыс. экзэмпляраў раённай газеты «Красное знамя >, 21 тыс. лістовак, 169 тыс. зводак Саў-інфармбюро.

льскай зоны да сярэдзіны 1943 г. кантралява-лера па барацьбе з партизанам! на Усходзе» начальника СС і паліцыі трупы армій «Цэнтр» обергрупенфюрэра СС Баха-Залеў-скага супраць партизан у маі—чэрвені 1943 г. была праведзена буйнамаштабная карная аперацыя пад кодавай назван «Котбус». У ходзе яе ў Халопен'щкі і Крупскі равны былі накіраваны асобныя часці 3-й і 4-й нямецкіх армій, карныя часці СС, паліцыя, ахоўныя войскі, авіяцыя і танкі.

5 чэрвеня гітлераўцы пачалі наступление, каб паступова адцясніць партизан у раёне Дамжарыцкіх і Паліцкіх балот. У акружэнне трапілі брыгады імя Кірава, «Дзядзькі Ко-лі>, імя Панамарэнкі, «Жалязняк» і інш., рады пайшлі на прарыў. Для гэтага быў сфарміраваны штурмавы атрад з кулямётчы каў і аўтаматчыкаў у колькасці 600 чалавек, за імі шлі асноўныя сілы. Пасля працяглага бою партизаны здолелі прарваць акружэнне і выйшлі з блакады. Да 21 чэрвеня нямецкае камандаванне, не дасягнуўшы галоўнай мэты, гарнулі баявыя дзеянні. За год яны правялі каля 40 диверсій на чыгунцы, узарвалі 58 аў-тамашын, зрабілі налёты на гарнізоны ў в. Хальнявічы, Шэйка, Дубавое, Слоўча, Сла-га, смалакурны завод у в. Радзіца і г.д. Дас-таткова моцны гарнізон паліцэйскіх стаяў у в.

ды Лявонава было даручана блакіраваць, а затым І разграміць яго. Дапамогу у атрыман-ні разведданых аказаў мясцовы жыхар Фёдар Дарожкін. У выніку бою атрад паліцэйскіх пакінуў гарнізон і адступіў.

У разгроме гарнізона ў в. Шэйка ўдзельні-чалі некалькі атрадаў бригады М. П. Гудкова і 2-й Беларускай бригады імя П. К. Панама рэнкі з 245-міліметровымі пушкамі, 10 куля-лена, што гарнізон у в. Шэйка складаўся з 80 чалавек, на ўзбраенні былі 1 мінамёт, 8 куля-мётаў, 10 аўтаматаў, вінтоўкі. Але небяспека калькіх кіламетраў знаходзіўся буйны гарні-ноўныя сілы партызан падышлі да вёскі з некаторьія камандзіры атрадаў дапускалі лрыпіскі. Тэта датычыцца пеош за ўсё коль-у. Нейкія сумненні былі і ў работнікаў штаба партызанскага руху. 3 гэтай нагоды выклікае цікавасць прыпіска да адной са справаздач камандзіра 2-й Беларускай брыга-ён'даваў, ке перабол ьшаны. Увогуле, недак-ладнасці могуць адносіцца да дэталей, якія тым не менш не зніжаюць значэння і аб’ёма таго ўкладу, які ўнеслі партизаны ў разгром ворага. Урон фашистам, асабліва на чыгун-цы. партизаны рабілі вялізны. Участак шля ху паміж Оршай і Барысавам лічыўся самым небяспечным. На адлегласці 200 м вакол чы-гункі быў высечаны лес, подступы замініра-ваны. На адлегласці 1—2 км былі пастаўлены дзоты, між імі агнявыя кропкі. Паміж чы-гуначнай і аўтамагістраллю на адлегласці 1,5—2 км пабудаваны вышкі, на якіх былі ўстаноўлены пражэктары і зенітныя кулямё-чалавек. па ёй перыядычна курсіраваў браня-ленні гітлераўскай службы бяспекі ў ліпені сталі такімі частымі, што кожную з іх ў асоб-ку не апішаш. Не праходзіць і дня, на праця-гу якога не было б здзейснена адной ці не-касць диверсій прывяла да таго, што рух на чьпунцы ноччу быў спынены».

У час рэйкавай вайны атрадам, якія дыс-лацыраваліся на тэрыторыі Крупскага і су-седніх раёнаў, быў вызначаны ўчастак чыгун-партизанская бригада, створаная на базе палка «Трынаццаць», падарвала каля ст. Бобр 400 рэек, бригада імя Шчорса на ўчас-тках Мінск—Смалявічы, Прыяміна—Круп-кі — каля 950 рэек, бригада імя Кірава — 300 рэек, бригада Жуніна на ўчастку Бобр— Слаўнае — 1028 рэек, бригада імя Панама-рэнкі — 300 рэек. Акрамя таго, бригады імя Кірава, 8-я Круглянская зрабілі шэраг диверсій уздоўж чыгункі, каб падарваць падземны кабель, які злучаў фронт са стаўкай вызначыўся ўраджэнец в. Чарнавосава Круп-скага раёна А. С. Лукашэвіч. 3 красавіка 1942 г. ён быў разведчикам і падрыўніком 28-га атрада брыгадн Жуніна. Лукашэвіч пусціў пад адхон 9 эшалонаў, двойчы падры-ваў падземны кабель. 13 лістапада 1943 г. ён трапіў у засаду і, будучи цяжка параненым,

А. С. Лукашэвічу пасмяротна присвоена звание Героя Савецкага Саюза. » .

У снежні 1943 г. БШПР вырашыў ства-рыць на базе бригады Жуніна новую бригаду

15-ы і 40-ы атрады Шклоўскай ваенна-апера-тыўнай трупы. Камандзірам створанай бригады стаў С. Г. Жунін, камісарам — В. А. Пят-ды, а таксама атрады бригад імя Кірава, імя Панамарэнкі, Лявонава і інш. За першую па-лавіну 1944 г. партизаны правялі на Круп-шчыне 190 аперацый, у тым ліку дыверсіі на чыгунцы, мініраванне дарог, засады, налёты на гарнізоны праціўніка. Быў зроблены налёт тамашын, бригада Лявонава за тэты час узар-вала 22 эталоны, 46 аўтамашын.

Складаную аперацыю па знішчэнні маета цераз р. Эса правялі партизаны Багушэўскай бригады 11.3.1944 г. Мост быў умацаваны 4 дзотамі, гарнізон узброены 3 кулямётамі, 2 аўтаматамі, 10 вінтоўкамі. Подступы да маета прастрэльваліся таксама з суседняга гарнізо-праходзіла нямала жанчын у в. Слабада для абмену харчоў на соль. Трупа партизан пад камандаваннем Лізунова, пераапрануўшыся ў жаночыя сукенкі, узброеная гранатамі і піста-' летамі, рушыла да казармы. Узышоўшы на закідваць гранатамі казарму. Адначасова на адстрэльвацца. Падрыўнік Галушка кінуў у акно сямікілаграмовы зарад толу, але няўда-ла, пасля другой спробы раздаўся ўзрыў. Пад абломкамі загінула 15 гітлераўцаў і паліцэй-параненых. Каб адпомеціць, немцы арышта-валі ў в. Слабада некалькі дзесяткаў жанчын, якія прыйшлі за соллю. Іх адправілі ў Хало-

Разумеючы да лініі фронту, нямецкае камандаванне ра-шыла правесці супраць партызан у маі 1944 г. яшчэ адну парную аперацыю пад кодавай на-звай «Стракаты дзяцел». 19 мая пачалося наступление. Асноўныя сілы карнікаў дзейні-чалі з боку Чашнікаў, Сянно і Талачына. Бригады Лявонава, «Граза», Дзячкова былі адцеснены і занял! абарону каля воз. Сялява.

рону партызан каля вёсак Язбы і Харытанцы, але былі адкінуты, страціўшы да 45 чалавек забітымі і 20 параненымі. Тады нямецкае ка-мандаванне пачало сцягваць сілы да в. Ка-лодніца, каб перакрыць выхад паміж вёскамі білі пераправу праз возера і адышлі да воз. Палік. Няўдачай закончылася карная апера-цыя супраць партызан і каля Халопеніч, у якой удзельнічалі асобы атрад «Крупкі*, наступаючымі часцямі Чырвонай Арміі, якія ў чэрвені 1944 г. пачалі аперацыю «Баграці-ён> па вьвваленні Беларусі.

ны брыгады імя Кірава, атрада «Гвардзеец* і іншыя таксама адышлі да воз. Палік.

Лакальная аперацыя «Стракаты дзяцел* супала з болын буйной пад назвай «Баклан*, якая праводзілася супраць партызан Бары-ло ўзарвана за 3 гады 134 эталоны ворага, 89 наў. Па даных, якія накіроўваліі каля 10 тыс. фашыстаў і іх прыслужнікаў.

Падпольны рух

Ужо ў пачатку ванны партыйныя органы рэння труп супраціўлення на займаемай ворагам тэрыторыі.

30 чэрвеня 1941 г. ЦК КП(б)Б разаслаў райкомам партыі «Дырэктыву № 1» «Аб пе-арганізацый раёнаў, занятых ворагам*. 1 лі-тыйным, савецкім і камсамольскім арганіза-цыям «Аб разгортванні партизанский бараць-6ы ў тыле ворага». Але ў радзе выпадкаў кананы, бо падзеі развіваліся вельмі імкліва.

дышлі да тэрыторыі Крупскага раёна, ішлі баі, пачасціліся налёты варожай авіяцыі.

для арганізацыі падпольнага руху сакратар райкома партыі Якаў Рыгоравіч Камароў спрабаваў наладзіць пэўныя сувязі з надзей-нымі людзьмі ў веских Бярозка, Асяцішчы, цыі ён быў схоплены фашыстамі і расстреляны. Невядома, пры якіх абставінах гэта адбы-лося, звестак аб першых днях акупацыі амаль не захавалася, але зразумела адно: гэта была першая спроба арганізацыі супраціўлення во-рагу, і Я. Р. Камароў быў адным з першых патрыётаў, якія загінулі ў гэтай цяжкай ба-6—8 ліпеня 1941 г. ЦК КП(б)Б накіраваў для арганізацыі падпольнага руху на тэрыто-рыю Барысаўскага і Крупскага раёнаў трупу партийных і камсамольскіх работнікаў на чале з I. А. Ярашам. Іх задачей было аднавіць У падполлі дзейнасць партийных і савецкіх органаў, арганізаваць сетку партийных і камсамольскіх труп на месцах, праводзіць раз ведвальную і дыверсійную работу. У складзе трупы былі сакратары будучага Халопеніцка-га райкома партыі I. Ц. Ламінскі, Крупскага райкома партыі Аляксандр Мядзведзеў, Ха-лопеніцкага райкома камсамола Кацярына Трыпуцень, Крупскага райкома камсамола Канстанцін Серабракоў. Усе яны ўваходзілі ў Барысаўскі міжраённы камітэт партыі. Да канца 1941 г. ўдалося наладзіць сувязі з ак тывістамі з т.п. Халопенічы, Бобр, Крупкі. Была праведзена диверсія ў г.п. Халопенічы. Але ў лютым 1942 г. трупа Яраша панесла вя лікія страты, загінуў і сам Яраш. Пазней, у сакавіку 1942 г., была разгромлена і трупа А. Мядзведзева. 3 сакратароў райкома партыі і камсамола пасля гэтага бою ў живых застаўся толькі I. Ц. Ламінскі.

Наступная спроба стварыць падпольныя цэнтры супраціўлення была зроблена ў сярэ-дзіне 1942 г. Да гэтага часу партызанскі рух

чала сетка партызанскіх атрадаў і труп, пача-лося аб’яднанне іх у брыгады.

ласнога падпольнага камітэта КП(б)Б быў створаны Барысаўскі міжраённы партийны цэнтр і Барысаўскі міжрайком ЛКСМБ. На месцах арганізатарамі падпольнага руху су-брыгад імя С. М. Кірава і П. К. Панамарэнкі.

У кастрычніку 1942 г. па рашэнні ЦК КП(б)Б быу створаны Халопеніцкі райком паргыі на чале з Міхаілам Аляксандравічам Пасекавым, які дзейнічаў на базе бригады партийныя активісты, партизаны М. I. Куп-стаў партизан бригады імя С. М. Кірава I. С. Пыскін, у склад райкома камсамола ўвайшлі Б. А. Пятроўскі, Е. I. Зінькевіч, Е. I. Еўневіч, П. С. Шалак, I. Ю. Зярноў. Адна-часова з Халапеніцкім райкомам партыі ў кастрычніку 1942 г. быў створаны Крупскі райком партыі, які дзейнічаў на базе атрада «Гвардзеец». Яго ўзначаліў Аляксей Васіле-віч Шчарбакоў, у склад райкома ўвайшлі 1. Ф. Ісачанка, Р. А. Буевіч, Ф. Р. Коршун. Крупскі падпольны райком камсамола ўзна-твам. Паўночны ўсход раёна ў тэты час кантралявала 8-я Круглянская партизанская брыгада на чале з С. Г. Жуніным. На базе гэ-арганізацыя раёна налічвала каля 50 членаў і кандыдатаў у члены партыі. Нягледзячы на пагражала смерцю, партыйныя і камсамоль-скія арганізацыі папаўняліся. Аб гэтым свед-чаць даныя аб прыёме ў партию і камсамол. Халопеніцкі райком партыі, напрыклад, пры-

1944 г. 63 чалавекі, райком камсамола — 99

Да канца 1943 г. ў брыгадзе імя Кірава на-лічвалася 106 камуністаў, 8-й Круглянскай— 70, у атрадзе «Гвардзеец* брыгады імя Пана-

Восава, Запруддзе, Шчаўры, Старая Слаба-да, ІПынкі, Якімаўка і іншых існавалі пад-польныя партыйныя і камсамольскія трупы.

чальную работу, распаўсюджвалі лістоўкі, збіралі для партизан зброю, разведданыя, ар-ганізоўвалі дыверсіі. Толькі вясной 1943 г. членамі райкомаў партыі і камсамола, пад-польных труп, згодна з інфармацыяй у Беларуси штаб партызанскага руху, на тэрыторыі раёна праведзена ИЗ сходаў у 35 вёсках, рас-паўсюджана каля 4 тыс. лістовак і зваротаў, зводак Саўінфармбюро. 20 лютага 1943 г. быў створаны друкаваны орган Халопеніцкага падпольнага райкома партыі і партызан-скай брыгады імя Кірава — газета «Красное

ралі шрыфты на месцы разгромленай фашыс-тамі раённай друкарні. Рэдактарам газеты быў спачатку Міхаіл Прохаравіч Петухоў, а «Камуністычны шлях» — орган Крупскага райкома партыі, якую рэдагаваў сакратар падпольнага райкома камсамола Іван Букач.

роў, 6о ўласнай друкарні не было, а выпуска-лася газета то ў брыгадзе «Стары», якая дзейнічала ў Барысаўскім раёне, то ў брыга-апрача звестак з Вялікай зямлі, асвятляла так-сама падзеі барацьбы супраць акупантаў на месцы, у тым ліку і ў Крупскім раёне. Цяжкай і небяспечнай была дзейнасць падпольшчыкаў. Шмат хто загінуў у гэтай барацьбе, не скарыў-ся ворагу, не выдаў таварышаў.

Глыбокай пашаны і ўдзячнасці, вечнай па-мяці заслугоўвае дзейнасць соцень сувязных, якія рызыкуючы сваім жыццём, падтрымліва-лі непасрэдную сувязь з партызанамі, выкон-валі іх даручэнні. У спалучэнні дзейнасці партызанскіх атрадаў, партыйных і камса мольскіх груп і шматлікай арміі партызанска-га рэзерву і памочнікаў разгаралася полымя барацьбы на Крупшчыне.

Да сённяшняга часу яшчэ не адноўлена карціна дзейнасці падполля ў г.п. Крупкі, 6о эмаль усе члены гэтай арганізацыі былі рас-страляны. Вядома (гэта адзначаецца таксама ’ У нямецкіх архівах), што ўзначальвалі Крупскае падполле Р. Пятрайціс, былы нас-

Савета), Фёдар Сяднёў (былы старшими кал-пыту, «Вашчанка меў добрыя ўзаемаадносіны з былым начальнікам сельскагаспадарчай ка мендатуры Імшанецкім, які затым быў выкрыты як кіраўнік бальшавіцкай падпольнай арганізацыі. Разам з былым бургамістрам Стараслабадской воласці Сяргеем Цітаўцом ён аказаў бандитам «усямерную дапамогу». Як бачна з гэтага нямецкага дакумента, ка рыстаючыся службовым становішчам, Імша-нецкі мог свабодна перамяшчацца па раёне, дзякуючы гэтаму ён стварыў разгалінаваную сетку падполля. Фёдар Цюхлоў па даручэнні падполля ў начатку 1942 г. арганізаваў диверсію на лесапільным заводзе ў Крупках, у выніку чаго быў поўнасцю спалены цэх. У 1943 г. пры паўторнай спробе правесці дывер сію ён быў схоплены з узрыўчаткай і расстра-ляны. Былі таксама арыштаваны і расстраля ны Пятрайціс, Імшанецкі, Чайкін, Ціханаў, Буракоў і іншыя члены падпольнай арганіза-су вязь з партизанам! меў Іван Будкін, палі-цэйскі з т.п. Крупкі. Потым ён пайшоў у лес, захапіўшы з сабой кулямёт. На чыгуначнай станцыі Бобр дзейнічала трупа на чале з Гео-ргіем Якублеевічам. У яе склад ўваходзілі таксама Юліян Кржачкоўскі і Васіль Дані-лаў. Такая ж трупа дзейнічала на чыгуначнай станцыі Крупкі. У в. Скакоўка сувязным быў Г. А. Чэркас, у в. Красноўка — В. Р. Бязмоз-гая, сакратар сельскагаспадарчай абшчыны і М. Гармазінская, паспартыстка, у в. Малы

Бараўцоў.

У т.п. Халопенічы падпольную трупу ўзначальваў С. Пласконны. У яе ўваходзілі Багданоў, Раманаў, Масько, а таксама В. Дробат і Пётр Кісялёў з Халопеніцкай бінет начальніка паліцыі, хлебапякарню. Урачы В. Ф. Дробат. С. Шэўка, П. Кісялёў, якія працавалі ў Халопеніцкай бальніцы, за-бяспечвалі партизан медыкаментамі. 30 кас-трычніка 1943 г. С. Пласконны быў арыштаваны, але па дароэе ў Мінск уцёк і далей пра-цягваў барацьбу ў партызанскім атрадзе.

Паднольныя трупы дзейнічалі таксама ў в. Вялікае Восава, Шчаўры і інш. У в. Хацюхо-ва, Версанка, Якімаўка, Запруддзе, Абчуга, Лютыя. Падбярэззе, Прудок, Старая Слабада і інш. дзейнічалі маладзёжныя трупы.

Акрами збору разведданых, агітацыйнай і дыверсійнай работы падполыпчыкі і сувяз-ныя нямала зрабілі для пераводу часткі паліцэйскіх гарнізонаў на бок партизан. Такім чинам праз начальніка дзянісавіцкай паліцыі М. Сокалава была наладжана сувязь з палі-на чале з М. Сокалавым. 3 дапамогай былога паліцэйскага С. Толкача ў партызанскі атрад была выведзена трупа паліцэйскіх з в. Пярэ сіка. Таксама былі выведзены трупы паліцэйскіх з в. Неманіца, часткова — з в. Хацюхо-барацьбу. Паліцэйскія апорнага пункта Сака товічам, перш чым перайсці да партизан, 20.8.1943 г. ўзарвалі артскамендатуру ў т.п. Крупкі. Раст лу начальная і падрыхтоўчая ра-мым пераходзе іх на бок партызан і 25 чэрве-ня 1943 г. расстралялі 19 чалавек. Была выкрыта фашистам! і аперацыя па пераходзе на в. Ухвала. Яе рыхтавалі падпольшчыкі в. Старая Слабада на чале з іх кіраўніком К. Рыбачонкам. Праз паліцэйскіх В. Дзера-вянка, М. Мазынскага, М. Мацуру, Ф. Іва-знішчыць немцаў і начальніка апорнага пункта і затым перайсці да партизан. Але немцы гарнізон в. У хвал а ў Крупкі, дзе паліцэйскія былі перададзены ў гестапа. Таксама была

Ухвала А. Супрукова, якая была сувязной паміж К. Рыбачонкам і паліцэйскімі Ухваль-скага апорнага пункта.

Актыўную работу па зборы разведданых, распаўсюджванні зводак Саўінфармбюро

нёвай. ІІатрыёты таксама працавалі сйрод па-ліцэйскіх лютаўскага апорнага пункта. Праз камандзіра атрада паліцэйскіх М. I. Лазарэ-га, сувязную з в. Лагі А. Б. Мазурыну яны ны. Пазней былі схоплены і адпраўлены ў гестапа і члены падпольнай трупы Н. Н. Бе-раснёвай з в. Лютыя, Ніна Савельеўна Лаза-рэвіч з в. Харытанцы, Міхаіл Антонавіч Па

ва, Ганна Дзям’янаўна Маскалёва, Ганна

Многія з патрыётаў не дажылі да Дня пе-падпольнай трупы Надзея Апет з в. Запруд-

ука М.М. Ладзік, У.С. Храмы, акамі падпольшчыкі з Крупак

пра тыя дні сам А. Брынскі: • вызвалі ў штаб, які знаходзіўс в. Белае і Навасёлкі, каля Мін выкапаныя бамбасховішчы, сталы проста пад адкрытым небам, каля іх афіцэры з нейкімі ху збоку — канавязь, а ў глыбіні — замаскі-

Выклікалі па аднаму. Вось нарэшце і я па-дыходжу да стала, за якім сядзіць знаёмы ўжо мне палкоўнік са штаба акругі. Перад ім мяне і, быццам настаўнік, спытаў: вы — перайсці да партызанскіх метадаў ба-рацьбы?

Я збянтэжыўся. А ён працягваў:

— Вы павінны будзеце падабраць сабе го — і выйсці ў раён... Ён затлянуў у свае паперы і закончыў — на паўночны захад ад далучылася другая група на чале з Куліко-вым. Недзе ў жніўні да атрада далучылася група, арганізаваная былым старшынёй кал гаса Ц. Я. Ермаловічам, а неўзабаве адбылася сустрэча з разведчикам Галоўнага развед упраўлення Генеральнага штаба Чырвонай Арміі В. В. Шчарбінай.

Адной з першых буйных аперацый аб’яд-нападзенне на нямецкі гарнізон у мястэчку Халопенічы. Па некаторых звестках, акрамя ская група У.А. Яраша.

даў, якія дзейнічалі каля Халопеніч і Чашні-каў, былі накіраваны трэці батальён 345-га палка 286-й ахоўнай дывізіі, 317-ы паліцэйскі полк, падраздзяленні тайнай палявой палі-цыі, якія ў час так званай аперацыі расстра-лялі 185 чалавек, у большасці мірных жыха-роў навакольных вёсак. Гэта была першая

Крупскага раёна.

А. П. Брынскі ў тэты час знаходзіўся на папаўненнем прыбыў да месца былога размя-шчэння атрада, то даведаўся, што асноўная выйшла з акружэння і працягвала барацьбу, другая накіравалася на ўсход з надзеяй пе-райсці лінію фронту і далучыцца да Чырвонай Арміі. Некаторыя разбрыліся па вёсках. На месцы засталіся невялікая група Куліко-ва, значна парадзеўшы ўзвод Немава.

Праз нейкі час атрад А. П. Брынскага да-лучыўся да разведвальна-дыверсійнай трупы штаба Заходняга фронту Р. М. Лінькова, або, як яго называлі партызаны, — Баці.

Калі партызаны А. Брынскага з’явіліся ў лагеры дэсантнікаў, яны былі прыемна ўра-жаны наладжанай, нібы ў вайсковым падраз-

Баця ў самым пачатку размовы спьггаў:

— Што ў вас за людзі? Такія ж, як у Шчарбіны?

Я зразумеў, што тэта пытанне датычыцца гаду камандзіра, адабралі маўзер і наогул вя-

Адразу ж пасля зліцця атрадаў былі разсказаны абавязкі. Р. М. Лінькоў стаў ка-скі — яго намеснікам, Дзмітрый Клімах — камісарам, Архіпаў — начальнікам штаба.

былі першыя дзеянні новага партызанскага камандзіра. У вёсках, спачатку Халопеніцка ствараць атрады народнага апалчэння. Пра гэта сведчаць першыя загады штаба атрада.

нага апалчэння пачаў стварацца і жэнцаў, ваеннаабавязаных, прыцягненнем іх да падпольнай і партызанскай дзейнасці. Вя-лікае значэнне надаваў Р. М. Лінькоў аб’яд-нанню ўжо існаваўшых партызанскіх атрадаў у больш буйныя баявыя адзінкі і падпарадка-ванню іх агульнаму камандаванню.

А. Мядзведзева, В. Папова. Некаторыя з іх мелі ўжо на сваім разліку ўдала праведзеныя баявыя аперацыі. Так, група Ермаловіча да 1941 г. зрабіла засаду на дарозе Халопегіі-чы—Лісічьша. У час бою былі знішчаны 2 аў-‘ зброя і іншыя трафеі. Праўда, праз некалькі

тыўнасць партызан

1942 г. група Ерма-між мяст. Халопенічы і в. Лісічьша, разграмі-ла маслазавод, правяла некалькі диверсій на чыгунцы Масква—Мінск.

Пасля аб’яднання атрадаў асаблівую ўвагу Лінькоў звярнуў на стварэнне сеткі падполь-ных груп у сваёй зоне дзейнасці, устанаўлен-ню сувязей з падпольнымі арганізацыямі Ор шы, Талачына, Крупак, Барысава. 3 гэтай мэтай 5 студзеня, 11 і 29 сакавіка ім былі пра-ведзены нарады прадстаўнікоў падпольных труп і камандзіраў народнага апалчэння Чаш-ніцкага, Крупскага, Халопеніцкага і Лепель-скага раёнаў. Вядома, што такія нарады пра-водзіліся ў в. Ліпавец.

Дзейнасць партызан была 6 значна большая, лічыў Р. М. Лінькоў, калі б мелася па-лява загінуў радыст, у якога быў шыфр для Для ўстанаўлення сувязі са штабам Заход-няга фронту Лінькоў пасылаў адну за другой тры групы партизан, але дабрацца да Мас квы ўдалося толькі маёру Дзіканаву і В. В. Шчарбіну.

групы 3 5 чалавек быў дэсантаваны ў раён дзеяння атрадаў Лінькова. У групе быў радист, дэсантнікі мелі з сабой рацыю, 400 кг толу. Акрамя таго, пас ланцы прывезлі загад аб перадыслакацыі разведвальна-дыверсій-ных атрадаў Баці ў Заходнюю Беларусь. На месцы дыслакацыі заставаўся падышоўшы ў перадаваліся ў падпарадкаванне атрады Ер-маловіча, Бутэнкі, а таксама ўся гаспадарчая база, падпольная сетка, атрады народнаго

Потым з атрадаў Р. М. Лінькова вйраслі три буйныя партизанскія злучэнні. Напры-мандаваннем В. В. Шчарбіны, якое дзейніча-

1942 г. знішчыла И мастоў, самалёт, правяла 25 диверсій на чыгунцы. 23 верасня 1942 г. при правядзенні заняткаў з падрыўнікамі ў руках камандзіра злучэння Шчарбіны ўзарва-лася міна.                    М. А. Баравуля.

Яны былі першымі

на ўсялякі выпадак выклалі байніцы, атры-паліцэйскія і немцы вярталіся не зусім вясё-паліцэйскага, а таксама дзяўчыну ў ваеннай

дзяўчыну расстралялі на дарозе Міхеевічы— Рудня, на ўзвышшы. Расказвалі, што ў баі за-

людзі павінны былі не толькі назіраць за на-

Паліцэйскія хваліліся, што тэта быў сам мар

незнаёмых людзей у абходзе.

рад восеньскімі Дзядамі. Аднойчы ляснік з в. Бялавічы ўзяў стрэльбу, спусціў сабаку і вы-рашыў прайсціся па лесе, там, дзе ляжалі складні дроў, якія не паспелі вывезці перад дыму, а пасля ўбачыў і чалавечыя сляды. Ас-цярожна пайшоў па іх, але яго выдаў брэх са-бакі. Так ён трапіў у рукі партизан. Калі партизаны даведаліся, хто ён, хацелі адразу рас-страляць, але пашкадавалі. Ляснік кляўся, што нікому на раскажа пра іх, абяцаў дапама-гаць. Партизаны паверылі, адпусцілі, але брату, старасце з в. Бялавічы, пасля чутка разнеслася далей...

На восеньскія Дзяды немцы і мясцовыя паліцэйскія вырашылі зрабіць аблаву на пар-в. Знаменская) накіраваліся дзве машыны карнікаў, такія ж атрады зайшлі і з боку в. Харчьріы. Дзевяніца. Бой працягваўся амаль Цэлы дзень, бо партизаны са штабялёў дроў разрыўная куля трапіла яму ў спіну. Называла і імя мсціўцы: бургамістр з в. ДзмітраВічы, які да вайны працаваў міліцыянерам».

Магчыма, з цягам часу я забыў бы тэты

У 1971 г. ў Гумнаўскай васьмігодцы быў ство раны гурток чырвоных следапытаў. У асоб-ным сшытку я пачаў запісваць успаміны сваіх землякоў пра вайну. У той час упершыню па чуў, што першы партызанскі атрад у нашай мясцовасці быў рышаў. Тэта быў Іван Восіпавіч Бранавіцкі, жыхар г. Барысаў.

1941 —1945

це, Заазер’е... Дзякуючы мясцовым жыхарам

Дубаўскі гарнізон.

Крыху больш звестак пра трупу Васілеў-скага мы атрымалі з выпіскі аднаго дакумен-

Партызанскія фарміраванні, якія дзейнічалі на тэрыторыі Круп-скага раёна

8-я КРУГЛЯНСКАЯ ПАРТИЗАНСКАЯ БРИГАДА

Створана ў сярэдзіне чэрвеня 1942 г.

Складвалася ў ходзе сумесных баёў' пар-тьізанскіх атрадаў С. Г Жуніна (Сяргея), А- А. Кулікова, Г. С. Місніка і асобных труп, якія дзейнічалі ў Круглянскім і сумеж-ных з ім раёнах з вясны 1942 г. Летам 1942 г. штабам Заходняга фронту ў раён базіравання атрадаў дэсантавана арганізатарская трупа на чале з А. А. Маршчыніным (Дзядзя Саша),

Камандзіры атрада: Міснік Георгій Сцяпа-івіч май 1942 — жнівень 1943

Кадышаў Васіль Уладзіміравіч жнівень 1943 — сакавік 1944 сакавік 1944 — чэрвень 1944

Камісары: Старавойтаў Фёдар Савельевіч чэрвень 1942 — жнівень 1942 Садоф’еў Мікалай Сцяпанавіч жнівень 1942 — лістапад 1942, загінуў снежань 1942 — ліпень 1943 Лупека Цімафей Міхайлавіч ліпень 1943 — снежань 1943 Прыстромаў Іван Андрэевіч снежань 1943 —сакавік 1944

сакавік 1944 — чэрвень 1944

Начальнікі штаба: Лупека Цімафей Міхайлавіч

чэрвень 1942 — чэрвень 1943 чэрвень 1943 — чэрвень 1944

28-ы асобны атрад

Сфарміраваны ў жніўні 1942 г. ў 8-й Круг-лянскай брыгадзе на базе ўзвода разведкі. 3 И жніўня 1943 г. ў складзе Круглянскай ВАГ. Да 31 кастрычніка 1942 г. называўся скім раёне Магілёўскай, Крупскім Мінскай, Талачынскім Віцебскай абласцей. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі (29 чэр-

Камандзіры атрада: Цярноўскі Аляксандр

Аляксеевіч жнівень 1942 — ліпень 1943

Аляксандраў Ігар Пятровіч ліпень 1943 — сакавік 1944, загінуў Інякін Аляксей Андрэевіч сакавік 1944 — чэрвень 1944

Камісары: Старавойтаў Фёдар Савельевіч жнівень 1942 — май 1944

Кулікоў Дзмітрый Андрэевіч май 1944 — чэрвень 1944

Максімавіч

жнівень 1942 — верасень 1942 верасень 1942 — сакавік 1944 Кадышаў Васіль Уладзіміравіч сакавік 1944 — чэрвень 1944 дзейнічаць трупы М. В. Дудкевіча, М. К. Сушкова, Г. М. Каўрыга. У маі 1942 раён і быў уключаны ў склад 8-й Круглянскай брыгады, И жніўня 1943 г. перададзены Круглянскай ВАГ. Да 31 кастрычніка 1942 г.

Атрад дзейнічаў у Круглянскім раёне Магі-лёўскай, Крупскім Мінскай і Талачынскім Віцебскай абласцей. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі (29 чэрвеня 1944 г.) на-лічваў 353 партызана.

Камандзіры атрада: Дудкевіч Мікалай май 1942 — жнівень 1942

Машчьщкі Антон Іванавіч жнівень 1942 — ліпень 1944

Камісары: Сушкоў Мікалай Калістратавіч май 1942 — снежань 1942

Гурскі Андрэй Антонавіч снежань 1942 —чэрвень 1944 Начальнікі штаба: Каўрыга Георгій Максі-май 1942 — жнівень 1942 Дудкевіч Мікалай Уладзіміравіч жнівень 1942 —сакавік 1943 Травін Мікалай Мікалаевіч красавік 1943 — верасень 1943 Стрыжэўскі Рыгор Аляксандравіч верасень 1943 — студзень 1944 студзень 1944 — чэрвень 1944

Партызаны дзейнічалі на тэрыторыі равна, наносілі ўдары па чыгунцы Орша—Барысаў. 20.9.1942 г. разграмілі гарнізон у в. Дзяніса вічы, у час каркай аперацыі «Карлсбад» вялі абарончы бой каля в. Сомры (16.11.1942).

ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА ІМЯ С. М. КІ-РАВА міжпартцэнтра Барысаўскай зоны як камса-мольска-маладзёжная брыгада на базе асобна ды арганізаваны атрады імя М. В. Фрунзе, «За перамогу» і 4-ы. 3 красавіка 1943 г. ёй

Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 28 чэрвеня 1944 г. ў складзе 4 атрадаў агульнай колькасцю 771 партызан.

Камандзір брыгады: Пуставіт Фёдар Ця-рэнцьевіч

снежань 1942 — чэрвень 1944

Камісары: Панкевіч Ігнат Ігнатавіч снежань 1942 — чэрвень 1943 Пасекаў Міхаіл Аляксеевіч чэрвень 1943 — чэрвень 1944

Начальнікі штаба: Сівакоў Павел Рыгора-снежань 1942 — чэрвень 1943, в. а.

Шаркоў Васіль Антонавіч чэрвень 1943 — сакавік 1944 Гамеза Аляксей Міхайлавіч сакавік 1944 — чэрвень 1944

Атрад імя С. М. Кірава

Створаны ў жніўні 1942 г. па рашэнні ЦК КП(б)Б у савецкім тыле (47 чал.) і накірава-ны ў Барысаўскі раён. Да 17 снежня 1942 г.

дзейнічаў самастойна. На дзень • злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 233 парты-

Камандзіры атрада: Гамеза Аляксей Міхайлавіч

жнівёнь 1942 — сакавік 1944

Шаркоў Васіль Антонавіч

Камісары: Петухоў Міхаіл Прохаравіч жнівень 1942 — сакавік 1943 Германаў Іван Пракопавіч ліпень 1943 —чэрвень 1944

Начальнікі штаба: Шаркоў Васіль Антона-жнівень 1942 — чэрвень 1943

Трухан Іван Фёдаравіч

чэрвень 1943 — чэрвень 1944

Атрад імя М. В. Фрунзе

Створаны ў студзені 1943 г. з партызан, выдзеленых атрадам імя С. М. Кірава, і мяс-цовых жыхароў. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 208 партызан.

Камандзір атрада: Курсевіч Мікалай Мікалаевіч

студзень 1943 — чэрвень 1944

Камісары: Пасекаў Міхаіл Аляксеевіч студзень 1943 — чэрвень 1943 Панкевіч Ігнат Ігнатавіч чэрвень 1943 — чэрвекь 1944 Начальнікі штаба: Трухан Іван Фёдаравіч студзень 1943 — сакавік 1943 Пераходзька Андрэй Канстанцінавіч

Лапкоўскі Міхаіл Рыгоравіч красавік 1944 — чэрвень 1944

Атрад «За перамогу»

Створаны 23 сакавіка 1943 г. на базе груны партызан (25 чал.), выдзеленай атрадам мі Чырвонай Арміі налічваў 152 партызаны.

Камандзір атрада: Краўчанка Аляксей Кі-сакавік 1943 — чэрвень^ 1944

Камісар: Галышаў Васіль Канстанцінавіч’ чэрвень 1943 — чэрвень 1944

Начальнік штаба: Падабаеў Пётр Кузьміч сакавік 1943 — чэрвень 1944

4-ы атрад

Створаны 16 кастрычніка 1943 г. з груны партызан (55 чал.), вылучанай атрадам імя С. М. Кірава. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 118 партызан.

Камандзір атрада: Грэнадзёр Пётр Ізраіле-

Камісары: Курыловіч Канстанцін Іванавіч кастрычнік 1943 —сакавік 1944 Дземіх Любоў Данілаўна сакавік 1944 — чэрвень 1944

Начальнікі штаба: ІПутко Міхаіл Мікала-

кастрычнік 1943 — красавік 1944 красавік 1944 — чэрвень 1944

Партызаны дзейнічалі ў асноўным на тэ-рыторыі Крупскага раёна. Праводзілі дывер-сіі на чыгунцы Барысаў—Крупкі. аўтамагіс-тралі Мінск—Масква, дарозе Халопенічы—

ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА ІМЯ П. К. ПА-НАМАРЭНКІ

Створана ў студзені 1944 г. загадам упаў-наважанага ЦК КП(б)Б і БШПР па Барысаў-рашылава. Пазней арганізаваны атрад імя М. Ф. Ватуціна. Брыгада дзейнічала ў Бары-саўскім, Халопеніцкім і Крупскім раёнах.

ня 1944 г. ў складзе 4 атрадаў агульнай коль-касцю 935 партызан.

Камандзір брыгады: Харланаў Фёдар Ся-мёнавіч

Камісар: Ісачанка Іван Фёдаравіч студзень 1944 — ліпень 1944 студзень 1944 — ліпень 1944

Атрад «За Радзіму»

Арганізаваны ў чэрвені 1942 г. ў савецкім рускімі брыгадамі па заданні ЦК КП(б)Б, і накіраваны ў Барысаўскі раён. Тут папоўніў-

шоў у склад брыгады «Стары», у маі зноў вылучыўся ў самастойны. Да 15 1942 г. атрад называўся «Стары», потым «За Радзіму». На дзень злучэння з часцямі Чыр-

Камандзіры атрада: Пыжыкаў Васіль Ся-мёнавіч («Стары»)

чэрвень 1942 — жнівень 1942

Патапенка Кузьма Канстанцінавіч жнівень 1942 —студзень 1943 Харланаў Фёдар Сямёнавіч студзень 1943 — студзень 1944 Бяссмертны Іван Арцёмавіч студзень 1944 — ліпень 1944 Кймісары: Патапенка Кузьма Канстанці

чэрвень 1942 — жнівень 1942 Хараводнікаў Мікалай Мікітавіч жнівень 1942 — кастрычнік 1942 Пасекаў Міхаіл Аляксеевіч кастрычнік 1942 — студзень 1943 Бяссмертны Іван Арцёмавіч студзень 1943 — студзень 1944 Курыцын Аляксей Андрэевіч студзень 1944 — ліпень 1944

Начальнікі штаба: Растаргуеў Мікалай

чэрвень 1942 — ліпень 1942 Гнатко Міхаіл Сцяпанавіч студзень 1943 — чэрвень 1943, загінуў Баранаў Ілья Савельевіч чэрвень 1943 —студзень 1944 Данькоў Павел Дзмітрыевіч студзень 1944 — ліпень 1944

чэрвень 1942 — жнівень 1942 Шандаровіч Уладзімір Яфімавіч жнівень 1942 — кастрычнік 1942 Падалінскі Іван Уласавіч кастрычнік 1942 — снежань 1943 снежань 1943 — студзень 1944 Шындзель Рыгор Кірылавіч студзень 1944 — ліпень 1944 цыятыўнай трупы (8 чал.), вылучанай брыга-дай «Стары», і з жыхароў в. Палік Барысаў-скага раёна. Да сярэдзіны мая 1943 г. дзейні-чаў у складзе брыгады «Стары», затым вылучаны ў самастойны атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 242 партизаны.

Камандзіры атрада: Папоў Васіль Мікала-красавік 1943 — студзень 1944

Савельеў Павел Цімафеевіч студзень 1944 —ліпень 1944

Камісар: Шчадрын Яўген Канстанцінавіч красавік 1943 — ліпень 1944

Начальнікі штаба: Савельеў Павел Ціма-красавік 1943 — студзень 1944

Рылаў Пётр Сцяпанавіч студзень 1944 — май 1944 Чарнявін Міхаіл Васілевіч май 1944 — ліпень 1944

Атрад імя М. Ф. Ватуціна

Арганізаваны 22 красавіка 1944 г. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі на-лічвалася 126 партизан.                   . |

Камандзір атрада: Рыжкоў Анатоль Васі-!

разведвальны.

Брыгада дзейнічала ў Сенненскім, Чашніцкім, Лепельскім і Крупскім раёнах. Партизаны праводзілі дыверсіі на дарогах Хало пенічы—Барысаў, Абчуга—Бобр. У 1944 г. ў час карнай аперацыі трымалі абарону ў раёне

в. Калодніца—Дубы—Прошыка каля воз.

ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА 1-я ІМЯ

К. С. ЗАСЛОН АВА

Створана 15 ліпеня 1942 г. У верасні 1941

г. ў Маскве па ініцыятыве начальніка пара-раахвотнікаў, былых чьпуначнікаў станций Орша, Смаленск і Вязьма створаны 18-ы ды-версійны атрад. На шляху накіравання частка байцоў атрада загінула, іншыя з-за хваро-6ы накіраваны ў савецкі тыл. Трупа на чале з К.С. Заслонавым у сярэдзіне лістапада 1941 г. п рыбы ла ў Оршу, дзе пачала дзейнічаць падпольна. 25 лютага 1942 г. яна выйшла ў лес і аформілася ў атрад.

Камандзір атрада: Заслонаў Канстанцін Сяргеевіч («Дзядзя Косця»)

верасень 1941 — кастрычнік 1941, люты 1942 — ліпень 1942

Камісары: Якушаў Фёдар Мікітавіч верасень 1941 —кастрычнік 1941 Андрэеў Анатоль Яўгенавіч люты 1942 —чэрвень 1942

Брыгада дзейнічала ў Аршанскім, Сеннен-скім, Багушэўскім, Чашніцкім, Талачынскім раёнах Віцебскай вобласці і Халопеніцкім раёне Мінскай вобласці. Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 28 чэрвеня 1944 г. ў складзе 13 атрадаў. За ўвесь перыяд дзейнасці бригады ў ёй налічвалася 2476 партизан.

Камандзіры бригады: Заслонаў Канстан цін Сяргеевіч

ліпень 1942 —лістапад 1942, загінуў Сяліцкі Людвіг Іванавіч лістапад 1942 — красавік 1944 Іваноў Барыс Канстанцінавіч красавік 1944 — чэрвень 1944 Камісары: Сяліцкі Людвіг Іванавіч ліпень 1942 — красавік 1943 Любімцаў Міхаіл Ціханавіч красавік 1943 — чэрвень 1943 Іваноў Барыс Канстанцінавіч чэрвень 1943 — чэрвень 1944

Начальнікі штаба: Лімаев Пётр Пятровіч ліпень 1942 — лістапад 1942 Палажэнцаў Васіль Радзівонавіч лістапад 1942 — красавік 1943 Смірноў Віктар Нікандравіч красавік 1943 — чэрвень 1944 на аўтамагістралі Орша—Мінск, на дарозе Чарэя—Хал о пенічы. У студзені — красавіку 1943 г. ў час баявога рэйду правялі некалькі баёў з праціўнікам. У лютым 1944 г. разам з Сенненскай брыгадай вялі баі за прарыў ва-рожай блакады і прарыў абароны праціўніка

ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА

К. С. ЗАСЛОНАВА

Створана 25 верасня 1943 г. ў адпаведнас-ці з загадай БШПР і Віцебскага падпольнага абкома КП(б)Б на базе атрадаў імя В.І. Чапаева, імя С.Г. Лазо, імя П.К. Панамарэнкі, «Малады бальшавік», «Мсціўца» і В.П. Комлева, вылучаных 1-й брыгадай імя К.С. Зас-лістапада 1942 г.).

Брыгада дзейнічала ў Аршанскім, Сенненскім, Талачынскім, Чашніцкім, Лепельскім раёнах Віцебскай і Халопеніцкім раёне Мінскай абласцей. Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 27 чэрвеня 1944 г. ў складзе 7 атра-даў агульнай колькасцю 905 партызан.

Камандзір брыгады: Комлеў Васіль Паў-верасень 1943 — чэрвень 1944

Начальнікі штаб дзівонавіч

Бальшуноў Міхаіл Максімавіч студзень 1944 — чэрвень 1944, загінуў

У чэрвені 1944 г. партизаны брыгады раз-грамілі гарнізон у в. Слабада.

ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА М П. ГУДКОВА

Створана ў верасні 1942 г. Вясной 1942 г. Ў Талачынскім раёне пачаў дзейнічаць атрад пад камандаваннем ст. лейтэнанта М.П. Гудкова, створаны з ваеннаслужачых, якія трапі- ^л ’ ў акружэнне, мясцовых патрыётаў в. Сель-Цы, Замошша, Азярцы, Заднева, Обальцы, Прудзец і жыхароў Сенненскага і Халопеніц-кага раёнаў. м раёне арганіза-Па указанні Віцебскага падпольнага абкома КП(б)Б атрады у жніўні 1942 г. аб’ядналіся ў бригаду М.П.

выйшла ў Сенненскі раён і прыступіла да ар-ганізацыі Сенненскай брыгады. 3 пакінутых партызан і жыхароў Талачынскага раёна ў лістападзе 1942 г. брыгада М.П. Гудкова была адноўлена. У яе склад увайшлі атрады 1-ы імя МЛ. Кутузава і 2-і імя М.А. Шчорса. Пазней створаны 3-і («Ураган»), 4-ы, 5, 6 і скім, Сенненскім, Чашніцкім, Лепельскім ра-ёнах Віцебскай, Халопеніцкім і Крупскім ра-ёнах Мінскай абласцей. Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 26 чэрвеня 1944 г. ў складзе 7 атрадаў агульнай колькасцю 632 партыза

Камандзір брыгады: Гудкоў Мікалай Пят-жнівень 1942 — чэрвень 1944 Камісары: Лявонаў Васіль Сяргеевіч жнівень 1942 — кастрычнік 1942 Фінагееў Ілья Рыгоравіч люты 1943 — чэрвень 1943 Ігнатовіч Фёдар Пятровіч чэрвень 1943 — чэрвень 1944 жнівень 1942 —кастрычнік 1942 Арэшыч Рыгор Сцяпанавіч ліпень 1943 — жнівень 1943, в. а.

Рукаль Якаў Федаравіч жнівень 1943 — чэрвень 1944

Партизаны праводзілі дыверсіі на чыгун-цы Слаўнае—Бобр. У красавіку 1943 г. ўдзельнічалі ў разгроме гарнізона ў в. Шэй-та—Калодніца.

ЧАШНІЦКАЯ ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА

«ДУБАВА»

Утворана 28 жніўня 1942 г. па указанні

Віцебскага падпольнага абкома КП(б)Б на му» (пазней імя В.І. Чапаева (9-га) каман-дзір Ф.Ф. Дуброўскі) і асобнага 68-га (ка-мандзір У.Е. Лабанок) атрадаў. Пры фармі-раванні брыгады 9-ы атрад перайменаваны ў 1-ы, з групы яго партызан створаны 2-і атрад, 68-ы атрад перайменаваны ў 3-1. Пазней арга-валерыйскі эскадрон і артылерыйскі дывізі-

Згодна распараджэння БШПР і ўказання Віцебскага падпольнага абкома КП(6)Б 1 лі-пеня 1943 г. брыгада разбуйнена. Атрады 3-і, візіёна ўключаны ў Лепельскую брыгаду імя І.В. Сталіна. Пазней у Чашніцкай брыгадзе «Дубава» створаны новыя атрады: 2-і (были 14-ы. Былі перайменаваны кавэскадрон у 10-ы атрад, артдывізіён у 15-ы атрад. Каман-дзіру брыгады Ф.Ф. Дуброўскаму присвоена /зейнічала ва Ушацкім, Чашніцкім, Бешанко-віцкім раёнах Віцебскай, Халопеніцкім і Бя-лася з часцямі Чырвонай Арміі 28 чэрвеня 1944 г. ў складзе 15 атрадаў агульнай коль-касцю 1808 партызан.

Камандзір брыгады: Дуброўскі Фёдар Фа-міч («Дубаў»)

жнівень 1942 — чэрвень 1944

Камісары: Лабанок Уладзімір Елісеевіч жнівень 1942 — чэрвень 1943 Старьшскі Мікалай Васілевіч ліпень 1943 — люты 1944 Барадаўкін Сцяпан Якаўлевіч красавік 1944 — чэрвень 1944 Начальнікі штаба: Барадаўкін Сцяпан

Якаўлевіч жнівень 1942 — май 1943

Шарко Пётр Кірылавіч май 1943 —чэрвень 1944 Партизаны праводзілі дыверсіі па дарозе

ЛЁЗНЕНСКАЯ ПАРТИЗАНСКАЯ БРЫГАДА

Утворана ў маі 1943 г. згодна ўказання БШПР і Віцебскага падпольнага абкома КП(б)Б на базе атрадаў <Граза>, імя В.І. Чапаева, «Буравеснік», вылучаных з брыгады Аляксея (брыгада імя А.Ф. Данукалава). Пры яе арганізацыі атрадам присвоены адпа-ведна нумарныя абазначэнні — 1, 2, 3-і. Паз-12, 13, 14-ы і ўключаны асобны 4-ы. У жніў-ні — кастрычніку 1943 г. атрады аб’ядналіся скім, Сенненскім, Чашніцкім, Бешанковіц-кім, Багушэўскім, Лепельскім раёнах Віцебскай, Ільянскім раёне Вілейскай, Халопеніцкім, Крупскім раёнах Мінскай абласцей. Злучыліся з часцямі Чырвонай Арміі 28 чэрвеня 1944 г. ў складзе 13 атрадаў агульнай колькасцю 604 партизаны.

май 1943 — чэрвень 1944 Камісары: Шчарбакоў Аф май 1943 — жнівень 1943 жнівень 1943 — студзень 1944 Комлеў Мікалай Васілевіч люты 1944 —красавік 1944, в. а.

Кірылаў Кузьма Маркавіч

Атрады, якія не ўваходзілі ў склад партызанскіх злучэнняў Мін-скай вобласці

Начальнік штаба: Скварцоў Сяргей Пятровіч

чэрвень 1944

Скварцоў Сяргей Пятровіч снежань 1943 — май 1944

У лістападзе 1941 г. ў в. Фаміна Дарага-бужскага раёна Смаленскай вобласці на базе групы ваеннаслужачых, якія не выйшлі з ва рожага тылу, і з мясцовых жыхароў пачаў ар ганізоўвацца атрад. Спачатку ён называўся па прозвішчы камандзіра, з красавіка 1942 г. — атрадам <Трьшаццаць> (камандзір Сяргей Уладзіміравіч Грышын, камісар Мікалай Іванавіч Вельмесаў, начальник штаба Іларыён Васілевіч Узлоў). Да лета 1942 г. атрад коль-касна вырас, устанавіў сувязь са штабам пар-тызанскага руху пры Ваенным савеце Заход няга фронта (пазней Заходні штаб партызан-скага руху) і па яго распараджэнні ў чэрвені 1942 г. разгарнуўся ў полк «Трынаццащ» у складзе 1, 2 і 3-га батальёнаў. Полк спачатку знаходзіўся ў непасрэдным падпарадкаванні Заходняга штаба партызанскага руху.

Дзейнічаў у Дарагабужскім, Касплянскім, Руднянскім, Прачысценскім, Слабодскім і Дзямідаўскім раёнах Смаленскай вобласці. У канцы красавіка 1943 г. перайшоў на тэрыто-рыю Беларусі, дзе загадам начальніка ЦШПР ад 23 кастрычніка быў перападпарадкаваны БШПР. У Беларусі полк спачатку дзейнічаў у Чавускім, Прапойскім і Быхаўскім раёнах Магілёўскай вобласці. У канцы кастрычніка — пачатку лістапада 1943 г. перабазіра-ваўся ў Бялыніцкі раён, адкуль распаўсю джваў свае баявыя дзеянні на Бялыніцкі, Бя-рэзінскі, Шклоўскі раёны Магілёўскай і Крупскі раён Мінскай абласцей.

Камандзіру палка С.У. Грышыну і партизану атрада <Перамога> П.А.Галецкаму прысвоена звание Героя Савецкага Саюза.

1 чэрвеня 1944 г. полк у складзе 1, 2, 3, 5,

Камандзіры палка: Грышын Сяргей Уладзіміравіч

чэрвень 1942 — май 1944

Пахомаў Серафім Васілевіч

красавік 1944 — май 1944, в.а.

Камісар: Стралкоў Іван Арсенцьевіч

ліпень 1942 — май 1944

Начальнікі штаба: Узлоў Іларыён Васіле-

чэрвень 1942 — кастрычнік 1943, загінуў

Створана ў сакавіку 1942 г. У жніўні 1941 жэнне, пачалі арганізоўвацца партизанскія групы і атрады. Першыя з іх — Т.Г. Давыд-кіна і А.С. Тураўскага. Да вясны 1942 г. ўтвораны атрады П.М. Анісімава, Р.К. Луга-вога, П.Кукавякіна, Маскалёва, Ф.Я. Кава лёва, А.І. Яўстратава, А.Р. Багдановіча і інш. 26 сакавіка 1942 г. на нарадзе камандзіраў гэ-тых атрадаў і груп прынята рашэнне сфармі-раваць Гы партызанскі батальён пад каман-даваннем Ф.Я. Апрэтава ў складзе трох атра-шла ў савецкі тыл, была экіпіравана і зноў былі рассеяны, іншыя выйшлі ў савецкі тыл. Паводле загаду штаба партызанскага руху Калінінскага фронту брыгада зноў была сфарміравана з ліку партизан, якія выйшлі ў тыл і 7 лютага 1943 г. ў складзе 134 чалавек прыбыла на акупіраваную тэрыторыю Смаленскай вобласці. У жніўні 1943 г. яна пера-дыслацыравалася ў Віцебскую вобласць у падпарадкаванне БШПР. Брыгада дзейнічала ў Духаўшчынскім, Руднянскім раёнах Смаленскай, Сенненскім, Талачынскім, Чашніц-кім, Лепельскім Віцебскай, Халопеніцкім і Крупскім раёнах Мінскай абласцей. Злучы-лася з часцямі Чырвонай Арміі 26 чэрвеня цю 390 партизан.

Камандзіры бригады: Апрэтаў Фёдар Якаўлевіч

сакавік 1942 —лістапад 1942, загінуў лістапад 1942 — жнівень 1943 Пятровічаў Мікіта Пятровіч жнівень 1943 — май 1944

чэрвень 1944

Камісары: Багдановіч Анатоль Рыгоравіч сакавік 1942 — чэрвень 1942

Вайзулін Ікрам Халімавіч жнівень .1943 — чэрвень 1944 Начальнікі штаба: Яўстратаў Анісім Іла-рыёнавіч

красавік 1942 —лістапад 1942

Несцераў Дзмітрый Мацвеевіч красавік 1943, в. а.