УДК 947. 6

ББК 63. 3(4 Беи)

П 15

РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ:

Ул. С. БОГАЎ, I А. I. ЗАЛЕСКІ, | Б. В. УЛЬЯНКА, С. В. ШАЙКО.

РАЁННАЯ КАМІСІЯ ПА СТВАРЭННІ ГІСТОРЫКА-ДАКУМЕНТАЛЬНАЙ ХРОНІКІ:

С. В. ШАЙКО (старшыня камісіі), | А. I. ЗАЛЕСКІ ] (намеснік старшыні), А. М. ЖУДРО, В. А. ЗЛОТКА, I. Е. ЛАЗУКА, ІУл. Р. СКАПА .

АРГАНІЗАЦЫЙНА-МЕТАДЫЧНЫ ЦЭНТР ПА ВЫДАННІ ГІСТОРЫКА-ДАКУМЕНТАЛЬНЫХ ХРОНІК ПАМЯЦІ МІНІСТЭРСТВА ІНФАРМАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ:

Б. В. УЛЬЯНКА (кіраўнік цэнтра), Ул. I. ЛЕМЯШОНАК (галоўны рэдактар), М. 3. БАШЛАКОЎ (галоўны метадыст), Р. А. ЧАРНАГЛАЗАВА (рэдактар).

УКЛАДАЛЬНІК

С. В. ШАЙКО.

МАСТАК

Э. Э. ЖАКЕВІЧ.

Распрацоўка мастацка-тэхнічнага афармлення серыі В. А. РАГАЛЕВІЧА.

Каля XI тысячагоддзя да н. э. Першыя пасяленні людзей на тэрыторыі Сенненшчыны.

VI. ст. да н. э. Першыя гарадзішчы на тэрыторыі раёна (вёскі Ганчарова, Замошша, Новае Сяло, Машчоны).

Канец V—пачатак VI стагоддзяў. Засяленне Сенненшчыны крывічамі.

Канец XIII ст. Сенненшчына ў складзе Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ).

1442 г. Першае пісьмовае ўпамінанне пра Сянно.

1566 г. Сянно згадваецца ў апісанні граніц Віцебскага ваяводства.

1569 г. Уваходжанне Сенненшчыны ў склад Рэчы Паспалітай.

1609 г. У Сянне пабудаваны касцёл ордэна францысканцаў.

1772 г. Пасля 1-га падзелу Рэчы Пасналітай тэрыторыя сучаснага Сенненскага

раёна ўвайшла ў склад Расійскай імперыі.

1773 г. Сянно атрымала статус горада Арінанскай нравінцыі. Затым стаў цэнт-

рам навета Магілёўскай губерні.

16 жніўня 1781 г. Зацверджаны герб г. Сянно.

1812 г. Сенненскі павет снустоіпаны у час вайны Расіі з Напалеонам.

1840 г. Каля в. Паграбёнка пабудавана паштовая станцыя.

1862 г. Адкрыта першае народнае вучылішча ў в. Распа.

1864 г. Заснавана Сенненскае прыходскае вучылішча.

1865 г. Адкрыта Сенненскае навятовае 2-класнае вучылішча.

1867 г. Пабудавана Мікалаеўская саборная царква.

1898 г. Пачала працаваць вінакурня (зараз Багушэускі спіртзавод) у в. Янова.

1903 г. Заснавана Сенненскае жаночае прыходскае вучылішча.

1903—1904 гг. Іван Дамінікавіч Луцэвіч (Янка Купала) служыў у маёнтку Беліца.

1905 г. На Сеинеишчыне адбыліся сялянскія выступлении

1907 г. Выйшла кніжка К. Ц. Анікіевіча "Ссниенский уезд Могилевской губернии”. 2(15) студзеня 1908 г. У в. Маўчаны нарадзіўся бсларускі скульптар 3. I. Азгур. 19 жніўня 1910 г. У г. Сяино нарадзіуся бсларускі паэт Алесь Жаўрук.

1914 г. Антываенныя выступленьи ў Сенненскім павеце.

27 лютага 1915 г. У в. Машканы нарадзіўся Герой Савецкага Саюза А. К. Гаравец.

Сакавік 1917 г. Стварэнпе Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў.

Лістапад 1917 г. У г. Сяііно ўстаноўлена Савецкая ўлада.

26 лютага 1918 г. У в. Шыркі нарадзіўся Герой Савецкага Саюза, Герой

Сацыялістычнай Працы П. М. Машэраў.

27 лютага 1918 г. У г. Сянно адбыўся першы павятовы з’езд Саветаў сельскіх,

рабочых і салдацкіх дэпутатаў.

1 мая 1918 г. У г. Сянно выйшаў першы нумар газеты "Известия Исполкома".

Жнівень 1918 г. Падаўленне леваэсэраўскага мецяжу.

1924 г. Багушэўск становіцца мястэчкам Аршанскай акругі.

1930 г. У г. Сянно пабудавана першая электрастанцыя.

1932 г. У г. Сянно пачаў працаваць ільнозавод.

1934 г. Сенненскаму раёну прысуджаны Чырвоны сцяг Наркамзема СССР за перавыкананне плана продажу льнопрадукцыі.

6—10 ліпеня 1941 г. На тэрыторыі равна адбылася адна з буйнейших танкавых бітваў пачатку Вялікай Айчыннай вайны (Лепельскі контрудар 20-й арміі).

10 ліпеня 1941 г. —25 чэрвеня 1944 г. Акупацыя раёна нямецка-фашысцкімі захопнікамі.

Красавік 1943 г. Пачаў дзейнічаць Сенненскі падпольны райком КП(б)Б.

Ліпень 1941 г. Пачаў дзейнічаць Багушэўскі падпольны райком КП(б)Б.

24 і 25 чэрвеня 1944 г. Чырвоная Армія ва ўзаемадзеянні з партызанамі вызваліла Багушэўск і Сянно ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

20 студзеня 1960 г. У склад Сенненскага раёна ўвайшла большая частка Багу-шэўскага раёна разам з Багушэўскам.

1969 г. Пачаў дзейнічаць Сенненскі завод сухота абястлушчанага малака.

1977 г. Сенненскаму раёну ўручаны пераходны Чырвоны Сцяг Савета Міністраў СССР і ВЦСПС за дасягненне лепшых вынікаў у вытворчасці і продажы дзяржаве льнопрадукцыі.

1981 г. Саўгасу "Машканы" присвоена імя П. М. Машэрава.

Жнівень 1996 г. Адкрыты Сенненскі раённы краязнаўчы музей.

ДА ЧЫТАЧА

Памяць народа. . . Без яе людзі трацяць свае гі старичныя карані, мову, культуру, нацыяпаль-ную свядомасць. Толькі гістарычная памяць вызначае месца народа ў агульным працэсе раз-віцця ўсяго чалавецтва, дапамагае знайсці сілы для пераадолення перашкод на шляху да леп-шай долі.

Археалагічныя раскопкі даюць магчымасць прасачыць гісторыю насельнікаў гэтай зямлі, развіццё іх матэрыяльнай і духоўнай культуры.

Першыя людзі з’явіліся тут каля 11 — 13 тысяч гадоў таму. Паслядоўна праходзілі эпохі: першабытнаабшчынны лад, феадалізм, зараджэнне капіталізму. Адбыліся рэвалюцыйныя пе-раўтварэнні пачатку XX стагоддзя. Нябачных поспехаў дасягнуў азёрны край у перадваенны час і ў перыяд аднаўлення гаспадаркі пасля Вялікай Айчыннай вайны.

Шмат варожых нашэсцяў зведаў наш край у даўнія часы, неаднойчы, нібы легендарная птушка Фенікс, паўставаў ён з папялішчаў. Зямля, на якой мы сёння жывём, паліта крывёю і потам нашых продкаў. Кожны раз адраджалася Сенненшчына, адбудоўваліся і прыгажэлі яе вёскі, зарубцоўваліся раны, пакінутыя ваенным ліхалеццем.

Асабліва цяжкія выпрабаванні выпалі на долю жыхароў раёна, як і ўсяго беларускага народа, у Вялікую Айчынную вайну 1941 — 1945 гадоў. Вялікія матэрыяльныя і духоўныя страты панесла Сенненшчына. Загінула шмат нашых землякоў. Разбуранае можна аднавіць, адбудаваць, людскія ж страты — незваротныя. Гартаючы старонкі кнігі, нашы чытачы змоіуць яшчэ раз асэнсаваць гістарычны лёс краю, светлыя і драматычныя старонкі гэтага лёсу.

Гордасць нашай зямлі — яе людзі. На Сеннепшчыне нарадзіліся Героі Савецкага Саюза

А. К. Гаравец, С. А. Каваленка, 1. 1. Камінскі, А. Дз. Мацюшаў, П. М. Машэраў (таксама Герой Сацыялістычнай Працы), А. Ф. Пятаковіч, I. Г. Тамашэўскі. У мірны час сталі Героямі Сацыялі-стычнай Працы нашы землякі П. Л. Бабак, 3. I. Баркоўскі, М. А. Лісецкі, I. Р. Паўлоўскі, А. Дз. Сарокіна, Л. Е. Сіроткіна. 3 нашага краю выйшлі генералы Савецкай Арміі У. М. Каваленка, I. С. Касабуцкі, А. X. Кузняцоў, Ф. 3. Лазарэвіч, Б. Д. Супран, С. I. Сурын, Б. Л. Юроўскі і інш.

Нямала сярод нашых землякоў славутых вучоных, творцаў, заслужаных людзей самых розных прафесій, якія вядомы на Беларусі і ў іншых краінах. За сумленную працу ордэнамі і медалямі ўзнагароджаны сотні жыхароў Сенненшчыны. Расказы аб іх змешчаны ў кнізе.

Значнае месца адведзена ў выданні матэрыяльнай і духоўнай спадчыне, гісторыі населеных пунктаў.

Кніга стваралася вялікім калектывам гісторыкаў і краязнаўцаў, літаратараў, журналістаў і навукоўцаў на падставе дакументаў, успамінаў, навуковых даследаванняў. У ёй выкарыстаны дакументы Нацыянальнага і Нацыянальнага гістарычнага архіваў Рэспублікі Беларусь, Ра-сійскага дзяржаўнага ваеннага архіва, Цэнтральнага архіва Міпістэрства абароны Расійскай Фе-дэрацыі, Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці, матэрыялы з Сенненскага краязнаўчага музея, школьных музеяў раёна, успаміны ўдзельнікаў падзсй, што адбываліся на тэрыторыі раёна. Гэта дазволіла ўзнавіць многія старонкі гісторыі Сенненшчыны, а галоўнае — удакладніць і надру-каваць спісы загінуўшых землякоў — мірных жыхароў, воінаў Чырвонай Арміі і партызан, тых, хто аддаў жыццё пры вызваленні раёна. Не забыты і імёны нашых землякоў, якія, выконваючы свой салдацкі доўг, прайшлі дарогамі вайны ў Афганістане.

Няхай гэтая хроніка стане своеасаблівым помнікам гераічным справам былых і цяпсрашніх пакаленняў, крыніцай для вывучэння роднага краю.

СЕННЕНСКІ РАЁН

СЕННЕНСКІ РАЁН размешчаны на паўднёвым усходзе Віцебскай вобласці. Утвораны 17. 7. 1924 г. Плошча 1964 кв. км, насельніцтва 34400 чалавек (2002). Цэнтр раёна — г. Сянно, 9 тыс. чалавек (2002). Раён мяжуе з Віцебскім, Лёзненскім, Аршанскім, Талачынскім, Чашніцкім, Бешанковіцкім раёнамі.

У складзе раёна г. п—Багушэўск (3,7 тыс. чалавек), 334 сельскія населенью пункты. Раён падзяляецца на Багушэўскі пасялковы і 12 сельскіх саветаў — Алексініцкі, Багданаўскі, Багушэўскі, Беліцкі, Какоў-чынскі, Машканскі, Нямойтаўскі, Обальскі, Расненскі, Студзёнкаўскі, Ульянавіцкі, Ходцаўскі.

Працягласць тэрыторыі раёна з поўначы на поўдзень — 42 км, з захаду на ўсход — каля 70 км. Паверхневы рэльеф пераважна раўнінны, на паўночным захадзе Чашніцкая раўніна, на поўдні адгор’і Аршанскага ўзвышша. Па тэрыторыі раёна цякуць 27 рэк і ручаёў працягласцю каля 300 км, найбольшая з іх — Абалянка. Вялікія азёры — Сянно, Бярозаўскае, Кічына, Серакаротня. Карысныя выкагпгі: торф, гліна і суглінкі, будаўнічы пясок і пясочна-жвіравы матэрыял. Сярэдняя тэмпература студзеня--,5°С, ліпеня —

17,8°С. Ападкаў выпадае 592 мм за год. Вегетатыўны перыяд 185 дзён. Пад лясамі 42% тэрыторыі. Лясы мяшаныя, пераважна хваёвыя. Глебы ў асноўным дзярнова-падзолістыя, дзярнова-падзолістыя забалоча-ныя, тарфяна-балотныя. У раёне 14 сельгаскааператываў, 5 сельгаспрадрыемстваў, Віцебская экспериментальная гаспадарка; 8 прамысловых прадпрыемстваў; 16 сярэдніх, 9 базавых, 10 пачатковых школ, школа-інтэрцат, санаторна-аздараўленчая школа, дзіцячая спартыўная школа; 2 дзіцячыя школы мастацтваў, 1 сельская музычная школа, 12 дамоў культуры, 25 клубаў, 45 бібліятэк, Дом рамёстваў, музей, карцінная галерэя У. К. Гоманава; 5 бальніц, 2 раённыя паліклінікі, 3 амбулаторыі, 23 фельчарска-акушэрскіх пунктаў. Па тэрыторыі раёна праходзяць чьпункі Віцебск—Орша, Орша—Лепель, аўтадарогі на Віцебск, Оршу, Бешанковічы, Талачын, Чашнікі, нафтаправод “Дружба”. 3 1918 г. выдаецца раённая газета “Голас Сеннен-шчыны”.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

ГОРАД СЯННО

Прыгарадныя пасёлкі Дружба, Труд, школы-інтэрната.

Алексініцкі сельсавет: вёскі Адамава, Алексінічы, Алёхнава, Аўсеева, Барок, Засло-нава, Застадолле, Зямковічы, Каменка, Кімей-ка, Курэйшына, Леснікова, Луг, Мацкава, Па-піна, Папінка, Тур’ева, Утрылава, Шынкава, Шыпы.

Багданаўскі сельсавет: вёскі Багданава, Броўкі, Вялікае Сяло, Галоўск, Гарадзец, Га-рывец, Запруддзе, Канева, Капланы, Каралеві-чы, Лугінавічы, Лук’янава, Малішы, Міхалпол-ле, Падворыца, Пожанькі, Поўзікі, Свабодная, Свечы, Турава, Тухінка, Чырвоная Лука, Чыр-воны Прамень, Шашалы, пасёлак Пожанькі. БАГУШЭЎСКІ ПАСЯЛКОВЫ САВЕТ: Г. П. БАГУШЭЎСК

Багушэўскі сельсавет: вёскі Александрова, Александрыя, Андрэеўшчына, Астапенкі, Бугаі, Вакары, Варашылы, Галашчакіна, Града, Добрына, Заазер’е, Заветнае, Засценак, Казакі, Калянькі, Кічына, Колпіна, Куляшы, Луг, Лук-ты, Лучазарнае, Магілёўка, Мяшкі, Навасёлкі, Навязкі, Паграбёнка, Пасад, Пастушкі, Песа-чанка, Платоны, Рабцава, Роднае Сяло, Рыб-нае, Рэчкі, Скот, Філёва, Фурманы; Цыпкі, Цясы, Шчытоўка, Шылы, Шыркі, Яноўшчына, база адпачынку “Віцязь”.

Беліцкі сельсавет: вёскі Апечкі, Асінаў-ка, Атраднае, Бурбін, Відокі, Вялікая Пярэспа, Глебаўск, Заполле, Каралі, Лапатнікі, Малая Бе-ліца, Малая Пярэспа, Манголія, Маргойцы, Мя-нюцева, Мяшчэнцы, Новая Беліца, Нярэйша, Оўсішча, Полымя, Рулёўшчына, Рэчкі, Станюкі, Старая Беліца, Чараўкі, Чырвонае Сяло.

Какоўчынскі сельсавет: вёскі Балбасава, Бортнікі, Буда, Бяленева, Выгада, Вялікае Сяло, Германава, Града, Грузды, Даганаўка, Жохава, Забараўе, Заважанне, Зубава, Івашкава, Какоў-чына, Калантаёва, Канашэва, Крупяжына, Кулікі, Ледневічы, Ліплянск, Літусава, Лясная Паляна, Майская, Міхнава, Міцюкова, Мішу-кова, Някрашава, Нярэйша, Пашкава, Пілька-вічы, Пляцы, Прыхабы, Рошчына, Рындзева, Савецкая, Студзянец, Стэцава, Ударная, Харэў-іпчына, Ходасы, Шуплякі, Шчытнікі, Шыркаў-іпчына, Шэметаўка, Янова.

Машканскі сельсавет: вёскі Бікава, Бялькі, Госмірава, Задарожжа, Застадолле, Масоры, Машканы, Обаль, Парнева, Рам-шына.

Нямойтаўскі сельсавет: вёскі Аляксанд-раўская, Баравікі, Баяршчьша, Будзішча, Буй, Галавачы, Дамашэва, Дварэц, Дубаўцы, Забо-р’е, Казлоўка, Крыльцова, Ладзікава, Марозаў-ка, Нямойта, Папоўка, Парэчча, Ракаў Засценак, Расходна, Розмыслава, Сукрэмна, Хаміні-чы, Ціміразева.

Обальскі сельсавет: вёскі Дубаўцы, За-мошша, Кадукова, Казлы, Канстантова, Карчэў-шчына, Кругляны, Марцінаўка, Масяйкі, Обаль, Раманаўка, Рудкоўшчына, Слабада, Станькі, Стрыгі, Углы, Ходараўка, Цеплякі, Чудня, Ярошкі.

Расненскі сельсавет: вёскі Андрэйчыкі, Бабаедава, Багданава, Будна, Вароніна, Васіль-кова, Вейна, Кажамякі, Камарова, Клімавічы, Кузьміно, Мажулева, Пацкава, Першамайская, Пурплева, Рай, Расна, Серкуці, Сычэва, Сякі-рына, Цясішча, Чуцькі.

Студзёнкаўскі сельсавет: вёскі Александрова, Аўчынкава, Бор, Буйнічкава, Бярозкі, Ва-лодзькі, Вітунь, Града, Гуліна, Заазер’е, Івоні, Кавалі, Копцы, Келісы, Кляпчэва, Лазоўка, Машкі, Новае Сяло, Падграддзе, Пальчыкі, Пустынкі, Пушкары, Рассвет, Савінічы, Сіня-горская, Студзёнка, Хамёнкі, Целяшоўшчына, Цыганкі, Яхімаўшчына.

Ульянавіцкі сельсавет: вёскі Асінаўка, Вялікі Азярэцк, Гарнакі, Горы, Дольдзева, Дуб-някі, Заазер’е, Замашанская, Замошша, Камін-шчына, Кішуроўшчына, Латыгаль, Леснікі, Малы Азярэцк, Малыя Ульянавічы, Мар’яно-ва, Новае Сяло, Партизаны, Прыветак, Рудні-ца, Сіманаўка, Смалоўка, Сяргейкі, Уздорнікі, Ульянавічы, Шалухі.

Ходцаўскі сельсавет: вёскі Арляны, Асі-наўка, Астроўшчына, Белая Ліпа, Беляі, Бера-шова, Бесцвіна, Войлева, Гарнова, Горныя Ходцы, Дабраполле, Дубкі, Жарцы, Заазер’е, За-кратунне, Кавалькі, Карпавічы, Ладынец, Лазова, Латыгава, Ліпна, Машчоны, Мелехава, Навасёлкі, Паршні, Паўлавічы, Перакопава, Раб-цы, Рубежніца, Садовая, Самсоны, Caneri, Сла-бодка, Соіна, Сычыкі, Тыльцы, Ходцы, Ша-цяні, Якубова.

Старое Круцькава, Старыя Брады, Тур’ева, Трыполле, Узгор’е, Ферма, Шумкі, Шчамілаў-ка, Юзафова, Юзэфаполле.

Багданаўскі сельсавет: вёскі Абалонне, Камер-Бор, Кордава, Крывіна, Крыўнікі, Пе-раброды, Роспаш, Русінава, Скрынішча, Сяб-рынка, Фольварак, Шубкі; хутары Бараны, Канева, Клявец, Куклы, Курэнь, Новая Ніва, Петухоўшчьша, Пожанькі, Сучча.

Багушэўскі сельсавет: вёскі Апорчанкі, Барсукі, Верхняя Александрыя, Вускоўе, Вы-гар, Гайдукі, Гута, Капелішча, Каралёўшчына, Каўрыжкі, Кедзіна, Косарава, Косы, Кузьмы, Ланды, Ліпкі, Літоўскі Бор, Мастакі, Ніжняя Александрыя, Новая Паграбёнка, Пецькі, Піска-вацік, Рабыя, Радчыны, Сабалі, Туркаўка, Хра-мейкава, Яромы; хутары Бурдзялі, Заазер’е, Цыпкаўскі Млын; станцыя Паграбёнка.

Беліцкі сельсавет: вёскі Бачарова, Гар-буны, Даргейкі, Дубкі, Дубняк, Загарода, Зара, Зарэкі, Леснічоўка, Новы Трудавік, Пашчынкі, Прудзіны, Пустаселле, Сінянка, Станькава, Старожка, Старое Заполле, Старынка, Філа-тава, Чысцік, Шылькі, Юркевічы; хутары Відокі, Зыбалаўка, Нярэйша.

Какоўчынскі сельсавет: вёскі Антакол-пр. Ануфрыенкі, Барэйшына, Браніславава, Буг-лаі, Бураўцы, Гаўрылкава, Гаручкі, Добрынка, Дубкі, Заазер’е, Заважанне-2, Заважанне-З, Зуі, Карпавічы, Ліпка, Лісы, Лунішча, Ляды, Ляс-ная Старожка, Марозаўка, Ніжняе Рындзева, Падсаддзе, Паўлышкава, Пікава, Пількавічы Вялікія, Пількавічы Малыя, Пунішча, Рукале-ва, Селіханаўшчына, Сідорнічы, Сітцы, Ста-селькі, Ступенью, Трухаўшчына, Чырвонае Забараўе, Шаўлі, Юркава, Ярошкі; засценак Грузды; хутары Гаручкі, Глішшча, Добрынка, Заазер’е, Звягі, Какоўчына, Ледневічы, Някра-шава, Падгусава, Падмошша, Селіханаўшчына, Сіманаўшчына, Стаселькі.

Машканскі сельсавет: вёскі Абісінія, Аб-рамаўшчына, Бабовішча, Бабінцы, Балоння, Берасні, Благія, Буева, Бутоны, Віхры, Вялікае Рамшына, Гарадзішча, Гараўцы, Гаручкі, Дубрава, Забалацце, Забор’е, Загацце, Зарэшчына, Іванаўка, Калюціна, Кірэева, Ляхаўшчына, Маўчаны, Мінуўшчына, Піліпцы, Плентаўка, Сангрэтаўшчына, Старакоўшчына, Студзёнка, Студзянец, Цагельня, Шафраіппчына, Югана-ва; хутары Абрэзкава, Апіянаўка, Выгарка, Гаёк, Гарэлая, Грыбы, Дворня, Заднія, Крутаніца, Кручэўе, Крывыя Часткі, Маецішча, Пабойня, Падалешчына, Пад’яблыняй, Саўкін Узмежак, Сітаўка, Талоўка, Таросы, Чырвоная Гара, Чыр-воны, Шашкі.

Нямойтаўскі сельсавет: вёскі Вялікі Мяжнік, Гатоўшчына, Кублішчанка, Малы Мяжнік, Масцішча, Пруднікі, Размяслова, Ракі, Сасноўка, Спіцы, Сіукалава, Чартова, Чырво-ны Араты; хутары Беразуха, Васількова, Круча, Крыльцова, Петраград.

Обальскі сельсавет: вёскі Гаравыя, Даб-рынка, Дубрава, Жукаўшчына, Заручэўе, Казаны Ручай, Капнішча, Касавец, Мікалаева, Навіны, Палядкі, Пуцішча, Пятрова, Узрэчча, Узрэчча-1, Ульянава, Хадзюшынкі, Ціханаўка; хутар Баган.

Расненскі сельсавет: вёскі Бакунова, Дзе-мяхі, Загаранькі, Красноўшчына, Кузьмінка, Лісіныя Норы, Ляўкова, Мачулішча, Сыварат-ка, Тупічына; хутары Багданава, Вейна, Гара-док, Клімавічы, Кузьміно, Сякірына, Цярнюкі.

Сіудзёнкаўскі сельсавет: вёскі Аксёнаў-шчына, Ананьева, Андрэева, Багаі, Бондарава, Бубалы, Васількова, Гараватка, Дзіхманава, Забеліна, Заглажава, Зайкі, Заполле, Лазараў-шчына, Латьппоўка, Лісічьша, Лугаўцы, Лядзі-на, Матарэйшына, Новае Забеліна, Новы Двор, Носікава, Пішчуры, Прудок, Пушча, Ракіты, Рыпанава, Сахны, Сашанава, Семяніца, Слузы-ня, Соіна, Стар, Цароўшчына, Цеалінава, Шафраны, Шубкі, Шэбіна, Ямачкі, Яромы; хутары Алькоўка, Бычок, Жардукова, Замошша, Копцы, Чырвоны Бычок, Янкаў.

Ульянавіцкі сельсавет: вёскі Азярышча, Арцюшэўшчына, Барок, Біраціна, Вядзец, Ган-чарова, Казінец, Каменікі, Каменка 1-я, Каменка 2-я, Касцялішча, Лазовічы, Ліпкі, Навасёлкі, Новае Біраціна, Рыбакоўшчына, Рыцькова, Старое Біраціна, Пашкова, Піліпаўшчына, Фа-саўшчына, Федэратыўная, Чырвоная Гара, Шыпулёўшчына, Яноўшчына; хутары Архіпаў, Барысаў, Вусава, Гарнакі, Ілыошоў, Карбоў-шчына, Кароткі, Кароткія, Іванечкаў, Лейчанок, Лісецкага, Міклева, Наталлін, Папоўка, Піліпіхін, Рудніца, Рэўтаў, Рэчышча, Стафаніхін, Уруцкага, Фёдараў, Хмельнікі, Ціханаў, Чар-назём, Юркоўшчына.

Ходцаўскі сельсавет: вескі Арэхвіна, Ба-роўка, Бялужанкі, Галашоўка, Талькова, Тарнова, Гарнова2-я, ГарноваЗ-я, Горы, Дзябетаў-ка, Длябіна, Дубрава, Загацце, Запруддзе, Коці-кава, Курмялёва, Логвінава, Ляды, Марозаўка, Паддапы, Савушы, Торбіна, Хабаціна, Цакулі-на, Цішкавічы, Цыганова, Ясная Паляпа; хутары Берашова, Войлева, Разумаўка, Пні.

Прыналежнасць да сельсавета не ўста-ноўлена: вёскі Бачарова, Булаўкі, Буканава, Горкі, Грабенікі, Грабяні, Далговічы, Дубраўка, Ермашкова, Залессе, Зарэчча, Зелянькі, Калгу-нова, Калодніца, Каменны Бор, Кулікоўка, Ку-піна, Куроўшчына, Лутчына, Малашкі, Міхалі-наўка, Мялешкі, Новае Забараўе, Падіузкава, Прамень, Пчальнік, Саракоўшчына, Саўчанкі, засценак Пятрова; пасёлкі Зорка (Камуна), Чырвоны Кастрычнік; хутары Астраўкі, Броды, Залессе, Кузьмянкі.

Вёскі, якія перайменаваны:

Новае Заполле ў выніку ссялення жыха-роў Старога Заполля атрымала назву Заполле (1939); Казадоі — Заслонава (1945); Абідаўка — Атраднае, Гапоны — Заветнае, Дзяругі — Роднае Сяло, Жабіна — Дабра-полле, Звягі — Рошчына, Канец — Арляны, Канстанцінава — Сіманаўка, Карнілавічы — Ударная, Лізуны — Майская, Серакаротня — Лучазарная, Трубаносы — Сінягорская, Чар-тоўшчына — Рассвет, Худалеі — Рыбнас, Юд-зенічы — Савецкая (усе 1964).

сянно

Мне не забыць, такая справа, Мне з імі быць, паку ль жывы. А за ваколіцай калоссе Ад спеласці ажно звініць, I колькі мне ні засталося, Мае з табою будуць дні. Вось тут, дзе поўняцца крыніцы Жывой празрыстаю вад ой, Тут, дзе да сонца аканіцы Адкрыты летняй раніцой, Адкрыта й сэрца маё шчыра Чужому шчасцю і бядзе.

Няхай кагосьці кліча вырай, А мне тут лепей, як нідзе. . .

/. Е. Лазука

ПРЫРОДА СЕННЕНШЧЫНЫ

Ландшафт, радовішчы, глебы

Паверхня паўднёвай часткі ўзгорыста-пла-топадобная, у межах Аршанскага ўзвышша, паўночная і паўночна-заходняя часткі раўнін-пыя, з асобнымі ўчасткамі астраўных павы-шэнняў у межах Чашніцкай раўніны; на крайній усходзе Лучоская нізіна. Найвышэй-шы пункт 263 м (каля в. Папіна), найболып нізкая адзнака 154 м (урэз вады воз. Серакаротня каля в. Рыбнае).

У тэктанічных адносінах раён прымерка-ваны да Аршапскай упадзіны. Зверху заляга-юць марэнныя і водна-ледавіковыя адклады паазерскага, сожскага і бярэзінскага зледзя-ненняў магутнасцю ад 30 — 40 да 240 м (у ле-давіковых лагчынах), ніжэй — дэвонскія пяс-чанікі, гліны, мсргелі і даламіты — да 350 м, верхнепратэразойскія гліны, алеўраліты і пяс-чанікі — да 900— 1000 м. Пароды крышталіч-нага фундамента на глыбіні 750 — 900 м на за-хадзе і 1200 — 1400 м ніжэй узроўня мора на ўсходзе. Вядомы 184 радовішчы торфу з агуль-нымі запасамі 36,7 млн тон (найб. Мох-Ніжняя Крывіна, Капланскі Мох, Крыпец, Кічынскае, Забоціна-Бярозка); 5 радовішчаў пясчана-жвіровага матэрыялу з запасамі 6,4 млн м³ (найб. Оўсішчанскае, Латыгальскае, Дубнякоў-скае, Яноўскае); 5 радовішчаў глін і суглін-каў з запасамі 5,2 млн м³ (найб. Ракіта, Тупі-чанскае, Мелькавіцкае, Папоўскае); 3 радовішчы пяскоў з запасамі 24,2 млн м³ (Маргой-скае, Папоўскае 1-е, Мішчукоўскае). Зараз рас-працоўваюцца Оўсішчанскае і Дубнякоўскае радовішчы. Глінай з радовішча Ракіты карыс-таецца цагельны завод, размешчаны ў пае. Труд.

Глебы сельскагаспадарчых угоддзяў (у %): дзярновыя і дзярнова-карбанатныя — 0,7, дзярнова-падзолістыя — 57,8, дзярнова-пад-золістыя забалочаныя — 19,8, дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя — 11,5, поймавыя (алювіяльныя) забалочаныя — 1,3, тарфяна-балотныя — 8,9; па механічнаму складу (у %): сугліністыя — 55,8, супясча-ныя — 30, пясчаныя — 5,3, тарфяныя — 8,9. Плоскасная эрозія на 24,4% плоиічы верных зямель, у тым ліку слабая на 18,8%; 18,5% верных зямель завалунена.

Ба л оты належаць да Гарадоцка-Чашніц-кага тарфянога раёна, агульная плошча іх 15,4 тыс. га, з іх 0,7 тыс. га — вярховыя, 13,6 тыс. га — нізінныя, 11 тыс. га — пераходныя. Найболь-шыя балотныя масівы: Мох-Ніжняя Крывіна, Хабоціна-Бярозка, Капланскі Мох, Замашанскі Мох, Рудзецкае.

Пад сельскагаспадарчымі ўгоддзямі 48,2% тэрыторыі (33,8% ворных зямель, 13,7% сена-

Рэкі і азёры

Рэкі Сенненшчыны належаць да Верхне-дняпроўскага гідралагічнага раёна. Буйных рэк няма. Агульная даўжыня 27 рэчак і ручаёў складае каля 300 км. Гушчыня натуральнай рачной сеткі 0,43 км². Агульная даўжыня асу-шальнай сеткі — 8,2 тыс. км, у тым ліку магі-стральных і надводных каналаў — каля 700 км, рэгуляцыйных каналаў — каля 500 км.

Сенненшчына — азёрны край. У раёне 71 возера і 8 буйных сажалак (штучных вадаё-маў).

Абалянка — рака ў Талачынскім і Сен-ненскім раёнах, левы прыток Лучосы (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 89 км. Пл. вадазбору 809 км². Пачынаецца каля в. Данілкава ў Талачынскім раёне, цячэ ў Сенненскім раёне, у ніжнім цячэнні — на мяжы з Віцебскім раё-нам — па Лучоскай нізіне. Асноўныя прытокі: Субота, Камянчанка, Нерайшанка, Чудзінка. Рэчышча звілістае, шырыня 5 —10 м. Каля в. Утрылава Сенненскага раёна на рацэ плаціна і Утрылаўская сажалка пл. 27 га.

Абразцы — возера ў басейне р. Бярозка, за 0,5 км ад в. Мелехава. Плошча 0,12 км². Даў-жыня 0,5 км. Наибольшая шырыня 0,32 км. Злучана прытокай з возерам Алыпанка.

Адроў — ракаў Аршанскім, Сенненскім і Талачынскім раёнах, правы прыток Дняпра. Даўжыня 75 км. Пл. вадазбору 676 км².

Пачынаецца меліярацыйнай канавам каля в. Дубніцы Аршанскага раёна. Асноўныя прытокі: Камяніца, Дзярноўка, Сакалянка, Барань. Рэчышча ў вярхоўі каналізаванае, далей звілістае, шырыня ракі 15 —20 м.

Альшанка — возера ў басейне р. Бярозка, каля в. Карпавічы. Плошча 0,36 км². Найболь-шая глыбіня 11,1 м. Даўжыня 1,68 км. Най-болыная шырыня 0,31 км. Злучана пратокай з возерам Абразцы.

Ардышэва — возера ў басейне р. Лучоса, за 2,5 км ад в. Сафіёўка Аршанскага раёна. Плошча 0,52 км². Найбольшая глыбіня 2,4 м. Даўжыня 1,22 км. Найбольшая шырыня 0,74 км. Выцякаюць рэкі Зелянуха і Ардышэўка. На беразе паляўнічая база.

жацей і пашаў). Сярэдні бал банітэту сельс-кагаспадарчых угоддзяў 34, найвышэйшы 44, найніжэйшы 28. Спецыялізацыя калгасаў і дзяржгасаў — ільнаводства і малочна-мясная жывёлагадоўля, пашыраны пасевы збожжавых і бульбы.

Ардышэўка — рака ў Сенненскім і Лёз-ненскім раёнах, левы прыток р. Лучоса (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 16 км. Пл. вадазбору 93 км². Выцякае з возера Ардышэва.

Багданаўскае возера — у басейне р. Кры-вінка (выцякае з возера) каля в. Багданава. Плошча 1,19 км². Найбольшая глыбіня 16,2 м. Даўжыня 3,37 км. Найбольшая шырыня 0,45 км. Злучана пратокай з возерам Сянно.

Бароўка — возера ў басейне р. Бярозка, каля в. Гуліна. Плошча 0,13 км². Упадае ручай Слузінка.

Бярозаўскае возера — у басейне р. Кры-вінка, каля в. Сіудзёнка. Плошча 2,6 км². Найбольшая глыбіня 15,8 м. Даўжыня 5,7 км. Найбольшая шырыня 1,05 км. 4 астравы агуль-най плошчай 3,8 га. Выцякае р. Бярозка.

Бярозка, Верхняя Крывіна — рака, левы прыток Зах. Дзвіны. Даўжыня 34 км. Пачынаецца з возера Бярозаўскае, цячэ ў Сенненскім і Бешанковіцкім раёнах.

Вітунь — рака, левы прыток р. Бярозка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 15,6 км. Пачынаецца каля в. Кляпчэва.

Вялікае Святое — возера ў басейне р. Свя-чанка (выцякае з возера), за 2 км ад в. Улья-навічы. Плошча 0,77 км². Найбольшая глыбіня 2,5 м. Даўжыня 1,53 км. Найбольшая шырыня 0,73 км. Зарасло поўнасцю.

Добрына — возера ў басейне р. Бярозка каля в. Цыганкі. Плошча 0,46 км. Найбольшая глыбіня 19,1 м. Даўжыня 1,49 км. Найбольшая шырыня 0,47 км.

Добрынка — рака, левы прыток Серака-ратнянкі (бас. Лучосы). Даўжыня 19 км. Пачынаецца каля в. Аланцьева.

Карасёва — возера ў басейне р. Абалянка, каля в. Нярэйша. Плошча 0,14 км². Даўжыня 0,5 км. Найбольшая шырыня 0,3 км. Выцякае ручай у р. Нерайшанку.

Кічына, Кічынскае возера — у басейне р. Абалянка каля в. Кічына. Плошча 1,74 км². Найбольшая глыбіня 3,7 м. Даўжы-ня 3,85 км. Найбольшая шырыня 0,84 км. Выцякае ручай у р. Абалянку.

Крывінка, Крывіна, Ніжняя Кры-в і н а — рака ў Сенненскім, Бешанковіцкім раёнах, левы прыток р. Бярозка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 34 км. Выцякае з возера Багданаўскае каля в. Запруддзе. Рэчышча ад вытоку на працягу 19,5 км каналізаванае, яго шырыня 4 — 8 м, у ніжнім цячэнні — 10 — 15 м.

Крыльцова — возера ў басейне р. Крывінкі, за 1 км ад г. Сянно. Плоіпча 0,21 км². Даўжыня 0,8 км. Найболыпая шырыня 0,3 км. На поўна-чы выцякае ручай у возера Сянно.

Крыльцоўка, Безымянна — рака. Бярэ начатая з ручаёў азёр Крыльцова, Рахальскае і Кулікоўскае, якія зліваюцца ў межах г. Сянно, і ўпадае ў Сенненскае возера. Шырыня 4 — 5 м. Даўжыня 3 км. Найболыпая глыбіня 0,5 м.

Кулікоўскае возера — у басейне р. Крывінка, на паўднёвай ускраіне г. Сянно. Плошча 0,1 км². Даўжыня 0,42 км. Найболыпая шырыня 0,27 км. Выцякае ручай у возера Сянно.

Леванова, Адамаўскае — возераў басейне р. Абалянка, за 1 км ад в. Адамава. Плошча 0,16 км². Даўжыня 0,65 км. Найболыпая шырыня 0,32 км.

Ліпна — возера ў басейне р. Чарнагосні-ца, каля в. Ходцы. Плошча 1,18 км². Найболь-шая глыбіня 5,8 м. Даўжыня 3,88 км. Найболь-шая шырыня 0,5 км. 4 астравы агульнай пло-шчай 2,9 га.

Малое Святое возера — у басейне р. Свя-чанка, каля в. Замошша. Плошча 0,11 км². Даў-жыня 0,4 км. Найболыпая шырыня 0,35 км. Выцякае ручай у р. Свячанка.

Немайцянка — рака, левы прыток р. Су-бота (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 24 км. Пачы-наецца на ўсход ад в. Каралі. У верхнім цячэнні называецца Брус.

Нерайшанка — рака, правы прыток р. Абалянка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 16 км.

Песачанка — рака, левы прыток р. Серакаратнянка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 21 км. Пачынаецца каля в. Калантаёва.

Рагожыца — рака ў Сенненскім і Чаш-ніцкім раёнах (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 13,4 км. Пачынаецца за 1,2 км ад в. Мар’янова.

Рубаўскае возера — у басейне р. Крывінка, за 1 км ад в. Запруддзе. Плошча 0,16 км². Даўжыня 0,75 км. Найболыпая шырыня 0,28 км.

Рыбакоўскае возера, Рыбакоўка — у басейне р. Свячанка, каля в. Рыбакоўшчына. Плошча 0,11 км². Даўжыня 0,55 км. Найболь-шая шырыня 0,26 км. Ручаямі злучана з р. Свяча.

Саро — возера ў Бешанковіцкім раёне на мяжы з Сенненскім раёнам, у басейне р. Чар-нагосніца. Плошча 5,31 км². Найболыпая глыбіня 36,3 м. Даўжыня 9,47 км. 2 невялікія астравы плошчай 0,04 га. Возера вызначаецца чысцінёй вады. Упадае ручай з возера Троена, на поўначы выцякае ручай у возера Астровен-скае.

Свячанка — рака ў Сенненскім, Чашніцкім

1 Бешанковіцкім раёнах, правы прыток ракі Ула (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 84 км. Выцякае ў возера Вялікае Святое. Прытокі — р. Свінка, невялікія ручаі і меліярацыйныя каналы. Пераважная шырыня рэчышча 5 —10 м, у ніжнім цячэнні — да 15 м.

Серакаратнянка — рака, левы прыток р. Лучоса (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 24 км. Выцякае з возера Дзевінскае (у некаторых даведніках за пачатак ракі прымаюцца сутокі рэк Добрынка і Зерамнянка за 1 км на ўсход ад в. Добрына, дзе яна вядома пад назвай Серакаротня), цячэ праз возера Серака-ротня. Асноўныя прытокі: Зелянуха і Песачанка.

Серакаротня — возера ў басейне р. Лучоса каля г. п. Багушэўск. Плошча 1,75 км². Найболыпая глыбіня 5,8 м. Даўжыня 5,24 км. Найболыпая шырыня 0,65 км. Праз возера цячэ р. Серакаратнянка.

Сосна — возера ў басейне р. Бярозка за

2 км ад в. Ходцы. Плошча 0,54 км². Найболь-шая глыбіня 8,2 м. Даўжыня 2,73 км. Найболь-шая шырыня 0,34 км.

Стрэпша-1 — возера ў басейне р. Абалянка за 1 км ад в. Варашылы, еярод лесу. Плошча 0,1 км². Даўжыня 0,43 км. Найболыпая шырыня 0,3 км.

Стрэшна-2 — возера ў басейне р. Лучоса каля в. Шчытоўка, еярод лесу. Плошча 0,18 км². Даўжыня 0,88 км. Найболыпая шырыня 0,3 км.

Су бота — рака, левы прыток р. Абалянка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 14 км. Пачынаецца за 2 км на паўднёвы захад ад в. Вейна. Упадае ў раку Немайцянка.

Сянно, Сенненскае возера — у басейне р. Крывінка, на ўскраіне г. Сянно. Плошча 3,15 км². Найболыпая глыбіня 31,5 м. Даўжыня 6,03 км. Найболыпая шырыня 0,92 км. Аб’ём вады 26,8 млн м³. Плошча вадазбо-ру 67,9 км². Катлавіна падзяляецца на глыба-каводны паўднёвы і мелкаводны паўночны плёсы. У паўночным плёсе востраў плошчай 0,018 км². Упадаюць каля 20 ручаёў, у тым ліку

3 Кулікоўскага возера. Пратокай злучана з Багданаўскім возерам.

Сенненскае возера

(па звестках 1927 года)

Сенненскае возера, якое ляжьщь на поўнач ад горада Сянно, мае, паводле вестак Анікіеві-ча (“Описание Сенненского уезда Могилевской губернии”), найвялікшую даўжыню ў 7 вёрст, а шырыню паўтары вярсты. У паўднёвы канец яго ўліваецца маленькая рачулка, а з паўночна-ўсходняга канца выцякае таксама невялічкая рэчка; апошняя злучае Сенненскае возера з Багданаўскім возерам, якое, у сваю чаргу, праз рэчку Ніжнюю Крывінку ў мяс-тэчку Бешанковічы, злучаецца з ракою Заход-няй Дзвіною. У мясцовасці, дзе ляжаць вышэй памянёныя азёры, ёсць яшчэ некалькі азёр, усе яны ствараюць як-бы нейкі ланцуг, які цяг-нецца з паўднёвага ўсходу на паўночны захад. Такім чынам, можна думаць, што гэтыя азёры прадстаўляюць рэштку якойсьці мінулай ракі. У паўночнай палове Сенненскага возера зна-ходзяцца два востравы, з якіх адзін супраць вёскі Каралевічы, паводле вестак Анікіевіча, займае плошчу ў тры дзесяціны. Ён пакрыты хмызняком, лесавым маладняком, як хвойка, дуб, вярба і іншыя. Другі востраў, бліжэй да горада, невялікі, увесь зарос лазой, таксама як і частка мяліны навокал яго, дзе растуць ча-рот, аер, сітнік. Завеццаён “Стрэлкай”. Берагі возера досыць звілістыя, у некаторых участках утвараюць паўвостравы адходныя і толькі ў 3—4 месцах (каля в. Турава) стромкія; скла-дзеныя яны больш з пяску (Каралевічы, Ф. Заазер’е). Па берагах возера мала дрэў, боль-шасць хмызняку, вярба, вольха і інш.

Рэльеф дна няроўны, прычым найбольш глыбокія месцы ў 32 —34 метры знойдзены на сярэдзіне возера і ідуць яны ў кірунку з поў-дня на поўнач. Тэта яшчэ больш узмацняе думку аб тым, што возера тэта ляжыць у лаг-чыне старога рэчышча. Там, дзе няма рас-ліннасці, дно пескавое, а ў іншых мясцінах гліністае. Температура вады, згодна вымерам Заржэцкага (навуковы працоўнік, якому было даручана вывучыць геалогію былога Сенненскага павета), пасля некаторых хістанняў за-станаўліваецца на 7°. Паводле таго ж Заржэцкага, колер вады Сенненскага возера падобны да крайняго жаўтаватага колеру скалы Форэ-ляіле. Празрыстасць вады ў розных месцах хістаецца ад 2-х да 3-х метраў (вымеры рабі-ліся ў чэрвені месяцы 1926 г. ). У працягу году змены роўню ў залежнасці ад надвор’я вельмі значныя. I, напрыклад, сёлета, з прычыны вялі-кай засухі, у некаторых месцах возера адыш-ло на 6 —7 метраў, прычым ровень яго значна панізіўся. Працэс усыхания возера не назіра-ецца, а што датыча забалочвання, дык працэс асабліва яскрава прыкмячаецца ў паўночнай яго частцы, дзе вялікі абшар заняло балота, якое напэўна прадстаўляла калісьці частку возера. Каля берага там, у вадзе, вялікая коль-касць вадзяных раслін, асабліва разаку, вадзя-ніцы.

У жніўні была абгледжана флора возера, прычым былі заўважаны наступныя расліны ў цвеце. У вадзе: чарот, лазоўка, шыльнік, сітнік, аер, стрэліца, урэчнікі, хвашчы, плюшчэй, бан-цушнік, казяльцы, вадзяніца, збанкі і некато-рыя іншыя. Разам з берагавымі знойдзена ўсяго 252 віды раслін.

Фауна возера даследавана не дасканала з прычыны адсутнасці азначнікаў казюлек. Заў-важаны: начовачкі, шмат іншых відаў мяку-ноў, шыцікі, плывунец, пляшчак, павукі, чарва камароў, бабак, жабы. 3 рыб трапляюцца наступныя віды: шчупак, карась, лінь, акунь, вер-хаводка (вуклейка), плотка, калека (калега), усьцяра, ёрш, краснапёрка, курмель, лешч.

3 птушак найчасцей трапляецца сустрэць: чаплю, нырка, вутку, чайку, пелікана (мясцо-выя назвы).

С. Вялішчанка. // "Наш край". 1927 г.

Ходцы, Любач — возера ў басейне р. Чарнагосніца, каля в. Ходцы. Плошча 0,53 км². Найбольшая глыбіня 7,2 м. Даўжыня 1,6 км. Найбольшая шырыня 0,5 км. Упадае ручай з возера Ліпна, выцякае ў возера Троена.

Чарвінка — рака ў Сенненскім і Чаш-ніцкім раёнах, правы прыток р. Усвейка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжьшя 23 км. Пачынаецца каля в. Старая Беліца.

Чудзінка — рака, правы прыток р. Аба-лянка (бас. Зах. Дзвіны). Даўжыня 12 км. Пачынаецца каля в. Пасад.

Акрамя названых, ёсць яшчэ невялікія рэчкі: Арлянка, Брус, Зелянуха, Зерамнянка, Лучка (Турчанка), Паграбёнка, Палонка, Руд-ніца і на межах раёна — Лучоса і Усвейка.

Значная колькаець малых азёр: Аксюці-на, Алее, Арляны, Безымяннае, Безымяннае-1, Белае, Бугаеўскае, Бяздоннае, Вінкава, Вобран-ка, Гарэлькава-1, Гарэлькава-2, Глыбокае, Гулі-на, Даганаўскае, Здзевінскае, Дарскае, Заазёр-скае, Зелянец, Канстантова, Канстантоўскае, Карчэўшчына, Кеўдзіна, Круты Ручай, Кузь-мічова, Лімнаўскае, Любачы, Лясное, Маеўскае, Рабцаўскае, Семянец, Серакаратнянскае, Сук-рэменскае, Троена, Хотлінскае, Цагельня, Чор-

Флора і фауна

Природная расліннасць належыць да Заходив-Дзвінскай геабатанічнай акругі, паўднё-вай падзоны таёжна-лясной зоны. Утварэнне глебавага покрыва тут праходзіла пад уплы-вам лясной расліннасці. Раслінны покрыў равна прадстаўлены лясамі, лугавой і балотнай расліннасцю. На тэрыторыі раёна лясы займа-юць значную плошчу. У карыстанні калгасаў і саўгасаў 7574 га лесапакрытых зямель, у тым ліку 731 га лесу.

Аіульная плошча лесапакрытых зямель раёна на 1. 1. 2002 г. складае 82,3 тыс. га (41,8%), у тым ліку 52,2 тыс. га лесу. Агульная плошча зямельнага фонду Сенненскага раёна на

1. 1. 2002 г. — 196,5 тыс. га.

У адмініетрацыйных межах Сенненскага раёна размешчаны лясы дзяржаўнага ляснога фонду.

Склад лясоў (у %): хваёвыя — 32,9, яловыя — 20,4, дубовыя — 0,5, ясянёвыя — 0,9, кляновыя — 0,1, бярозавыя — 22,5, асінавыя —

6. 1, шэраальховыя — 9,4, чорнаальховыя —

7. 2. Штучных лясоў 10%, пераважна хваёвыя і яловыя насаджэнні. Адметныя лясныя масі-вы: Цёмная путча, Абалянская лясная дача, Канеўская дача, Сенненская путча, Казённік, Купаваць, Іванькаўская путча, Бор, Барок.

Размеркаванасць на тэрыторыі раёна га-лоўных лесастваральных парод залежыць ад рэльефу і глебаўтвараючых парод.

На ўзвышаных плато з лёсападобнымі суглінкамі ў паўднёвай частцы раёна лясы складаюцца з елкі з нязначным дамешкам лісцевых парод. У падлеску яловых лясоў пераважаюць ляшчына, крушына, маліна. Тра-вяны покрыў з прычыны вялікага зацянення глебы нізкі і рэдкі і складаецца з майніка двух-лістага і кісліцы. Сустракаюцца чарніцы, брус-ніцы, суніцы. Махавы покрыў звычайны, добра развіты, але ў залежнасці ад ступені і ха-

Камяні

Адкуль узяліся камяні на Сенненшчыне? Іх прынес ледавік у далёкія часы, калі тэры-торыя, на якой знаходзіцца зараз Беларусь, падверглася аледзяненню. Камяні знайсці мож-на ўсюды. На палях і лугах ямы перашкаджа-юць сельскагаспадарчым работам, таму іх па-стаянна збіраюць.

нае, Чудня, Шэбіна, Яршова і сажалкі: Безыменная, Бурдзялі, ВЭХ, Ледневіцкая, Мошка-ны, Роднае Сяло, Серкуці, Шчытнікі.

рактару вільготнасці глебы ён можа быць розны. Часцей за ўсё ў яловых лясах растуць зя-лёныя мхі і лугавы лён.

У месцах, дзе рэльеф утвораны канцавымі марэнамі, а тэта значная частка тэрыторыі раёна, расліннасць іншая. На вяршынях павы-шэнняў, на лясных глебах звычайна сустракаюцца хваёвыя бары. Ніжэй па схілах яны пе-раходзяць у хваёва-яловыя. На глебах расце верас, папараці. Махавы покрыў не развіты.

Пашыраны ў раёне ялова-шыракаліетыя лясы. 3 шыракалістых парод сустракаюцца клён, ясень, вяз, дуб, ліпа ў выглядзе дамешка да асноўных парод. Распаўсюджаны таксама дробналіетыя пароды — бяроза, вольха, шэ-рая асіна.

Ярус хмызняковых складаецца з рабіны, крушыны, розных пладова-ягадных раслін (ма-ліны, ажыны). На звышвільготных і тарфяных глебах расце чорная вольха.

Лугі па ўмовах свайго развіцця дзеляцца на сухадольныя, балотныя, тарфяныя і пойменныя (абалонныя). Агульная плошча лугоў 27,5 тыс. га.

3 паляўніча-прамысловых жывёл водзяц-ца лось, дзік, ліс, воўк, казуля, янотападобны сабака, заяц-бяляк, заяц-русак, вавёрка, тхор, куніца, выдра, норка, андатра, бабёр, цецярук, глушэц.

3 ахоўных жывёл, занесеных у Чырвоную кнігу Беларусі, трапляюцца барсук, белая ку-рапатка, звычайны зімародак, з раслін — пе-ралеска высакародная, ворлікі звычаиныя, сон шыракалісты, наперстаўка буйнакветная, лінея паўночная, тафільдыя чашачкавая, шпажнік ча-рапіцавы.

Прыродныя ўмовы і рэсурсы раёна вы-значаюць своеасаблівасць развіцця сельскай гаспадаркі і магчымасці размяшчэння месц масавага адпачынку.

Трапляюцца і агромністыя валуны, якія прыцягваюць у вагу людзей сваімі памерамі. Паблізу вёскі Вароніна знаходзіцца Чортаў камень, або Кравец. Яго даўжыня 10,2 м, шы-рыня 6 м, вышыня 4 м. Ён другі па велічыні ў Беларусі.

Пра яго існуе некалькі паданняў. Паводле аднаго з іх, у балоце, побач, жылі чэрці, якія нярэдка жартавалі над п’янымі мужыкамі, што вярталіся з карчмы. Завядуць у балота, падвя-дуць да каменя, а небарака думав, што дабраў-ся да ўласнай печы. Распранецца і кладзецца спаць. А калі прачынаецца, то здзіўляецца, як трапіў сюды. Чэрці ж рагочуць у хмызняку. Паводле ж другога падання, пад гэтым каменей жыў чорт, які займаўся краўцоўскай спра-вай. Ён шыў адзенне сялянам, а тыя разлічва-ліся з ім пятакамі. Нібыта адбіткі тых пятакоў і цяпер можна ўбачыць.

Каля вёскі Забор’е ёсць яшчэ адзін Чор-таў камень. Яго памеры 4,7x3,3x1,8 м. Пярун-камень, або Вялікі камень, памерамі 4x3,8x2 м знаходзіцца за 1 км на ўсход ад вёскі Расход-на. Побач з вёскай Арляны ёсць Клін-камень (4,2x2,8x2 м). Пярун-камень памерамі 5,4хх4,1х0,8 м ёсць і каля вёскі Дубкі. Недалёка ад вёскі Пушкары ляжыць так званы ка-мень-следавік (4,2x3,5x1). Дарэчы, даюцца памеры толькі той часткі камянёў, якая знаходзіцца над паверхняй. Усе камяні склада-юцца ў асноўным з граніту-рапаківі, што ў перакладзе з фінскай мовы азначае “гнілы камень”.

Падрыхтаваў да друку С. В. Шайко.

ЛД ЧДСОУ ПЕРШДБЫТНЫХ

1917

ЗЯМЛЯ НАШЫХ ПРОДКАЎ

Сляды сівой даўніны

Засяленне тэрыторыі Сенненскага раёна адбылося ў 11 тысячагоддзі да н. э. , калі наступіла так званае аляродскае па-цяпленне, і ледавік канчаткова пакінуў тэрыторыю Беларусь Прасторы яе паўноч-най часткі пакрыліся змешанымі хваёва-бярозавымі лясамі, у далінах рэк басейна Заходняй Дзвіны сфарміраваліся надпо-плаўныя тэрасы, прыдатныя для пасялен-ня тут першабытнага чалавека.

Характэрнай рысай гэтага часу было знікненне ці адступленне на поўнач і паў-ночны ўсход маманта і шарсцістага наса-рога. Былая ледзяная пустыня пакрыва-лася азёрамі і лясамі. Сфарміраваўся велъмі разнастайны жывёльны свет. Тыловыя яго прадстаўнікі — зубры, туры, мядзведзі, ваўкі, алені, рысі і інш. У азё-рах вадзілася шмат рыбы. Спрыяльныя прыродныя ўмовы прываблівалі сюды першабытнага чалавека.

Вынаходніцтва лука і стрэл прывяло да рэгулярнага забеспячэння мясной ежай. Вынікам гэтага быў значны рост насель-ніцтва.

Засяленне ішло, у асноўным, па далінах рэк басейна Верхняга Дняпра, аб чым сведчыць адкрыццё археолагамі шэрага стаянак гэтага часу каля в. Каромка Рага-чоўскага, Бароўка, Звойная Магілёўскага раёнаў і інш. Найбольш цікавая стаянка Берасценева Аршанскага раёна, размеш-чаная на першай надпоплаўнай тэрасе правага берага р. Дняпро, на мяжы Аршанскага і Сенненскага раёнаў. Тут выяў-лены рэіпткі бытавых і гаспадарчых па-будоў, шматлікія крамянёвыя прылады: сіметрычныя і асіметрычныя наканечнікі стрэл, канцавыя і авальныя скрабкі, ся-рэдзінныя, вуглавыя і бакавыя разцы. Ста-янкі такога тыпу адносяцца да ранняга этапа грэнскай культуры фінальнага па-леаліту. Паходжанне гэтай культуры звяз-ваюць з болып старажытнымі культурамі верхняга палеаліту басейнаў Сажа, Дняпра, Дзясны.

Знаходка помніка ранняга этапа грэнскай культуры каля мяжы Сенненскага раёна сведчыць, што тэта тэрыторыя ўжо была асвоена першабытнымі паляўнічымі ў час фінальнага палеаліту (11 — 10 тысячагоддзі да н. э. ). Асобныя наканечнікі стрэл грэнскага часу знойдзены і на тэрыторыі Сенненскага раёна.

Далейшыя археалагічныя даследа-ванні могуць выявіць болып старажыт-ныя помнікі першабытнага чалавека на поўначы Бе лару сі: знаходкі рэштак паў-днёвага слана каля в. Старое Сяло Віцеб-скага раёна, які жыў на гэтай тэрыторыі каля мільёна гадоў таму, у пачатку ант-рапагену, сведчыць, што ўжо ў той вельмі далёкі час на гэтай тэрыторыі склаліся спрыяльныя ўмовы для жыцця першабытнага чалавека.

8300 гадоў да н. э. наступіў сучасны геалагічны перыяд — галацэн. Жывёльны і раслінны свет паступова прымаў сучасны выгляд. Эпоху старажытнага камен-нага веку змяніў мезаліт, ці сярэдні ка-менны век. Першабытныя людзі па-раней-шаму рухаліся на поўнач, паўночны за-хад па далінах Дняпра, Прыпяці, Бярэзі-ны, Случы, Пцічы і паступова засялялі басейн Заходняй Дзвіны. Рэшткі іх пасе-лішчаў знойдзены па берагах Заходняй Дзвіны і шматлікіх азёр (в. Крыжы Віцеб-скага раёна, в. Крумплева, Пятроўцы По-лацкага раёна, Гарадок пад Новалукомлем, каля межаў Сенненскага раёна), асобныя крамянёвыя прылады (наканечнікі стрэл, скрабкі, ножападобныя пласціны і інш. ) трапляюцца на берагах азёр на тэрыто-рыі Сенненскага раёна.

У культурных пластах гэтых помнікаў знойдзены вербалістыя наканечнікі стрэл, канцавыя скрабкі, ножападобныя пласціны, разцы, сегментападобныя і трапецапа-добныя крамянёвыя прылады.

У эпоху сярэдняга каменнага веку была заселена ўся тэрыторыя Падзвіння.

У канцы 5-га—пачатку 4-га тысяча-годдзяу да н. э. пачаўся новы каменны век — неаліт. Галоўным зместам яго было з’яу-ленне глінянага ляпнога посуду, авалодан-не навыкамі жывёлагадоўлі і земляроб-ства. Спрыяльныя для жыцця ўмовы, вы-находства новых і ўдасканаленне старых прылад працы і тэхнікі палявання пры-вялі да рэзкага павелічэння сродкаў існа-вання і хуткага росту насельніцтва.

Самым раннім помнікам неалітычна-га часу на Сенненшчыне з’яуляецца пасе-лішча Асавец-4, якое знаходзіцца на Крывінскім тарфяніку, на мяжы Сенненскага і Бешанковіцкага раёнаў. Яно дату-ецца 4-м тысячагоддзем да н. э. Тут, на бе-разе возера, цяпер затарфаванага, знойдзены шэраг неалітычных паселішчаў, вы-вучэнне якіх дае магчымасць характары-заваць матэрыяльную і духоўную культуру, заняткі, быт і светапогляд мясцовага насельніцтва ад 4-га тысячагоддзя да ся-рэдзіны 2-га тысячагоддзя да н. э. У ніжніх пластах стаянак Крывіна-1 і Крывіна-2, Асавец-2 знойдзены рэшткі вялікіх шы-ракагорлых гладкасценных гаршкоў, вы-рабленых з гліны з дамешкамі тоўчаных ракавін. Арнаменты разрэджаныя, рэдка запальныя, складаюцца з насечак, гра-беньчатых водціскаў, водціскаў вусеня. Сустракаюцца рэшткі тэкстылю, узоры з прачэрчаных ліній. На фрагменце аднаго

з гаршкоў выяўлены схематычны малю-нак вадаплаўнай птушкі.

Апрача керамікі, знойдзены і касцяныя вырабы: цёслы, сякеры, наканечнікі стрэл, рэшткі гарпуноў. Крамянёвых прылад мала. Яны падобны да мезалітычных. Ма-тэрыялы з ніжніх пластоў тарфяных стаянак Крывіна-1 і Крывіна-2 адносяцца да Крывінскага варыянта нарвенскай культуры.

У верхніх пластах стаянак Крывінскага тарфяніка знойдзены рэшткі жылля з двухскатным! дахамі. У іх размешчаны агнішчы на пясчаных подсыпках, якія па-дасланы драўлянай карой. На абломках гаршкоў захаваліся рэшткі ежы ў выгля-дзе шкарлупінак вадзяных і лясных арэ-хаў, ракавін, лускі рыб. Кераміка верхніх пластоў больш разнастайная: рэшткі вялікіх пласкадонных ці вастрадонных гаршкоў, паўсферычных місак, невялікіх гаршкоў і кубкаў. У іх матэрыяле знойд-зена многа тоўчаных ракавін. Сценкі посуду заштрыхаваны і арнаментаваны га-рызантальнымі паясамі насечак, грабень-чатых водціскаў, лапчатых і накольчатых водціскаў. Сустракаюцца і водціскі шнура. Большая колькасць прылад працы зроблена з рога і косці. Тэта тлумачыцца адсутнасцю мясцовых запасаў крэменю. У культурных пластах знойдзены касцяныя праколкі, іголкі, сякеры, цёслы, долаты, гарпуны, рыбалоўныя кручкі, наканечнікі стрэл, кінжалы. Выяўлены ўпрыгожванні: касцяныя і бурштьшавыя падвескі, пацеркі, пранізкі, кольцы, фігурныя накладкі. Шырока распаўсюджаны ўпрыгожванні з прасвідраваных зубоў жывёлін. У верхній пласце паселішча Асавец-2 трапляюцца арнаментаваныя касцяныя і рагавыя вы-рабы, выявы птушак з іклаў кабана, фігуркі змей і птушак, статуэтка лася, вы-рабленыя з рога, дзве вельмі рэалістыч-ныя выявы галоў першабытных людзей, вырабленыя з дрэва і рога.

У культурных пластах крывінскіх па-селіпічаў знойдзены косткі свойскіх жывёлін: коней, свіней, прасочаны зачаткі зем-ляробства. Аднак знаходкі костак дзікіх жывёлін і рыб, паляўнічай зброі, рыбалоў-нага начыння, рэштак чаўноў, раслінных рэштак сцвярджаюць аб значнай ролі ў жыцці нарвенцаў палявання, рыбалоўства, збіральніцтва.

У бронзавым веку (першая палова 2-га тысячагоддзя да н. э. ) развіваліся жы-вёлагадоўля і земляробства, мацярынска-родавыя адносіны паступова замяняліся патрыярхальнымі.

Археалагічныя матэрыялы помнікаў Крывіны і Асаўца сведчаць, што ў неалі-тъічнага насельніцтва на тэрыторыі сучас-нага Сенненскага раёна склалася пэўная сістэма вераванняў і культаў, абрадаў i рытуалаў — першабытная рэлігія.

3 першай паловы 2-га тысячагоддзя да н. э. на Сенненшчыне жылі нашчадкі мясцовых неалітычных плямён, якія паступова ўспрымалі рысы, характэрныя для культуры бронзавага веку. Сюды праніклі плямёны культуры шнуравой керамікі, якія сяліліся абапал водных шляхоў. Іх уплыў на мясцовае неалітычные насельніцтва прасочваецца па кераміцы з верхніх пластоў паселішчаў Крывіна-2 (Сенненскі раён), Асавец-2 (Бешанковіцкі раён). Тут, побач з неалітычнымі рысамі керамікі (вастрадоннасць, порыстасць сценак боль-шасці посуду), трапляюцца арнаменты ў выглядзе адбітка шнура і наразных ліній, характэрныя для культуры бронзавага веку. Знаходкі ў верхніх культурных пластах Крывіна-1 і Асаўца-2 матыкі і семя льну сведчаць аб занятках земляробствам, а касцей свойскіх жывёл — аб узнікненні жывёлагадоўлі. Такім чынам, у паўночнай Бел ару сі, у тым ліку і на Сенненшчыне, склалася своеасаблівая культура бронзавага веку, у аснову якой ляглі мясцовыя неалітычныя традыцыі. Яна атрымала на-зву паўночнабеларускай культуры. Самыя раннія этапы яе развіцця адносяцца яшчэ да позняга неаліту.

У VII ст. да н. э. на тэрыторыі Віцеб-шчыны пачаўся жалезны век. Адкрыццё жалеза азначала пачатак вялікага тэхніч-нага перавароту ў гісторыі чалавецтва. Металургія жалеза, падсечнае земляробства станавіліся асновай эканомікі стара-жытнага насельніцтва.

У пачатку ранняга жалезнага веку на тэрыторыі паўночнай Беларусі склалася своеасаблівая культура плямён, якая атрымала назву днепра-дзвінскай. Асноўным тыпам яе паселішчаў былі ўмацаваныя гарадзішчы, якія размяшчаліся на надпоп-лаўных тэрасах, на мысах, па берагах рэк і азёр. Яны ўяўлялі сабой добра абароне-ныя прыроднымі ўмовамі месцы з сена-жацямі і ўчасткамі прыдатнай для апра-цоўкі зямлі (в. Лукомль на мяжы Сенненскага і Чашніцкага раёнаў).

На раннім этапе развіцця культуры (VIII—V ст. да н. э. ) днепра-дзвінскае насельніцтва яшчэ не ўмацоўвала пляцоўкі гарадзішчаў, будавала жыллё слупавой канструкцыі — падоўжныя наземныя дамы памерам 2,5 —3x7 —8 м, вырабляла пры лады працы з рога і каменя, ляпны гладкасценны посуд цыліндрычных слоі-кавых форм і слаба прафіляваны з арна-ментам у выглядзе выціснутых уверсе ямак.

Асноўным заняткам насельніцтва былі жывёлагадоўля, паляванне і рыбалоў-ства. Земляробства насіла подсобны харак-тар (в. Замошша Полацкага, Машчоны Сенненскага раёнаў).

На сярэднім этапе (IV ст. да н. э. — I ст. н. э. ) днепра-дзвінцы ўжо ўмацоўвалі пля-цоўкі гарадзішчаў кальцавымі валамі, бу-давалі наземнае жыллё слупавой канструкцыі, якое, у адрозненне ад жытлоў ранняга этапа, ужо раздзялялася на асобныя памяшканні з агнішчамі ў цэнтры. Адна-часова з касцянымі прыладамі працы пры-мяняліся жалезныя, вырабляўся ляпны слоікападобны і слабапрафіляваны посуд з арнаментам у выглядзе прачэрчаных ліній. Асноўны занятак насельнікаў гара-дзішчаў — жывёлагадоўля (в. Новае Сяло Сенненскага, Паддубнікі Міёрскага раё-наў).

На познім этапе (I —пач. V ст. н. э. ) пляцоўкі і схілы гарадзішчаў умацоўва-ліся складанай сістэмай валоў з драўля-нымі канструкцыямі і равоў, невялікія наземныя жылыя будынкі мелі чатырох-вугольную форму, агнішча ў цэнтры. ІПы-рокае распаўсюджанне атрымалі жалезныя прылады працы і зброя. Вядучымі галінамі гаспадаркі з’яўляліся падсечнае земляробства і жывёлагадоўля. Ляпны слабапрафіляваны посуд адрозніваецца ад па-пярэдняга падоўжнай формай венчыка (в. Лукомль).

Другая палова 1-га тысячагоддзя з’яу-ляецца вельмі важнай у гісторыі плямён. На тэрыторыі Усходняй Еўропы пра-ходзілі складаныя этнічныя працэсы, якія былі звязаны з вялікімі вандроўкамі пля-мённых аб’яднанняў. У канцы V—пачат-ку VI ст. на тэрыторыю Паўночнай Бе-ларусі пачалі пранікаць раннеславянскія плямёны, якія асімілявалі ці аказалі модны ўплыў на мясцовае насельніцтва днеп-ра-дзвінскай культуры. Утварылася новая культура, якая атрымала назву банцараў-скай. Помнікі яе распаўсюджаны ў цэнтры і на поўначы Беларусі і ў суседніх раёнах верхняга Падняпроўя. Цікавым з’яўляецца гарадзішча Лукомскае, якое размешчана ў вёсцы Лукомль, на правым беразе р. Лукомкі, на пагорку 15 — 20 м вьппынёй, на мяжы Сенненскага і Чашні-цкага раёнаў. У культурным пласце ма-гутнасцю 2,2—5 м выяўлены рэшткі не-калькіх археалагічных культур. Гэтыя культуры храналагічна змяняюць адна другую: днепра-дзвінская, прадметы якой датуюцца I —IV ст. , банцараўская — V— VIII ст. Матэрыялы пачатку X ст. н. э. належалі крывічам. Выяўлены і культурныя рэшткі XI—XIII ст. На поўнач ад гарадзішча знаходзіцца селішча банцараў-скай культуры, якое датуецца V — VIII ст.

Насельніцтва банцараўскай культуры займалася земляробствам, жывёлагадоў-ляй. Паляванне і рыбалоўства насілі да-паможны характар, былі развіты здабыча і апрацоўка жалеза, вытворчасць бронзы, ганчарства, апрацоўка дрэва, косці і інш. Насельніцтва жыло ў наземных ці паў-зямлянкавых пабудовах чатырохкутнай формы з адкрытымі агнішчамі ці печ-камі-каменкамі ў сярэдзіне. Пабудовы былі зрубныя ці слупавой канструкцыі, плошчай каля 12—20 кв. м і меншыя, по-бач з жытламі — ямы-склепы. На кожным даследаваным паселішчы знаходзі-ліся сляды вытворчасці жалеза — абломкі печаў-домніц, крыцы, кавалкі жалезнай руды, рэшткі тыгляў, ліцейныя формы для вырабу лунніц, якія датуюцца VII — VIII ст.

Пахавальны абрад, характэрны для гэтай культуры — трупаспаленне на бес-курганных і курганных могільніках. Крэ-мацыя нябожчыкаў адбывалася за межамі некропаляў, пасля чаго ачышчаныя ад попелу косці змяшчаліся ў гліняныя па-судзіны-урны або ссыпаліся на дно ма-гільных ям.

Курганы па форме падзяляюцца на круглыя, падоўжныя і доўгія. У іх такса-ма знойдзены урнавыя і бязурнавыя па-хаванні, змешчаныя на гарызонце, у насыпе або адразу пад дзёрнавым пакрыц-цём насыпу. Пахавальны інвентар вельмі бедны: тэта цэлыя пасудзіны ці іх фрагменты. Носьбіты банцараўскай культуры выраблялі слабапрафіляваныя пласкадон-ныя ляпныя гаршкі. У гліну дадавалася жарства і буйназярністы пясок. Посуд меў крыху адагнуты венчык, слаба выража-ную шыйку, моцна спушчаны плячук, злёг-ку пукатае тулава. Трапляюцца слоікапа-добныя гаршкі, што характэрна для Пад-дзвіння. Звычайна на помніках банцараў-скай культуры знаходзяць біканічныя гліняныя прасліцы, жалезныя нажы, сяр-пы, наканечнікі коп’яў, шпоры, падкова-падобныя фібулы, бронзавыя бранзалеты, падвескі, пярсцёнкі, рэшткі бронзаліцей-най вытворчасці. Да трэцяй чвэрці 1-га тысячагоддзя адносяцца нажы, верхняя частка якіх заканчваецца двума спіралепа-

добнымі завіткамі (Лукомль). Такія нажы, характэрныя для старажытных славян, прымяняліся пры выкананні рэлігійных абрадаў.

У матэрыяльнай культуры помнікаў банцараўскай культуры прасочваюцца славянскія рысы. Напэўна, ужо ў тэты час тут рассяляліся славяне. Археалагічныя матэ-рыялы дазваляюць меркаваць, што носьбі-ты банцараўскай культуры былі раннімі славянам!, якія пачалі пранікаць у басейн Заходняй Дзвіны яшчэ ў VI ст. і распаў-сюдзіліся ў цэнтры, на поўначы Беларусі і ў суседніх раёнах Верхняга Падняпроўя. Аб гэтым сведчыць наяўнасць славянскіх рыс на паселішчах VI —VIII ст. У тэты час асноўным тылам паселішчаў станаві-ліся адкрытыя селішчы, а гарадзішча вы-карыстоўвалася як сховішча.

Насельніцтва, якое жыло на тэрыто-рыі Сенненшчыны ў VI —канцы VIII ст. , аказала моцны ўплыў на фарміраванне славянскага саюза крывічоў. Аб гэтым сведчаць археалагічныя матэрыялы га-радзішча ў Лукомлі, дзе культурны пласт са знаходкамі банцараўскай культуры пе-ракрыты культурным! рэшткамі пачатку X ст. , якія належалі летапісным крыві-чам. Полацкія і Віцебскія крывічы зай-малі тэрыторыю сучаснай Віцебскай воб-ласці і іншыя раёны. Летапісец у “Апо-весці мінулых гадоў” называе іх палача-намі.

Распад першабытна-абпічынных ад-носін прывёў да станаўлення феадалізму — новай грамадска-эканамічнай фармацыі. З’явіліся познія гарадзішчы, сядзібы фе-адалаў — грады. Так, на Лукомскім гарадзішчы знойдзены культурныя рэшткі сядзібы феадала, якія датуюцца IX — па-чатакам X ст.

Адным з першых дзяржаўных утва-рэнняў на тэрыторыі былога Сенненскага павета было Лукомскае ўдзельнае княства з цэнтрам у Лукомлі, аб чым сведчыць магутны культурны пласт XI —XIII ст. , які залягаў над культурнымі рэшткамі X ст. Сярод знаходак сустракаюцца вырабы з жалеза (наканечнікі стрэл, сякеры, сашнікі, сярпы, косы, ключы ад замкоў і інш), з каляровых металаў (бранзалеты i іншыя жаночыя аздабленні); з косці (гра-бяні, праколкі); з каменя (праселкі, та-чыльныя брускі); з шкла (бранзалеты, каралі). Да рэдкіх знаходак адносіцца шахматная антрапаморфная фігурка, кас-цяная пласціна з выявамі звяроў, залатая ажурная пацерка.

Вывучэнне стаянак Крывіна і Асавец дазваляе зрабіць вывад, што іх насельнікі ведалі аб асаблівасцях і багаццях мясцо-вага краю, мелі звесткі ў галіне геаграфіі, батанікі, мінералогіі і г. д. Каб падгрымаць сваё існаванне, трэба было добра ведаць тэрыторыю, выбраную для палявання, ры-балоўства і збіральніцтва, карысныя асаб-лівасці раслін, мінералаў, дрэў, каб выка-рыстаць іх для сваіх патрэб, умець ары-ентавацца на мясцовасці.

Уяўляюць цікавасць знаходкі з кры-вінскіх паселішчаў. Знойдзены каралі, зробленыя з іклаў мядзведзя ці ваўка. Насельнікі гэтых паселішчаў лічылі, што воін ці паляўнічы, на іпыі якога знаходзі-ліся такія каралі, будзе дужы і спрытны, як звяры. Каралі з зубоў лісіцы павінны былі дадаць паляўнічаму хітрасці. Такім чынам, чалавек надаваў каралям з зубоў жывёлін звышнатуральную магічную сілу. Чалавек хацеў, каб і ў яго былі некато-рыя спецыфічныя асаблівасці той ці іншай жывёліны.

У культурных пластах паселішчаў Крывінскага тарфяніка знойдзена шмат зубоў мядзведзя, лася, ваўка, сабакі с прас-відраванымі ў прыкаранёвай частцы ад-тулінамі, праз якія працягваліся ніткі. Сустракаюцца замест адтуліны нарэзкі. Насельнікі паселіпічаў Крывіна і Асавец для вырабу караляў болып за ўсё карыс-таліся карэннымі зубамі лася. Гэта рабі-лася таму, што лось быў асноўнай здабы-чай паляўнічага, а мяса яго ратавала жы-хароў ад голаду. Таму каралі з зубоў лася, на думку першабытнага паляўнічага, павінны даць яму ўладу над гэтай жывёлай і забяспечыць супляменнікаў ежай. Шмат-лікія знаходкі караляў з зубоў мядзведзя, ваўка, сабакі сведчаць аб значнай ролі гэтых жывёл у паляўнічым промысле першабытных насельнікаў тэрыторыі Сеннен-шчыны. Такім чынам, яшчэ ў глыбокай старажытнасці ў насельнікаў паселішчаў Крывіны і Асаўца склалася прамысловая магія, як адна з першых разнавіднасцей першабытных рэлігійных вераванняў.

У культурных пластах неалітычных стаянак знаходзяць амулеты-каралі са сківіц бабра. Яны прасвідроўваліся і пры-стасоўваліся для нашэння на шыі.

У новым каменным веку, калі ўзрасла роля жывёлагадоўлі і земляробства, у пер-шабытным грамадстве вырасла роля мужчины ў вядзенні гаспадаркі абшчыны. Ад-паведна вобраз мужчыны займаў усё боль-шае месца ў міфалогіі і рэлігіі першабытнага чалавека. У сувязі з гэтым у культурных пластах неалітычных стаянак часта знаходзяць пластычныя выявы муж-чын.

Найболып старажытная для тэрыторыі Беларусі статуэтка мужчыны была знойдзена ў 1966 г. у культурным пласце тарфянікавай стаянкі Асавец. Выява вы-разана з цвёрдага ліставога дрэва, мае даў-жыню 9,5 см. Ніжняя частка яе абламана. Фігурка ўвасабляе сабой рэалістычны вобраз чалавека з выразнымі і нават рэзкімі рысамі твару. Глыбокія вачніцы і апушчаныя куткі вуснаў прыдаюць выя-ве суровы выгляд. Краі надброўяў закругления, нос прамы і крыху сплюшча-ны. Выдзелена ніжняя частка твару, якая рэ-льефна выступае ўперад. Відавочна, пер-шабытны мастак так абазначыў вусы і ба-раду. Выдзелена шыя. Рукі не выдзелены.

Другая выява галавы мужчыны зной-дзена ў 1972 г. Яна выразана з рога. Гэта галава мужчыны з высокім ілбом і пра-даўгаватым тварам, рэзка абазначанай ба-родкай. Абазначаны вочы ў выглядзе глы-бокіх прасвідраваных конусападобных ямак. Пераноссе выяўлена слаба. Рот акрэ-слены гарызантальна прарэзаным паглы-бленнем. Адзначаны правільныя рысы тва-ру. Статуэтка абламана ў старажытнасці, але захавалася шыя, уверсе якой прасвід-равана адіуліна, відавочна, для падвешван-ня. Даўжыня — 4,2 см. Назіраецца, пры параўнанні, адзін і той жа стылъ выка-нання абодвух статуэтак.

Трэба таксама адзначыць знаходку аб-ломкаў добра прафіляванага глінянага гаршка, на пукатым брушку якога ка-роткімі адбіткамі перавітага шнура выгра-віраваны дзве постаці чалавека. Постаці перададзены схематычна, але па дэталях гравіроўкі можна меркаваць, што яны муж-чынскія.

Знойдзена фігурка лася, выразаная з рога, якая перадае дынаміку руху. Зной-дзены выявы птушак, якія выразаны з распічэпленых іклаў дзіка. Гэта, у першую чаргу, — выявы качкі, чаплі.

Сярод рэчаў можна выдзеліць прыго-жыя фііурныя накладкі, касцяныя плоскія кольцы, пласціны з зубчастымі краям!.

Выяўлены аздобы, вырабленыя з бур-штыну — выкапнёвай зацвярдзелай сма-лы некаторых хваёвых дрэў. 3 кавалкаў бурштыну вырабляліся разнастайныя карал і з прасвідраванымі адтулінамі, тру-бачкі, гузікі, кольцы.

Важнай крыніцай вывучэння духоў-нага свету старажытнага насельніцтва можа служыць арнамент на кераміцы. Самым яркім арнаментам вызначалася паўночна-беларуская культура. Тут назіраецца вялікая разнастайнасць узораў. Наносился гарызантальныя, ромбападобныя, косанакіраваныя і яіпчэ больш складаныя палоскі. Пазней выкарыстаны паўсферы і акружнасці, схематычныя малюнкі, якія нагадваюць выявы раслін, а таксама

акружнасці, запоўненыя радыяльнымі лініямі. Верагодна, многія з малюнкаў можна тлумачыць як сімвалы старажыт-най міфалогіі, а таксама як салярныя знакі. Не выключана, што і шнуравы арнамент меў сакральны сэнс: шнур — гэта адна з форм спіралі, а спіраль — знак агню, сон-ца, жыцця.

У арнаментах адлюстроўваліся нека-торыя паняцці аб геаметрыі, арыфметы-цы. У той час чалавек ужо ўмеў вычэрч-ваць геаметрычныя фігуры, вызначаць адлегласць, не быў пазбаўлены пачуцця гармоніі і сіметрыі.

На стаянках Крывінскага тарфяніка былі знойдзены фрагменты трубчастых птушыных костак з прасвідраванымі ад-тулінамі, рэшткі старажытных духавых інструментаў.

Вывучэнне археалагічных матэрыялаў з тарфянікавых стаянак Крывіна i Aca-вец дазваляе зрабіць выснову, што ў на-сельніцтва гэтых паселііпчаў ужо існавалі такія зачаткі першабытнай рэлігіі, як па-ляўнічая магія, культ продкаў. Першабыт-ны чалавек верыў, што на тым свеце па-мер лы жыве, займаецца гаспадаркай, па-ляваннем, — вядзе такое жыццё, як і на гэтым свеце, пгго з таго свету ён уплывае на лёс жывых суродзічаў — ці дапамагае, ці шкодзіць. Знаходкі скульптурных выяў людзей — яркі таму доказ. Чалавек нова-га каменнага веку лічыў, што некаторыя жывёлы з’яўляюцца яго суродзічамі і да-памагаюць яму ў цяжкую хвіліну. Да такіх свяшчэнных жывёл адносіліся лось, качка. У этнаграфіі тэта галіна першабытнай рэлігіі атрымала назву татэмізму. Вялі-кае значэнне набывалі культы, звязаныя з нябеснымі свяціламі, са зменамі пор года. Значнае месца ў вераваннях займала сон-ца, якое было добрым бажаством, яно пасы л ал а людзям цяпло, без чаго немагчы-ма было існаванне самога чалавека. Сля-ды такіх касмаганічных культаў мы зна-ходзім у позненеалітычных арнаментах. У сё тэта атрымала ў далейшым сваё раз-віццё ў паганскай (язычніцкай) рэлігіі насельніцтва эпохі жалеза і ранняга ся-рэднявечча на тэрыторыі паўночнай Беларусі.

У. Дз, Будзъко.

Помнікі археалогіі

сянно

Гарадзішча. Мясцовая назва Гарадок. За 1,5 км на паўднёвы захад ад г. Сянно, каля былой в. Горы. Займае марэннае ўзвышша вы-шынёй 9 — 10 м, з захаду і ўсходу абкружана балотам. Адкрыў у канцы XIX ст. E. Р. Рама-наў, у 1959 г. раскопкі праводзіў Л. В. Аляк-сееў, у 1972 г. абследаваў П. Ф. Лысенка. Зной-дзена ляпная гладкасценная кераміка. Гарадзішча адносіцца да жалезнага веку. Матэ-рыялы раскопак захоўваюцца ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі і Інстытуце археалогіі Расійскай Акадэміі Навук (РАН).

АЛЕКСІНІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Адамава. Курганны могільнік. Мясцовая назва Французскія магілы. На паўднёва-усходняй ускраіне вёскі, каля могілак, у лесе побач з дарогай. 16 курганоў, якія зараслі лесам. Выявіў у пачатку XX ст. К. Ц. Анікіевіч, абследавалі ў 1956 г. Л. В. Аляксееў, у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Веска Кімейка. Курганны могільнік. Мясцовая назва Французскія магілы. Каля вёскі, ва ўрочышчы Кімейскі Бор. 8 насыпаў разме-шчаны кампактнай групай, зараслі лесам. Асоб-на каля дарогі ў вёску знаходзіцца яшчэ адзін курган. Каля асновы захаваліся рэшткі раў-коў. Выявіў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Веска Шынкава. Курганны могільнік. Мясцовая назва Французскія курганы. На поўдзень ад вёскі, ва ўрочышчы Хвойнікі, недалёка ад р. Абалянка. 5 курганоў. Насыпы здзірванелыя, зараслі лесам. Каля падножжа відаць раўкі. Выявіў і абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

БАГУШЭЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Навасёлкі. Курганныя могільнікі. Мясцовая назва Валатоўкі, Курганы, Французскія магілы. Могільнік-1. На поўнач ад вёскі, на заходнім беразе возера Бароўна, у лесе, ва ўрочышчы Бор. 2 курганы, зараслі лесам.

Могільнік-2. На поўнач ад вёскі, у лесе. 3 насыпы, зараслі лесам.

БАГДАНАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Капланы. Курган.

На паўночны ўсход ад вёскі, злева ад дарогі ў г. Сянно, на сучасных могілках. Выявіў у канцы XIX ст. Е. Р. Раманаў, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

БЕЛІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Каралі. Курганны могільнік. Мясцовая назва Французскія магілы. За 2 км на поўнач ад вёскі, у лесе, абапал дарогі Сянно —

в. Старая Беліца. 3 насыпы. Курганы здзірва-нелыя, зараслі лесам, адзін пашкоджаны. Вы-явіў у 1959 г. Л. В. Аляксееў, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Веска Маргойцы. Курганны могільнік. Мясцовая назва Французскія магілы. За 2 км на паўднёвы ўсход ад вёскі, на поўдзень ад былога Масютава хутара, абапал дарогі 4 курганы: 3 паўсферычныя насыпы, пашкоджаны ямамі; адзін падоўжны. Выявіў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Веска Старая Беліца. Гарадзішча. На ўсход ад вёскі, на поўдзень ад павароту на стан-цыю Бурбін. Займае высокі астанец. Пляцоўка абкружана валам, які з поўдня прыкрываў уезд. Вядома з 1873 г. , абследавалі ў 1892 г. Е. Р. Раманаў, у 1955 г. Л. В. Аляксееў, у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

МАШКАНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Задарожжа. Курган. За 4,5 км на поўнач ад вёскі, у хмызняку. Адкрыў і абсле-даваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

НЯМОЙТАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Будзішча. Курган. На поўнач ад вёскі. Насып здзірванелы, захаванасць добрая. Выявіў у 1959 г. Л. В. Аляксееў, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

Веска Буй. Курганны могільнік. За 1,5 км на захад ад вёскі. Захаваліся 4 курганы ва ўро-чышчы Доўгая Пожня. Яшчэ ёсць два курганы ва ўрочышчы Маханіца. Курганы і могільнік выявіў Ф. В. Пакроўскі, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Вёска Сукрэмна. Курганы. Курган-1 ва ўрочышчы Сукрэменскі Бор. Курган-2 ва ўро-чыпічы Намарча, у полі каля дарогі. Курган-3 на паўднёвы захад ад вёскі, на тары за могілкамі. Выявіў курганы ў канцы XIX ст. Е. Р. Раманаў, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

Вёска Ціміразева. Курганны могільнік. Мясцовая назва Французскія магілы. На паў-ночнай ускраіне вёскі, часткова на агародах, полі, лузе. Паўсферычныя курганы. Вядомы па звестках 1873 г. Абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

ОБАЛЬСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Вёска Слабада. Курганны могільнік. У хваёвым лесе ва ўрочышчы Гірына. 8 курга-ноў, здзірванелыя, зараслі лесам. Выявіў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

РАСНЕНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Вёска Расна. Курганны могільнік. На паў-днёвы захад ад вёскі, ва ўрочышчы Дзя-доўка, на ўзлессі. 4 насыпы, зараслі дрэвамі. Выявіў у 1907 г. К. Ц. Анікіевіч, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

СТУДЗЁНКАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Вёска Копцы. Курган. На поўнач ад вёскі, сярод поля. Вядомы з 1873 г. Абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

Вёска Новае С ял о. Гарадзішча. На поўнач ад вёскі, недалёка ад правага берага ракі Свя-ча. Займае паўночную частку высокага марэн-нага астанца. Пляцоўка авальная, з паўночна-га і паўднёвага бакоў умацавана 2 валамі. Гарадзішча здзірванелае, зарасло лесам. Выявіў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Вёска Савінічы. Курган. На могілках. Вядомы з канца XIX ст. Абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

Вёска Студзёнка. Курганны могільнік. На паўночны ўсход ад вёскі, за паўкіламетра на-лева ад дарогі на Обаль, на берагавой тэрасе ўсходняга берага возера Бярозаўскае. Два насыпы. Выявіў і абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

УЛЬЯНАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

Вёска Вялікі Азярэцк. Курганны могільнік. На паўднёвы захад ад вёскі, ва ўро-чышчы Янаўскі Лес. 20 курганоў. Насыпы здзірванелыя, зараслі лесам. Каля падножжа вялікіх курганоў прасочваюцца паўкруглыя раўкі. Выявіў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Вёска Заазер’е. Курганны могільнік. На захад ад вёскі, у лесе, па дарозе на Ульянаві-чы. Захаваліся 3 насыпы, здзірванелыя, зараслі лесам. Паводле звестак 1873 г. , былі 22 курганы. Абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

Вёска Малы Азярэцк. Курганны могільнік. Мясцовыя назвы Балваны, Французскія магілы. На поўнач ад вёскі, ва ўрочышчы Каму на, на ўсходнім беразе возера Маеўскае. У літаратуры вядомы пад назвай былой вёскі Вядзец. Больш за 50 курганоў. Частка іх раз-мешчана на полі, большасць — у хмызняку. Курганы крутабокія, здзірванелыя, зараслі хмызняком і драбналессем. Захаванасць добрая, на полі абворваюцца. Даследаваў у 1893 г. Е. Р. Раманаў. Ён раскапаў 5 курганоў. Паха-вальны абрад — трупаспаленне і трупапала-жэнне. Знойдзены ляпныя і ганчарныя гаршкі, у адным насыпе дырхем 914 г. дынастыі Са-манідаў, пая сны набор і гаршчок. Могільнік адносіцца да X —XIII ст. , належаў крывічам. Абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

Знаходкі захоўваюцца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве.

Веска Ульянавічы. Курганны могільнік. Каля ўсходняй ускраіны вёскі, злева ад дарогі на г. Сянно. 3 курганы. Выявіў у канцы XIX ст. E. Р. Раманаў, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

ХОДЦАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

Веска Берашова. Курган. На захад ад вёскі. Вядомы з канца XIX ст. Абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка.

Веска Машчоны. Гарадзішча. На левым беразе ракі Бярозка. Займае круглаваты ма-рэнны ўзгорак. Абарончыя збудаванні не за-хаваліся. Уся пляцоўка гарадзішча занята мо-гілкамі. Вядома з 1873 г. Даследавалі ў 1955 г. Л. В. Аляксееў, у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Зной-дзена ляпная гладкасценная кераміка з жар-ствой у сценках пасудзіны.

Адносіцца да ранняга жалезнага веку. Матэрыялы раскопак захоўваюцца ў Інсты-туце гісторыі Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусь

Веска Ходцы. Курганны могільнік. На за-ходняй ускраіне сучасных могілак. 5 насыпаў. Курганы параслі дрэвамі. Выявіў у 1893 г. Е. Р. Ра-манаў, абследаваў у 1972 г. П. Ф. Лысенка. Раскопкі не праводзіліся.

У СКЛАДЗЕ ПОЛАЦКАГА КНЯСТВА

Тэрыторыя сучаснага Сенненскага раёна ў старажытнасці была заселена сла-вянамі-крывічамі і ўваходзіла ў склад Полацкага княства — самага ранняга на беларускіх землях дзяржаўнага ўтварэн-ня. Крывічы жылі пераважна ў вёсках, аднак на выпадах варожых набегаў мелі i ўмацаваныя гарадзішчы, якія з часам пе-ратварыліся ў гарады — цэнтры кня-жацкіх удзелаў. Адным з такіх старадаў-ніх крывіцкіх цэнтраў з’яўляецца Лу-комль.

Неспакойнае існаванне выпала Сен-неншчыне ў старадаўнія часы. Полацкае княства, якое мела выхад па Заходняй Дзвіне да Балтыкі, сапернічала з Ноўга-радам і Кіевам. Кіеўскія князі не маглі мірыцца з існаваннем моцнага і незалеж-нага Полацка. Таму ў X —XI ст. нашы землі неаднаразова станавіліся арэнай узброеных сутыкненняў і, канечне, пастаў-лялі ваяроў у княжацкую дружыну ў час паходаў або пры неабходнасці абароны межаў Полацкай зямлі. У барацьбе суп-раць Кіева полацкаму князю Усяславу ўдалося дабіцца поспеху. Ён уладарыў у Полацку на працягу 57 гадоў (1044 — 1101), хадзіў з дружынаю на Пскоў (1065) і Ноўгарад (1066). У адказ на гэта кіеўс-кія князі разбурылі Менск, разбілі войска Усяслава на Нямізе (1067). Ва ўсіх паходах і бітвах полацкіх князёў бралі ўдзел і нашы продкі. Дзякуючы іх муж-насці, Полацкае княства захоўвала свае землі, мела’пэўную палітычную самастой-насць і пры нашчадках Усяслава Брачыс-лававіча.

3 канца 1120-х гг. у Полацку вялікую ролю пачало адыгрываць веча, якое выра-шала важнейшыя палітычныя пытанні, запрашала да кіравання зямлёй князёў і выганяла іх, калі праводзімая імі паліты-ка не задавальняла палачан. Аслабленне княжацкай улады, супярэчнасці паміж феадаламі, войны і міжусобіцы адбіліся на лёсе Полацкага княства. У ім у пачат-ку XII ст. утварылася некалькі самастой-ных удзелаў, у тым ліку Віцебскі, Друцкі, Менскі і Лукомскі. Тэрыторыя Сеннен-шчыны да сярэдзіны XV ст. была непа-рыўна звязана з Лукомскім княствам, якое, магчыма, узнікла як удзел князёў Лу-комскіх.

Татара-мангольскае нашэсце не за-кранула Сенненпічыны. Аднак усёй Полацкай зямлі з паўночнага захаду пагра-жалі крыжакі, якія з пачатку XIII ст. ума-цаваліся ў Прыбалтыцы. I межаванне з

Пскоўскай і Смаленскай землямі не дава- тых умовах удзелы Полацкай зямлі шу-ла спакойна жыць нашым продкам. У гэ-   калі падтрымкі ў літоўскіх князёў.

У СКЛАДЗЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

У пачатку XIV ст. уся Полацкая зям-ля ўвайшла ў склад Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ). Першыя князі ВКЛ не парушылі раней усталяванага тут дзяр-жаўнага і грамадскага ладу. Яны пакідалі на ўдзелах мясцовых князёў, задавальня-ючыся іх васальнай залежнасцю.

Лукомскае княства аказалася ўцягну-тым у барацьбу за правы праваслаўнай шляхты, супраць акаталічвання. Пасля заключэння Крэўскай уніі 1385 г. Ягай-ла стаў польскій каралём, прыняў ка-таліцтва і загадаў будаваць касцёлы па ўсёй тэрыторыі Вялікага княства Літоў-скага. У 1385 г. князь Полацкі Андрэй Аль-гердавіч аб’явіў яго вераадступнікам і пачаў з ім барацьбу. У саюзе з Андрэем Полацкім былі Смаленскае княства і Лівонскі ордэн. Не паспеўшы ўзяць Лу-комль, крыжакі спалілі яго наваколле і пайпілі на Оршу. (Дембовецкий А. С. Опыт описания Могилевской губернии. Кн. I. Могилев, 1882. С. 17).

У барацьбе Андрэй Полацкі пацярпеў паразу, быў захоплены ў палон і ад-везены ў ланцугах да Ягайлы. Для папя-рэджання новага непадпарадкавання Ягайла ўвёў у многія гарады ВКЛ ваен-ныя гарнізоны.

Палітыка Ягайлы выклікала незада-воленасць многіх літоўскіх магнатаў, і яны дамагліся ў 1392 г. кампраміснага Востраў-скага пагаднення, па якому Ягайла заста-ваўся толькі польскім каралём, а князем Вялікага княства Літоўскага станавіўся Вітаўт (1392—1430). Ён імкнуўся да ства-рэння самастойнага Літоўска-Рускага ка-ралеўства, ліквідаваў самастойнасць По-лацкага і Віцебскага княстваў, але паві-нен быў выдаць статутныя граматы, якія гарантавалі права перамяшчэння ўнутры і за межы дзяржавы, маёмасныя правы і зацвярджалі пэўныя абавязкі па выканан-ню дзяржаўных падаткаў і павіннасцей. У Віцебск і Полацк былі прысланы на-меснікі.

Пасля смерці Вітаўта на кароткі час вялікім князем літоўскім стаў брат Ягайлы Свідрыгайла, якога падтрымлівалі пра-васлаўныя феадалы. У акце ўзвядзення яго на вялікакняжацкі трон сярод уладан-няў упамінаецца і Лукомль. Трэба адзна-чыць, што ў пачатку XV ст. такія маленькія княствы, як Лукомскае і Чарэйскае, адыгрывалі ўжо нязначную ролю.

Другая палова XV ст. характерна ас-лабленнем вярхоўнай улады ў Вялікім княстве Літоўскім. Гэта вымусіла ўрад пра-весці адміністрацыйныя рэформы. У 1500 г. ліквідаваны ўдзельныя княствы і ўтво-раны ваяводствы. Тэта не закранала ўласніцкіх правоў мясцовай знаці, але нанесла моцны ўдар па яе палітычных уплывах.

Шматлікія падзеі на тэрыторыі Сен-неншчыны звязаны са знешнепалітычнай дзейнасцю Вялікага княства Літоўскага. Вялікі князь Альгерд тройчы (1368, 1370, 1372) нападаў на Маскву, а Вітаўт у 1404 г. захапіў Смаленск (належаў ВКЛ да 1514), дайшоў да вярхоўяў рэк Акі і Дона і ўста-навіў заходнія межы ВКЛ да ракі Угра (левы прыток Акі ў сучаснай Калужский вобласці).

Аднак у далейшым умацаванне Маск-вы прывяло да таго, што з канца XV ст. вялікія князі маскоўскія пачалі адваёў-ваць памежныя землі. Маскоўскія войскі ўрываліся на тэрыторьпо ВКЛ. Такім на-падам падвяргалася і Сенненшчына.

Летапісы таго часу расказваюць аб тым, што рускія войскі ваявалі “каралёву зямлю”. У апісанні аднаго з такіх пахо-даў і ўпамінаецца Сянно. Ёсць звесткі аб тым, што яшчэ ў час праўлення вялікага князя літоўскага і караля польскага Ка-зіміра Ягайлавіча (1440 — 1492) “на Рше у Обольцех село Сено Милошу Воишло-вичу отдано”. Але паколькі канкрэтны год не ўказаны, то першай пісьмовай звесткай лічыцца 1534 г. У гэтым годзе маскоўскае войска пад камандаваннем князя Барыса Гарбатага “предало огню и мечу город Сенно”.

У сярэдзіне XVI ст. Сянно ўваходзіла ў склад Віцебскага ваяводства, аб чым сведчыць апісанне паветаў і межаў вая-водства за 1566 г. , дзе, акрамя Сянна, упа-мінаюцца Беліца і Палонка.

Да сярэдзіны XVI ст. большая частка тэрыторыі сучаснага Сенненскага раёна занята была непраходнымі лясамі, дзе вя-лося шмат звяроў: тураў, расамах, соба-ляў, зуброў, ласёў, вепрукоў, вавёрак і інш. Паляванне было важным заняткам насель-ніцтва. Ворнай зямлі на тэрыторыі раёна было мала, большасць яе складалі пясча-ныя і балотныя глебы, таму, каб атрымаць добры ўраджай, патрабавалася вялікая колькасць угнаення і ўмелая апрацоўка зямлі. Вырошчвалі жыта, азімую пшаніцу і “ярыцу”, авёс, агародныя і бабовыя культуры, а таксама лён і каноплі. Многа звес-так захавалася аб жывёлагадоўлі, для яе былі вельмі спрыяльныя ўмовы: вакол рэчак, азёр і ручаёў было мноства лугоў і сенажацей. У рэчках і азёрах вялося каля 40 відаў рыбы, нават такая рэдкая, як сіг.

На Сенненшчыне ў невялікай коль-касці меліся паклады балотнай руды, што дазваляла саматужным спосабам выраб-ляць жалеза. Акрамя таго, былі вельмі развіты ганчарная, гарбарная і кушнер-ская справа.

Існаваў унутраны гандаль паміж мя-стэчкамі і сельскімі паселішчамі. Акрамя прадуктаў харчавання сяляне нарыхтоў-валі дровы і прадавалі іх жыхарам зам-каў і мястэчак. Аб знешнім гандлі звестак зусім мала, таму што Сянно стаяла далёка ад гандлёвых шляхоў і сплаўных рэк. Але паляванне на каштоўных звяроў давала вялікую колькасць футра, якое скла-дала важны прадмет гандлю. Ужо ў 1387 г. прывілей Ягайлы ўпамінае даніну фут-?ам баброў і вавёрак. Вырабляўся паташ вуглякіслы калій), які ўжываўся ў вялі-кай колькасці для ачысткі воўны і льняных тканін, вырабу мыла і ў фармацэў-тычнай справе. Попел і паташ вывозіўся ў Рыіу. Ёсць звесткі, што ў канцы XV ст. віцебскі намеснік Міхаіл Жаслаўскі ад-праўляў попел і паташ на продаж у Рыгу, а там купляў соль.

Да сярэдзіны XVI ст. палова ворнай зямлі Сенненшчыны была ў дзяржаўнай маёмасці, а другая палова належала буйным і дробным феадалам. Так, напрыклад, вялікае сяло Алексінічы ў сярэдзіне XVI ст. належала Сапегам.

3 пачатку XVI ст. пастаянна ўзнікалі спрэчкі паміж аболецкімі ксяндзамі (кас-цёл у Абольцах быў пабудаваны ў 1387 г. , зараз на тэрыторыі Талачынскага раёна) і суседнімі землеўласнікамі аб межах уладанняў. Праходзілі бойкі, рабіліся наезды і рабункі, захопліваліся сумежныя землі. Аб гэтым сведчаць шматлікія даку-менты. У 1542 г. кароль і вялікі літоўскі князь Жыгімонт I сваім указам загадаў аболецкаму ксяндзу Івану Разняткоўска-му, каб ён няправільна засеянага збожжа не ўбіраў, а вырашаў тэта з уладальнікам маёнтка Сянно формаю суда. У 1543 г. пароль загадаў віцебскаму ваяводзе Несілоў-скаму выклікаць да сябе аболецкага ксян-дза на суд і ўчыніць князю Дзмітрыю Віду-ніцкаму-Любецкаму “кампенсацыю” за да-пушчаныя з боку ксяндза парушэнні ме-жаў, за бойкі і рабункі ў адносінах да сен-ненскіх сялян. А ў 1544 г. Жыгімонт II Аўгуст выклікаў аболецкага ксяндза Гайка, у адносінах да якога ў 1545 г. справу разбіраў суд камісарскі па скарзе князя Дзмітрыя Відуніцкага-Любецкага і яго пасынка князя Рыгора Іванавіча Сеннен-скага-Грыбоўскага. Тэта першыя вядомыя ўладальнікі Сянна.

Прыкладна да канца XV ст. галоўнай формай эксплуатацыі сялян быў натуральны аброк, у якім, акрамя жыта, аўса, ячменю, гусей, курэй, мёду, значыліся пянька, прадзіва, сеці і нават дровы. Натуральны аброк дапаўняўся адпрацовачнай рэнтай і грантовым чьпшіам. Памер грашовага чын-шу землеўладальнік вызначаў асабіста. Ас-ноўнай адзінкаю абкладання быў “дым”, або сялянская гаспадарка. Сяляне сельскіх і валасных абпічын неслі калектыўную ад-казнасць за выкананне ўсіх павіннасцей.

“Паншчына”, або праца сялян ў маён-тках з Сахою, сярпом і касою, у Віцебскім і Полацкім ваяводствах называлася “пры-гонам”, ці “службаю цяглай”. У пачатку XVI ст. на Сенненшчыне, як і ўсюды на ўсходзе Беларусі, паншчына складала 1 дзень на тыдзень, а ў сярэдзіне стагоддзя — ужо 2 дні. Паншчыну адбывалі зімой i летам, мужчыны і жанчыны. Акрамя пан-шчыны, натуральнага аброку і чыншу сяляне выконвалі падворную павіннасць, старажоўшчыну і інш.

У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

У выніку заключэння Люблінскай уніі 1569 г. Сенненшчына, як і ўсе землі Вялі-кага княства Літоўскага, увайшла ў склад Рэчы Паспалітай. Маючы ў цэлым станоў-чыя палітычныя вынікі для ВКЛ, унія садзейнічала аднак паланізацыі шляхты і гарадскога насельніцтва, пашырэнню ка-таліцызму. Асабліва стараўся ў насаджэнні каталіцкага касцёлу запрошаны Стэфанам Баторыем ордэн езуітаў. Баторый пічод-ра раздаваў землі ордэну, і за кароткі час езуіты атрымалі на Беларусі ўладан-ні, дзе жыло 16 тысяч сялян.

80-я гг. і пачатак 90-х гг. XVI ст. пра-ходзілі пад знакам падрыхтоўкі царкоў-най уніі. Прыхільнікі уніі мелі надзею атрымаць статус каталіцкага духавенства, а вярхоўная ўлада разлічвала на тое, што прыняцце царкоўнай уніі аслабіць уплыў на насельніцтва маскоўскай патры-ярхіі.

У кастрычніку 1596 г. заключана Бе-расцейская царкоўная унія, паводле якой праваслаўная царква ў Рэчы Паспалітай аб’ядноўвалася з каталіцкай на ўмовах прызнання вяршэнства папы Рымскага. Годам раней, у 1595 г. , фелінскі стараста Марцін Курч даў купчую свайму сыну Яўстафію Курчу на чвэрць маёнтка, замка і мястэчка Сянна “з фундушамі і цэрк-вамі”. У тэты час тут былі толькі права-слаўныя храмы, і сам фундатар быў пра-васлаўны, але ўжо ў 1609 г. той жа Яўстафій Курч будуе ў Сянне мураваны каталіцкі касцёл.

Унія выклікала пратэст часткі духавенства і насельніцтва. Абарона права-слаўя падтрымлівалася маскоўскай пат-рыярхіяй. Антыуніяцкія выступленні пры-вялі да таго, што на ўсходзе Беларусі застал іся ў XVII ст. праваслаўныя храмы. У 1625 г. у духоўнай грамаце Чэлінскага ўпамінаецца Кічынская праваслаўная царква, для якой жонка Чэлінскага павінна купіць рызы і кнігі для пастаяннага бо-гаслужэння на “паміняго душы”. У 1665 г. упамінаецца царква Спаса ў сяле Буй, у 1670 г. — Лугінаўская царква, у 1673 г. — царква святой Параскевы ў Пустынках i царква ў Нямойце.

Да 1700 г. , пры уніяцкім епіскапе Кіпрыяне Жахоўскім, былі перададзены уніятам Беліцкі, Машчонскі, Буйскі, Ня-рэйшанскі і Кічынскі праваслаўныя храмы.

Павелічэнне попыту на хлеб у краі-нах Заходняй Еўропы садзейнічала раз-віццю гандлю збожжам. Павялічваючы колькасць ворнай зямлі, памешчыкі пры-мушалі працаваць на гэтай зямлі сялян. На змену ранейшай патрыярхальнай пан-скай гаспадарцы прыйшла фальварковая, якая арыентавалася, галоўным чынам, на рынак. Тут працавала ўжо не “чэлядзь нявольная”, а селянін на паншчыне.

. Фальваркова-паншчынная сістэма ва ўсходняй частцы Беларусі не мела такога развіцця, як у цэнтральнай частцы і на захадзе. Тэта тлумачылася блізкасцю рус-кай граніцы і пастаяннай барацьбой паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй, у ходзе якой разбураліся і памешчыцкія, і сялянскія гаспадаркі, сяляне ўцякалі на Украіну і ў Расію.

Цікавасць уяўляе карта маёнткаў і дзяржаўных зямельных уладанняў, скла-дзеная М. Ф. Спірыдонавым. У канцы XVI ст. на тэрыторыі сучаснага Сенненскага раёна ўпамінаюцца маёнткі ў Беліцы, Вялікім Сяле, Лемніцы, Ледневічах, Алек-сінічах, Кічыне, Мапічонах, Лугінавічах, Ходцах, Берышаве і Гарыўцах. У Сянне і Машчаніцы былі замкі.

Частка вялікага сяла Алексінічы з пры-сёлкам, якія належалі Сапегам, у 1594 г. былі прададзены Стаброўскім “с людьми стародавно оселыми, зо всим на все ловы звериными и пташиными, з гоны бобровыми, з службами и повинностями подданых, з даньми грошовыми и медовыми” (Аникиевич К. Т. Сенненский уезд. . . с. 148).

Як сведчаць гэтыя звесткі, на Сапегу працавалі людзі “непахожыя (стародавно оседлые)”, якія не мелі права перахо-ду з аднаго маёнтка ў другі. Паводле Статута ВКЛ 1588 г. яны былі канчаткова зап-рыгонены. Алексініцкія сяляне выкон-валі “службу” і павіннасці. “Службу” — комплекс павіннасцей — выконвалі 2—3 ся-лянскія гаспадаркі (“дымы”). Акрамя паншчыны 2—3 дні на тыдзень, сяляне плацілі даніну мёдам і грашыма (“чынш”). Па-мер грашовага чыншу на ўсходзе Беларуси з сярэдзіны XVI ст. да сярэдзіны XVII ст. узрос ў 1,5 —2 разы.

У 1596 г. у Сянне, якое належала Яўстафію Курчу, павіннасці выконвала 21 сялянская гаспадарка (“дым”). Па існую-чай градацыі ўсе землеўласнікі, на якіх працавалі менш за 24 сялянскія гаспадаркі, адносіліся да дробнапамеснай шляхты.

У пачатку XVII ст. Я. Курч скардзіў-ся на аболецкіх ксяндзоў і сялян маёнтка Вядцы, якія захоплівалі землі і рабавалі Сянно, Канеў і Пажэнкі. I толькі ў 1634 г. уладанні былі размежаваны. Пры гэтым размежаванні ўпамінаюцца сёлы Азярэцк, Ульянавічы, Русінава. Як і Алексінічы, тэта старэйшыя сёлы раёна.

У сярэдзіне XVII ст. у Сянне паявіў-ся новы ўладальнік, яго набылі буйныя магнаты Caneri, якім ужо належала ў акру зе некалькі сёл.

У першай палове XVII ст. адбывалася далейшае павелічэнне паншчыны. Расла яна як у магнацкіх уладаннях, так і ва ўладаннях дробнай і сярэдняй шляхты. Акрамя паншчыны, шырокае распаўсю-джан-не мелі гвалты, талокі, загоны — надзвы-чайныя работы, якія былі звязаны са жнівом, сенакосам, ворывам, рамонтам млыноў, грэбляў, гацяў. Гэтыя павіннасці ў залік паншчынных работ не ўваходзілі. Не менш цяжкай была і падводная павін-насць. Селянін павінен быў дастаўляць панскія грузы на прыстань ці ў гандлё-выя цэнтры.

Паншчына ў сярэдзіне XVII ст. , як i раней, была універсальнай. Сяляне лавілі рыбу для панскага двара, абмалочвалі ў “свае дні” збожжа з панскага поля, вы-ходзілі на праполку агародаў у фальвар-ку. Жанчыны, акрамя таго, абавязаны былі вырабляць пражу, якую здавалі на панскі двор.

Галоўнымі плацелыпчыкамі чыншу ў XVII ст. былі чыншавыя (кунічныя) сяляне. Істотных змяненняў у XVII ст. натуральны аброк не меў. Інвентары за гэты час, аднатыповыя ў пераліку натуральнай даніны, упамінаюць жыта, авёс, сена, дро-вы, пяньку, пражу, сеці.

Захаваўся інвентар, складзены ў 1665 г. па Палонненскаму землеўладанню. Уладан-не складалася з двух маёнткаў: Палоннае

1 Нямойта. Да Палоннай належалі: а) м. Буй і ў ім 17 пляцаў i 15 маргоў зямлі, мяшчан-гаспадароў — 5, кожны меў па 1 —

2 пляцы i па 1 маргу зямлі і плаціў чынш па 30 грошаў; б) сёлы: Расходнае і Гар-буны (тут жылі цяглыя сяляне Фёдар і Андрэй Гарбуны і казак Неляповіч), Гле-баўскія, Мікуліна, Баярскія і Шарапы, Клімовічы (населеныя выключна каза-камі), Спіцы, Хамінічы, Чудскія (тут жылі кунічнікі Анікіевічы і цяглыя Ляпешкі). У пералічаных паселішчах было сялян-гаспадароў — 32, кожны меў па 1/4 — 2 валокі*, а плацілі чьппп з валокі па 3 капы грошаў. Да маёнтка Нямойта належалі мястэчкі: а) Нямойта, у ім мяшчан-гаспа-дароў — 12, кожны меў па 1 пляцу, а плаціў чыншу з пляцу па 18 грошаў; б) Пустынкі і паселішчы: засценкі Валкоўшчына, Пен-нае, Тукоўскі, сяло Забароўе, засценкі Ско-белеўшчына, Гарбуноўскі, Колпыні, Саві-на, Цішкоўшчына, сёлы Марозаўка, Дома-шава, Дварэцкія, Ракіты, Валодзькі, Ха-мёнкі, Чэртава, Зазер’е, Поршні, Мошкі, Кавалёва, Келесы, Івоніна, Лукоўцы, Гала-вачы, Вітунь. Сялян-гаспадароў — 62; кожны меў па 1/4 — 2 валокі зямлі і плаціў чыншу з валокі па 3 — 12 коп гро-шаў (Аникиевич К. Т. Сенненский уезд. . . С. 93 — 94). Як бачым з гэтага інвентара, у асноўным у маёнтках жылі кунічныя сяляне, якія плацілі грашовы чьппп. Інвентар дае магчымасць вызначыць, што паселішчы былі вельмі маленькія, у асноў-ным у іх жылі 3—5 гаспадароў. Да нашага часу многія з гэтых паселішчаў не дажылі, а многія аб’ядналіся з буйнымі сёламі.

У 20—30-я гг. XVII ст. на Беларусі ад-бываліся выступленні сялян і гарадской беднаты супраць феадальна-прыгонніцка-га ўціску. Многія далучаліся да казакоў.

Пасланцы Багдана Хмяльніцкага, пе-раапранутыя гандлярамі, жабракамі, ма-

* Валока — адзінка вымярэння зямель-най плошчы ў ВКЛ, роўная 21,36 га. нахамі, у 1648 г. прыходзілі на Беларусь, заклікаючы сялян да сумеснай барацьбы супраць магнатаў і шляхты. “Ездят в Витебском уезде казаки, называются хмельницкого полку черкасами и к ним пристают многие голодные крестьяне”. Анты-феадальныя выступленні сялян былі заду шаны, але незадаволенасць сялян сваім становішчам прымушала іх шукаць пад-трымкі на ўсходзе.

У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654 — 1667 гг. жыхары ўсходняй Бела-русі шукалі падтрымкі ў Маскве. Лавіна чалабітных грамат ішла да цара Аляксея Міхайлавіча з просьбай звярнуць увагу на становішча ўсходніх раёнаў Беларусі. Ад яго імя былі выданы граматы ваен-ным ваяводам аб тых паветах, якія схіля-ліся да таго, каб перайсці на бок Расіі. У гэтых граматах забаранялася рабаваць праваслаўнае насельніцтва. Непрыязна настроеная ў адносінах да рускага войска каталіцкая шляхта старалася таксама прывабіць на свой бок вялікую колькасць сялян. Бязлітасныя расправы над мясцо-вым насельніцтвам і рабаўніцтвы з боку расійскага войска прымусілі сялян аба-раняцца. Многія з тых, хто раней шукаў па-ратунку ў маскоўскага цара, выступалі ўжо супраць расійскіх ратнікаў, ствараю-чы атрады самаабароны. У афіцыйных расійскіх дакументах такіх сялян называл і шышамі. 3 імі рускія вялі жорсткую барацьбу. Як сведчыць адпіска ваяводы Пятра Далгарукага да Аляксея Міхайлавіча, шышы жывуць у сёлах Бікава, Ма-шчонае, Гарадзец і Ульянавічы (Сапунов А. Витебская старина, т. IV, ч. 2. Витебск. 1885. С. 272).

Працяглая вайна Расіі з Рэччу Паспалітай скончылася для беларускага народа разарэннем і невымернымі людскімі стратамі. Тэрыторыя Беларусі заставала-ся ў складзе Рэчы Паспалітай.

Другая палова XVII ст. характарызу-ецца ўзмацненнем каталіцкай царквы як афіцыйнай у Рэчы Паспалітай. Пры са-дзеянні цэнтральнай улады, магнатаў і шляхты будуюцца новыя каталіцкія і уніяцкія касцёлы і кляштары. Акрамя кляштара ордэна францысканцаў, які быў пабуда-ваны ў 1609 г. ў Сянне, праз 60 гадоў быў узведзены дамініканскі манастыр у Бе-ліцы.

У другой палове XVII ст. , у неспры-яльных умовах пасляваеннага разарэння, аднаўляліся гарады і мястэчкі, асабліва прыватнаўласніцкія. Гэтаму працэсу са-дзейнічала павелічэнне долі грашовых пла-цяжоў у феадальнай рэнце. На чынш пе-раводзілася ўсё большая частка сялянства. Акрамя таго, магнаты мелі магчымасць вы-даткаваць значныя сродкі на аднаўленне сваіх гарадоў і мястэчак. Так, напрыклад, Caneri стараліся ператварыць усе свае гарады і мястэчкі ў развітыя гандлёва-рамесныя цэнтры, у тым ліку і Сянно.

Апошняя трэць XVII ст. была перыя-дам адносна мірнага развіцця, нягледзя-чы на цяжкасці аднаўлення. Але ў тэты час у асяроддзі магнатаў разгарнулася жорсткая барацьба за вярхоўную ўладу ў BKJI. У ёй удзельнічалі Радзівілы, Сапегі, Пацы і іншыя. У 80-я гады XVII ст. са-перніцтва скончылася перамогай Сапегаў. Яны атрымалі ад караля высокія пасады ў дзяржаве. Але ў канцы XVII ст. бела-руская і літоўская шляхта была незада-волена ўсеўладствам і злоўжываннямі Сапегаў. У лістападзе 1700 г. сумеснымі намаганнямі войска Сапегаў было разбіта і шляхта пачала рабаваць іх маёнткі. Не абышоў такі лёс і маёнткі ў Алексінічах, Сянне.

Не паспела поўнасцю аднавіцца сельская гаспадарка пасля вайны 1654 — 1667 гг. , як на Беларусь прыйшла новая навала. Паўночная вайна Расіі са Швецыяй у 1-й чвэрці XVIII ст. яшчэ больш пагоршыла эканамічнае становішча на Беларусі, якая стала арэнай барацьбы ваюючых бакоў.

Праз Сенненшчыну праходзілі рускія войскі, што суправаджалася паборамі і бяс-чынствамі, асабліва з боку казакоў. Ёсць звесткі, што ў 1712 і ў 1714 гг. віцебскім ваяводам Пацеем былі вызвалены ад уся-лякіх павіннасцей маёнтак Шэлегаўка ў Машканскай воласці, а таксама маёнткі Кічына, Палоннае, Нямойта і Пустынкі (Аникиевич К. Т. Сенненскийуезд. . . , с. 70). Пераходы і пастоі, а таксама зборы арміі на свае патрэбы былі вельмі цяжкімі для насельніцтва.

Пасля Пауночнаи вайны вельмі маруд-на аднаўлялася сельская гаспадарка, эка-намічнае ажыўленне назіралася ў асноў-ным у прыватнаўласніцкіх мястэчках і гарадах. Сянно да сярэдзіны XVIII ст. належала Сапегам, а затым перайшло да буйных магнатаў Агінскіх. Магчыма, яны набылі і іншыя ўладанні Сапегаў на тэ-рыторыі Сенненшчыны.

Да сярэдзіны XVIII ст. Рэч Паспалі-тая апынулася ў становішчы найвялікшай анархіі. Старыя феадальныя формы дзяр-жаўнага ладу зжылі свае магчымасці і прынялі пачварны выгляд. Магнаты і шляхта знясільвалі дзяржаву канфранта-цыяй паміж сабой і цэнтральнай уладай. Сялянам жылося вельмі дрэнна. Нават прывілеяваным гарадам цяжка было па-збавіцца ад насілля вяльмож, бо ў кожна-га было ўласнае войска, а суды ператва-рыліся ў пасмешышча. Асобныя групы магнатаў імкнуліся трымаць уладу ў сваіх руках, уплываць на караля, на сойм.

У тэты час на беларускіх землях уз-мацніўся і рэлігійны прыгнёт. У асяроддзі праваслаўных беларусаў быў моцны рух супраць акаталічвання. У асобе архіепіс-капа магілёўскага Георгія Каніскага пра-васлаўнае беларускае насельніцтва бачы-ла цвёрдага барацьбіта не толькі за пра-васлаўе, але і за нацыянальную справу. Патрабаванні беларускай шляхты не ішлі далей за права выбірацца на ніжэйшыя пасады і ў сойм, але нават гэтыя патрабаванні здаваліся каталіцкай шляхце праз-мернымі.

Раздзіраемая ўнутранымі супярэчнас-цямі, знясіленая войнамі, Рэч Паспалітая была падзелена паміж болып моцнымі суседнімі краінамі.

У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ (да 1861 г. )

Пасля першага падзелу (1772) да Расіі адышлі частка Полацкага ваяводства на правым беразе Дзвіны, Віцебскае і Мсціс-лаўскае ваяводствы, памежныя тэрыторыі Мінскага ваяводства (Рагачоў, Гомель, Прапойск). 3 новых правінцый была ство-рана Магілёўская губерня на чале з гу-бернатарам генералам Кахоўскім. Полацкі і Віцебскі паветы былі далучаны да Пскоў-скай губерні, аддадзенай пад кіраванне генералу Крачэтнікаву. Губернатары ад імя імператрыцы Кацярыны II склалі адозвы да насельніцтва, у якіх абяцаліся свабоды веравызнання, сцвярджэнне пра-воў на законную маёмасць, правы і воль-насці расійскіх падданых.

Палітыка Кацярыны II у адносінах да далучаных іуберняў вызначалася з самага пачатку ўвядзеннем у краі расійскага за-канадаўства, расійскага адміністрацыйна-га падзелу і расійскай мовы ў якасці дзяр-жаўнай мовы навучання.

У 1773 г. Сянно было аб’яўлена павя-товым цэнтрам Магілёўскай губерні. У 1778 г. зацверджаны план горада, а ў 1781 г. горад атрымаў герб: “в зеленом поле две золотые косы в знак изобилия сеном, от которого сей город и названье свое получил”.

Як і ў кожным павеце, тут быў утво-раны павятовы суд і ў ім так званая ніжняя расправа, у якой судзіліся недваранскія элементы: дзяржаўныя сяляне, што жылі ў былых старостаўскіх маёнтках, даволі шматлікі тут слой стараабраднікаў і вольныя людзі. Для дваран існавала верхняя расправа. Былі ўведзены таксама два-ранская апека, павятовы спраўнік, або каштан, павятовыя казначэй, каморнік і док-тар з вучнямі і іншыя павятовыя ўстано-вы і пасады. Для іх дзейнасці быў пабу-даваны драўляны дом. У 1783 г. у Сянне была адкрыта паштовая кантора.

Далучэнне ўсходняй часткі Беларусі да Расіі не сустрэла ніякіх перашкод. Насельніцтва прыняло прысягу і нават боль-шасць беларускай шляхты не выявіла ніякіх варожых адносін да Расіі. Кацяры-на II вельмі лагодна паставілася да тых памешчыкаў, якія доўгі час упарціліся і не прымалі прысягі, павялічваючы тэрмі-ны для прыняцця прысягі. Секвестрава-ныя (канфіскаваныя) маёнткі ў апазіцый-най шляхты разам з казённымі землямі раздавался рускім памешчыкам.

Архівы збераглі цікавыя дакументы Сенненскага павятовага суда канца XVIII ст. У іи разглядаліся розныя справы, але больш за ўсё там знаходзіцца так званых купчых крэпасцяў і закладных распісак. Прадаваліся маёнткі поўнасцю альбо част-камі. Сярод пакупнікоў шмат вайсковых і грамадзянскіх чьшоўнікаў. Маёнткі заклад-валіся таксама. Многа купчых крэпасцяў на продаж прыгонных сялян і іх дзяцей.

3 сярэдзіны XVIII ст. Сянно належала буйным магнатам Агінскім і застава-лася прыватнаўласніцкім горадам. Перапіс 1803 г. прыводзіць даныя, што ў тэты час у Сянне быў каменны францысканскі кляштар, пры ім вучылішча, каменны рым-ска-каталіцкі касцёл, пабудаваны яшчэ ў 1609 г. Я. Курчам. У ім знаходзіліся мошчы святога Фартуната, перанесеныя з Рыма ў 1772 г. па хадайніцтву Агінскіх. Гэта адзіныя мураваныя пабудовы ў Сянне. Была тут і праваслаўная драўляная цар-ква ў імя прарока Іллі. Жыхароў у Сянне было 860 чалавек мужчынскага полу (яўрэяў — 480), каля 600 дамоў, усе драў-ляныя і старыя.

Аб становішчы сялян усходняй часткі Беларусі адразу пасля першага падзелу пісаў магілёўскі губернатар М. В. Кахоўскі. “Евреи обычно берут аренды всеми корчмами, напитками, мельницами заведуют, в контрактах домогаются, чтобы крестьянин покупал у них соль, рыбу, косы, вино, деготь и иные вещи. Крестьянину нельзя было продавать свои продукты: пеньку, мёд, хлеб, скот, птицу никому, кроме арен-даря, так же крестьянин и на мельницу друіую окромя арендаторской не властен ехать, а если на чужой мельнице смелет,

то большому штрафу себя подвергнет. Если же крестьянин, не до ложась арен-дарю, что ни на есть на сторону мог продать, такого вконец разоряет, который и после суда сыскать не может” (Державин Г. В. Соч. т. VII. СПб. 1872. С. 312).

Складаючы палову мужчынскага на-сельніцтва Сянна, яўрэі ў канцы XVIII — пачатку XIX ст. займаліся гандлем, тры-маючы большую частку лавак і пітных устаноў, а таксама трымалі ў арэндзе не-вялікія маёнткі, былі арандатарамі ў буйных магнатаў Агінскіх, якім належала Сянно і некалькі сёлаў. У 1826 г. Сянно перайшло да графа Серакоўскага.

У 1812 г. Расія падверглася ваеннаму нашэсцю французскай арміі. Не абмінула гэтая навала і Сенненшчьшу. Насельніцт-ва падверглася рабаванню. Французы за-біралі коней, жывёлу, прадукты харчаван-ня, абкладалі насельніцтва непасільнымі падаткамі і кантрыбуцыяй. На ваенныя патрэбы забіралі збожжа, сена, гарэлку, кажухі, абутак і інш. Усё гэта заносілася ў раскладачныя ведамасці, якія складаліся ў Магілёве і накіроўваліся ў паветы.

За невыкананне паставак насельніцтва сурова каралася. Калі заможная, асаб-ліва спаланізаваная, шляхта звязвала з Францыяй надзеі на аднаўленне Рэчы Пас-палітай у межах 1772 г. , то сялянства ўсходняй часткі Беларусі аказвала французам супраціўленне. Яно пакідала свае дамы і цэлымі вёскамі накіроўвалася ў лясы. Захаваліся дакументы, якія сведчаць аб размаху партызанскага руху ў Багу-шэўску і акрузе.

На Сенненшчыне адбываліся і ваенныя дзеянні. Па дарозе з Бешанковічаў на Віцебск камандуючы 1-й рускай арміяй Барклай-дэ-Толі, закрываючы дарогу на Пецярбург, пакінуў на правым беразе Дзвіны войскі генерала Вітгенштэйна, суп-раць якога дзейнічалі французскія кар-пусы маршалаў Удзіно, Віктора і Сен-Сіра. Пасля некалькіх бітваў у Дрысенскім і Полацкім паветах Вітгенштэйн выціснуў непрыяцеля з Чашнікаў, пры гэтым французскія войскі пад камандаваннем Удзіно панеслі значныя страты і адсіупілі да Сянна. У Сянно прыбылі 3-і і 9-ы карпу сы і прастаялі тут два тыдні. Французы абрабавалі правіянцкі магазін, дзе быў значим запас збожжа, мукі, круп. Наступление халадоў, нястача ежы і недахоп матэрыялаў для буданоў дрэнна адбіліся на здароўі французских салдат, распаўсю-дзіліся захворванні. Пад націскам рускіх войскаў абодва карпусы адышлі да Чарэі, а затым да Лукомля.

Вайна 1812 г. прынесла Сенненшчыне вялікія бедствы. Шмат людзей загінула ад рук непрыяцеля, памерла ад голаду і хо-ладу, скарацілася пагалоўе жывёлы, асаб-ліва коней. Насельніцтва па-ранейшаму займалася земляробствам, але, як і ў другіх паветах, тут ішло абеззямельванне сялян.

Паўстанне 1830—1831 гг. да Сеннен-скага павета не дайшло. Яго ўдзельнікі былі разгромлены на мяжы Барысаўскага павета, але за ўдзел у паўстанні быў ліквіда-ваны Беліцкі дамініканскі кляштар, а ма-нахі Лукомскага францысканскага кляш-тара пераведзены ў Сенненскі, які заста-ваўся да 1864 г. 3 1833 г. па ўсяму Сеннен-скаму павету пачалі ўкараняць загад аб выкарыстанні маскоўскага служэбніка ў мэтах збліжэння уніяцкай царквы з пра-васлаўнай, быў зроблены новы іканастас для Пустынскай царквы. Уніяты аказвалі супраціўленне, але ў 1839 г. іх прымусова аб’ядналі з праваслаўнымі.

У 40-х — пачатку 50-х гг. вялікая частка маёнткаў Сенненскага павета ўсё яшчэ належала памешчыкам розных ве-равызнанняў. Так, напрыклад, маёнтак Ходцы належаў двараніну-лютараніну О. А. Рэйтэльну, Нямойта — дваранцы-ката-лічцы Т. А. Жукоўскай, а Берышава — пра-васлаўнай А. Лявонавай. Але сярод ула-дальнікаў ёсць ужо сельскія таварыствы і валасныя праўленні (Пустынкі і Алек-сінічы) і царква.

Інвентары сведчаць, што ў болыпасці маёнткаў надта пашыранай была пан-пічына ў шэсць дзён: тры дні “работы муж-чынскай” і тры дні “работы жаночай”. Акрамя таго, сяляне павінны былі выкон-ваць дадатковыя павіннасці. Гэта выклі-кала незадаволенасць, яны ўцякалі ад сваіх памешчыкаў. Такое становіпіча было да ад-мены прыгоннага права ў 1861 г.

Прамысловасць у той час амаль не існавала. У Сянне меліся два невялічкія гарбарныя і адно дрэваапрацоўчае прад-прыемствы. Некаторыя буйныя памепггыкі мелі невялікія бровары, дзе перапрацоў-валі частку збожжа на гарэлку і спірт. Дастатковая колькасць лясоў давала маг-чымасць выпрацоўваць смалу, дзёгаць і паташ. Нарыхтоўкай лесу і яго сплавам займаліся яўрэі. Гандаль не быў вельмі развіты, бо Сянно знаходзілася далёка ад асноўных шляхоў зносін. Гандлявалі з Віцебскам, Бешанковічамі і Оршай. Ажыў-ляўся гандаль толькі ў часы кірмашоў, якіх было ў Сянне 3: пакроўскі, мікала-еўскі (6 снежня) і навагодні. Вельмі вядо-мы быў кірмаш у Пустынках. На кірма-шы сяляне везлі прадукты харчавання, скуры, мёд. Сюды прыязджалі купцы зда-лёку. У сярэдзіне XIX ст. у Сянне было 47 крамаў, якія вялі штодзённы гандаль. Толькі адна з іх была казённая, а 46 нале-жалі гандлярам-яўрэям.

Асвета ў XVIII — першай палове XIX ст. на тэрыторыі сучаснага Сенненскага раёна была развіта слаба. Існавалі яўрэйс-кая школа і вучылішча пры кляштары фран-цысканцаў, заснаваным ў 1609 г. Была школа пры кляштары базыльянаў у Беліцы. Дзеці буйных памешчыкаў маглі вучыцца ў Полацку, Віцебску, Чарэі. Памешчыкі імкнуліся падрыхтаваць з асяроддзя сялян кваліфікаваных работнікаў, якія б асвоілі асновы аграноміі за параўнальна кароткі тэрмін. Недалёка ад Сянна знаходзілася Горы-Горацкая земляробчая пшола, дзе рых-тавалі спецыялістаў як для дзяржаўных землеўладанняў, так і для маёнткаў.

3 40-х г. XIX ст. у вёсках адкрываліся пачатковыя школы, але ў Сенненскім па-веце такіх школ было мала. Царскі ўрад не вельмі клапаціўся аб простых людзях. Да 1864 г. Сянно ўсё яшчэ заставалася прыватнаўласніцкім горадам, даходаў у га-радскую казну не паступала. У той час у Сянне пражывала 1007 мужчын і 723 жанчыны.

У 1848 г. у Сянно была занесена хале-ра, ад якой памерла 118 гараджан і вельмі многа жыхароў навакольных вёсак. У1860 г. Сянну зноў давялося перажыць няшча-сце: здарыўся вялікі пажар, які знішчыў амаль усе драўляныя будынкі. Паколькі ў Сянне было толькі тры мураваныя пабу-довы, то горад давялося будаваць нанова.

А. I. Залескі, В. Р. Федарасава.

Дакументы сведчаць

3 АПІСАННЯ ПАВЕТАЎ I МЕЖАЎ ВАЯВОДСТВА ВІЦЕБСКАГА. 1566 г.

На первей почавше границею Московского зь Усвят и сь Всвята аж по Оболю реку у Двину, а рекою Двиною у верх до границы села Милковичъ, а оттоле суходоломъ селы на право у границу села Свежища, и в границу Лугиновскую, у границу Кривинскую, у границу Светскую, у границу Селедцовскую, у границу Бочейковскую, у границу Селецкую, Ведренс-кую, Чашнецкую и иных селъ, у границу Лошицкую, у границу Тяпинскую, у границу<Белин-скую, кгрунтом Болинским в реку Березыню, где впадывает Кривина у Двину, уверх Кривиною займуючи Сено зо всим и вятцо плебаньское, по границу князей Лукомских, Белицу со всим, Полоное и Лемница, а Оболцо, вси смолняне вси засекли на Белевъ брод, сельцо Мошковый баран со всим Романово, Дубровно со всим, Рососне, Любавичи, Микулино и вси княжата, панята в той границы, подлугъ постановил к его королевское милости маютъ одни суды и роки быти у Витебску, а в другие у двух недель у Ворши.

Сапунов А. Витебская старина. Т. IV, ч. 2. Витебск, 1885. С. 251.

ПАВЕДДМЛЕННЕ ВАЯВОДЫ МІКІТЫ БАБАРЫКІНА 3 ВІЦЕБСКА АБ ВАЕННЫХ СПРАВАХ I НАВІНАХ. 1658.

А бывший де ротмистр Витепской шляхтич Аляксандра Юндил, да полоцкий шляхтич Казимир Храповицкий, да козачий сотник Шелепина, да Витепской шляхтич Ян Янушковской, с воровскими козаками собрався, стоять в Витепском уезде, в Мощенской волости, от Витеп-ска за 50 верст и к ним Витепского уезда многие люди и мужики из сел, из деревень прибираются и пишутца в козаки, а собрався де, им ити в сход къ полковникамь: къ Слон-скому, да к Лукомскому и к Лисовскому с товарыщи.

Сапунов А. Витебская старина. Т. IV, ч. 2. Витебск, 1885. С. 95.

ПАВЕДАМЛЕННЕ ВАЯВОДЫ ПЯТРА ДАЛГАРУКАГА АБ РОЗНЫХ ВАЕННЫХ СПРАВАХ I НАВІНАХ. 1658.

В нынешнем, государь, году, декабря в 28 день, писал ко мне, холопу твоему Петрушке, голова московских стрельцов Василей Пушечников: пришел де он, Василей, в Витепске декабря 14, и околничей де и воевода Микита Михайлович Боборыкин сказывал ему, Василью: в Витепском де уезде во многих местечках бунтують присяжная Витепская шляхта Янко Юндил съ товарыщи и шиши де в многих местах, и по садам и по деревням переезжая, живуть, а большое де тем ворам и присяжной шляхте и шишам пристанище в селехъ: въ Бикове, да в Мощеномъ, да в Городце, да в Ульяновичах, да в Сеньне, да в Пересецкого маетности, а те все близко подошли к селу Лукомлю. 11 декабря де в 16 день пришел он, Василей, в село Бикови-чи, в том селе поймали дву человек мужиковъ: и те мужики в разпросе сказали, что есть в двух местах в лесахъ станы — мужичье шишують, а от села до Бикова с милю, а он де, Василей, на тех шишей посылал двести человекъ стрельцов и стрельцы де техъ шишей побили и станы их разорили и село Биково выжгли. 17 декабря та же участь постигла село Мощеное, а 20-го Городець.

Сапунов А. Витебская старина. Т. IV, ч. 2. Витебск, 1885. С. 99.

ВЫСОЧАЙШЕ УТВЕРЖДЕННЫЙ ДОКЛАД СЕНАТА ОБ УТВЕРЖДЕНИИ ГЕРБОВ ГОРОДОВ МОГИЛЕВСКОГО НАМЕСТНИЧЕСТВА.

ДОКЛАД

По именному Вашего Императорского Величества указу Могилёвская Губерния учреждена На-месничеством, и к оному приписаны города, но как Намеснический город Могилев и другие гербов не имели, то по приказанию Сената правящего должность Герольдмейстера Действительным Статским Советником Волковым, городам, сие Намесничество составляющим, гербы сочинены и представлены с описанием их оных за правило постановлено, что во всяком гербе города Могилевского Намесниче-ства в щите была часть из герба Намеснического города по примеру прежде уже опробованных Вашим Императорским Величеством гербов как красками оных и обозначало. Сенат, рассмотрев, осмеливается всеподданнейше представить оные на высочайшую Вашего Императорского Величества ком-фирмацию и просить высочайшего указа.

ОПИСАНИЕ ГЕРБОВ ГОРОДОВ МОГИЛЕВСКОГО НАМЕСТНИЧЕСТВА

1. Могилевский. В верхней части щита половина Российского герба, в нижней же старый Могилевский герб, всадник на коне в красном поле, в знак того, что Намесничество присоединено к Империи Российской.

Верхняя часть щита с означением половины Российского герба в золотом поле, внесена во все вновь сочиненные гербы: в знак того, что те города принадлежат Могилевскому Намесни-честву.

2. Чаусы.

3. Старый Быхов.

4. Оршанский.

5. Копысский.

6. Сенный.

В зеленом поле две золотые косы, знак изобилия сеном, от которого сей город и название свое получил.

7. Мстиславль.

8. Чериковский.

9. Климовичи.

10. Рогачевский.

11. Бабиновичи.

12. Белицкий.

Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў. Г. Вільнюс. Полное собрание Законов Российской Империи. Т. 21. № 15206.

3 ТАПАГРАФІЧНАГА АШСАННЯ г. СЯННО

В Могилевское намесническое правление Бригадира Сенненского оберкоменданта и ковалера Ивана Дувана

1784 г.

РАПОРТ

Ея Императорского Величества указ из аднога намеснического правления 8 апреля 1784 года о присылек с запроса¹ выписок сведения личного сего года апреля 14 числа получили, по которому городу Сенну топографическое описание учиненное сведения в намесническое правление при сем представляются.

Сквозь город Сенно протекает речка малая, название никакого не имеет. Вершина оной у озера Куликовского, впадает в лежащее подле города озеро, названия не имеющее, а течение ее на две версты. Рыбы отменной в оной не имеется. Озеро возле города в правой стороне при большой дороге, вершина его зачинается от предместья, ширина его 220, глубина 33 сажени, длины на 5 верст^{1 2} течение имеет в реку Двину, а в нём ловится рыбы щука, окунь, лещи, караси, редко — сомы.

Город окружен горами, лесами, малыми стоячими озерами, текучими речками.

Местное положение в окружность 3 версты 400 сажень³, в длину 620 сажень, в ширину 390 сажень, фигурою трапеция.

Город Сенно название имеет по изобилию сеном, который разделен на три квартала. В первом квартале дом для правительства один, крестьянских домов 20, партикулярных 3, евреев 36, во втором — крестьянских — 8, партикулярных — 3, евреев — 37, в третьем — крестьянских — 18, партикулярных — 1, евреев — 5.

Построен шляхтичем Курчем и заселен сперва крестьянами.

Под владением был шляхтича Курча лет 100, у Станкевича — 10, у Залуцкого — 20, у воеводы Агинского — 25, а ныне у владении старосты Сироковского третий год.

Монастырь Францисканский каменный, в нём мощи святого Фортуната, которые перенесены из Рима в 1770 году, деревянная ветхая церковь, школа еврейская, деревянный казённый дом, почтовый дом деревянный, магазин деревянный, судебные места посещения с подвалами, владельческий дом, обывательский дом, крестьянских домов 6, партикулярных 7, еврейских 78, а всего 131, лавок деревянных 9, а гостинных дворов, училищ, воспитательных домов, больниц, богаделен, фабрик и городского укрепления, и для житья власти управляющими оные не имеются.

В городе Сенно раскольников не имеется, крестьянских душ мужчын 126, женщин 150, евреев мужчин 159, 140 — женщин.

Приходских церквей, а при тех священных церковных служителей, не имеется.

(Населен) католиками, униатами и евреями, а всех жителей мужского 285, женского 290.

Жители города евреи торгуют шелковыми материями, сукнами, нитками, холстами, сахаром, чаем, кофеем и прочими деревенскими товарами, а получают товары из Риги и близлежащих местечек Шклова и Смольян, от себя отправляют в Ригу пеньку, хлеб, семя льняное и конопляное суммою до 500 рублей, ремесло имеет изо евреев серебряное двое из крестиян кожевничают 4, кузнец 1, портных 4, сапожников 3.

Ярмарки бывают в городе мая 9 августа 15 декабря 6 по одному дню, приводят на те ярмарки рогатый скот и привозят хлеб, холст, колёса, сани деревянную посуду, простые деревенские продукты из близлежащих деревень.

Бригадир⁴ и оберкомендант.

3 запроса выписка.

Апреля 19 дня 1784 года города Сенно топографическое описание.

Библиотека Литовской Академии Наук, г. Вильнюс.

АХВЯРАВАННІ ЖЫХАРОЎ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА НА ВАЙСКОВЫЯ ПАТРЭБЫ. 1812 г.

1. Хлеба естественного: муки — 3111 3/4; крупъ — 427 1/2, овса — 4942 1/2.

Составляет деньгами по существующим ценам в уезде — 95938 1/2; сена — 33087 1/4; составляет деньгами — 33087 1/4;

горячего вина — 1124 1/4; составляет деньгами — 5058 1/2;

рогатого скота — 355; составляет деньгами — 2425;

тулупов — 300; составляет деньгами — 3000;

сапог — 300; составляет деньгами — 1500;

лошадей подъемных артиллерийских — 72; составляет деньгами — 8640; подводы под курьеров — 3;

подводы на военные нужды — 600; содержание подвод в деньгах — 4338 1/4; лошадей не вернулось домой — 48.

Всего пожертвований составляет деньгами 163986 1/2.

Сверх вышесказанного, за взятые подводы во время проходов воинскими командами и полками взято в разные места и разстояния для своза аммуниции, обозов и прочих военных тягостей, кои по исчислению на одни сутки всего 4203 одноконные подводы, а считая за каждую 1 руб. 15 коп. , всей суммы составляет 4833 руб. 45 коп.

Подписали: Маршал Иван Эрдман, земский исправник Полорацкой и земский заседатель Маевский.

Акты, документы и материалы для истории 1812 г. Т. III. СПб, 1912. С. 108— 109.

3 ПСТОРЫІ г. сянно

У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі выяўлены дакументы, якія ўяўляюць выключную цікавасць і несумненную каштоўнасць для гісторыі г. Сянно.

Вось адзін з гэтых дакументаў:

“Его сиятельному господину, тайному советнику, Могилёвскому гражданскому губернатору и кавалеру, графу Дмитрию Александровичу Толстому

Сенненского городничего

РАПОРТ

В выполнение указа Могилёвского губернского управления прошлого 1817 года от 31 июня под № 22582 о доставке Вашему сиятельству разных сведений, необходимых к отчётам Министерству полиции, эти по городу Сенно составленные за 1818 год, при этом Вашему сиятельству предоставляю, Генваря И дня 1819 года.

Ведомость о положении города Сенно, владетеля графа Сераковского, 1818 года

Лавок — 37, питейная контора — 1, пансион для дворянских детей — 1, винный погреб — 1, трактир — 1, мясной ряд — 1, баня еврейская, общая — 1, мельницы водяныя, графские — 2, колодцы — 6, кузницы — 2, рынок — 1.

Поскольку город Сенно владетельский, то наивысше конфирмованного о городах плана при полиции нет и потому в городе собственных домов построено не было.

В городе Сенно рек не протекает, а возле озера Сеннснское, в которое течет по правой стороне ручей Кривцово (Крильцово — ред. ).

. . . Прайшло 25 год з часу прадастаўлення гэтых звестак. 18 красавіка 1844 года сенненскі гараднічы прадаставіў губернатару гадавую справаздачу аб становішчы горада за 1843 год.

“Город Сенно, — адзначалася ў справаздачы, — находится при озере. Жители города удовлетворяются водой частью из озера, частью из колодцев, находящихся при домах, которых насчитывается 5. В городе находится мостов деревянных — 6, улиц и переулков немощеных — 6, площадь — 1, садов, частным лицам принадлежащих — 3, под садами и огородами — 279 квадратных саженей земли, огородов — 120, кладбищ — 3. В 1843 году озеро вскрылось 30 марта и покрылось льдом декабря 24 дня”.

Гараднічы паведамляў далей, што ў Сянне ёсць адна драўляная царква і адзін манастыр, адна яўрэйская сінагога i 5 малітоўных школ, а ўсяго 246 драўляных і два мураваныя збуда-ванні, у якіх пражывае 843 мужчыны і 553 жанчыны. На працягу года нарадзілася 65 чалавек, а памёр 81 чалавек.

На асабістае харчаванне жыхароў забіта на працягу 1843 года быкоў і кароў — 150, бараноў — 80, цялят — 100, коз — 30, свіней — 20, або ў сярэднім на кожнага жыхара прыходзілася каля 20 кілаграмаў мяса ў год. У той час у горад было завезена 5270 пудоў хлеба, г. зн. у сярэднім на чалавека каля 6 пудоў хлеба. За год насельніцтву было прададзена каля 2000 вёдзер гарэлкі, віна і спірту.

У тым жа годзе ў Сянно гандлявалі 4 крамы, былі: 1 тракцір, 1 гасцініца, 1 вінны склеп і 27 піцейных дамоў. Насельніцтва горада абслугоўвалі 10 краўцоў, 5 шаўцоў, 4 кавалі, 3 гарба-ры, 5 мяснікоў і 2 рымары. Ніякай прамысловасці не было. . .

А. Кутузаў.

У парэформенны час

Звесткі аб сацыяльнай структуры насельніцтва Сенненскага павета напярэ-дадні адмены прыгону дае 10-ы (1858) перапіс падатковых саслоўяў Расійскай імперыі. Пераважную большасць складалі сяляне — каля 83% ад агульнай колькасці жыхароў. На другім месцы ішлі гарадс-кія саслоўі (мяшчане, гандляры, асабовыя і ганаровыя грамадзяне) — 11%. Дваран-ства не перавышала 2%. На долю ваеннага саслоўя прыпадала 2,6; духавенства ўсіх канфесій — 0,9; іншых — 0,5%.

Сярод сялянства асноўнай катэго-рыяй да рэформы 1861 г. з’яўляліся па-мешчыцкія — амаль 74%. Тэта былі сяляне прыгонныя, яны лічыліся ўласнасцю сваіх гаспадароў, якія маглі іх закладваць у крэдытных установах, прадаваць, дарыць, распараджацца іх маёмасцю і г. д. За прада-стаўлены памеіпчыкам надзел прыгонныя абкладаліся феадальнай зямельнай рэн-тай, пераважна паншчынай.

Другой па колькасці катэгорыяй былі сяляне дзяржаўныя. Іх налічвалася 3824 душы абодвух полаў, ці 7,1% ад агульнай колькасці сельскага насельніцтва. У ад-розненне ад памепічыцкіх сялян, яны былі асабіста свабоднымі, вялі ўласную гаспа-дарку на казённых землях, плацілі дзяр-жаве феадальную рэнту ў выглядзе гра-шовага аброку. Яны мелі права самастой-на распараджацца сваёй рабочай сілай, весці гандаль, адчыняць фабрыкі і заводы, “владеть ненаселенными землями” (тэта значыць без прыгонных сялян) і інш.

Менш значнай катэгорыяй сельскага насельніцтва Сенненшчыны з’яўляліся так званыя аднадворцы. Напярэдадні сялянс-кай рэформы 1861 г. іх налічвалася 1689 чалавек, або 2,1%. Да іх адносілі былую шляхту, не зацверджаную ў дваранскіх правах. Яны абкладаліся асобым падуш-ным падаткам, натуральным! і грашовымі павіннасцямі нароўні з іншымі сялянамі ў залежнасці ад таго, на чыёй зямлі яны гаспадарылі — дзяржаўнай, уласнай, або памешчыцкай. Жылі яны пераважна асоб-нымі дварамі ў засценках ці ваколіцах і амаль нічым не адрозніваліся ад сялян.

Невялікую колькасць сельскага насельніцтва складалі яўрэі-земляробы, якіх налічвалася 506 душ абодвух полаў (0,6%). Пасля рэформы яўрэі былі пазбаўлены права набываць зямельную ўласнасць, ім толькі дазвалялася арандаваць і прымаць у заклад прыватнаўласніцкія землі.

19 лютага 1861 г. быў абнародаваны царскі маніфест аб адмене прыгоннага права. На Бе лару сі рэформа ажыццяуля-лася на аснове “Аіульнага палажэння” і двух “Мясцовых палажэнняў”. На Магі-лёўскую губерню, у якой знаходзілася большая частка сучаснага Сенненскага раёна, распаўсюджвалася “Мясцовае па-лажэнне аб пазямельным упарадкаванні сялян, уселеных на памешчыцкіх землях у вялікарасійскіх, новарасійскіх і бела-рускіх губернях” (далей — “Мясцовае палажэнне”).

Паводле “Агульнага палажэння” ся-ляне атрымлівалі асабістую свабоду і права свабодна распараджацца сваёй маёмас-цю. Памешчыкі захоўвалі ўласнасць на ўсе землі, якія ім належалі, аднак былі абавя-заны аддаць у карыстанне сялянам “усадебную оседлость” і палявы надзел “для обеспечения их быта и для выполнения их обязанностей перед правительством и помещиком”.

“Мясцовым палажэннем” вызначала-ся пазямельнае ўпарадкаванне сялян і спе-цыфіка правядзення рэформы ў дадзеным рэгіёне. Устанаўліваліся вышэйшыя і ніжэйшыя памеры надзелаў. Вышэйшы надзел у Сенненскім павеце быў устаноў-лены ў 4,5 дзес. , ніжэйшы надзел — ад 1 да 2 дзес. на душу мужчынскага полу. Калі дарэформенны сялянскі надзел быў болыпы, чым вышэйшы, памешчык меў права ад-рэзаць лішак на сваю карысць. Так, паводле захаваўшыхся ўстаўных грамат па 232 маёнтках Сенненскага павета, сяляне ва-лодалі да рэформы 84763 дзес. прыдат-най зямлі. Але ім было прадастаўлена ў выкуп толькі 69711 дзес. , г. зн. адрэзкі склалі 17,8%. Пасля 1863 г. умовы рэформы палепшыліся, але адрэзкі захаваліся i складалі 10,4%. Пастаянныя зямельныя адносіны памешчыкаў і сялян, якія вы-зваляліся ад прыгону, вызначаліся ўстаў-нымі граматамі.

Рэформа не задаволіла сялян. Ім цяж-ка было ўсвядоміць паняцце аб асабістай свабодзе ў спалучэнні з абавязковымі па-віннасцямі на карысць памепічыка. Неза-даволенасць спараджала чуткі аб фаль-шывасці Маніфеста і “Мясцовых пала-жэнняў”. Сялянскі рух ахапіў усе бела-рускія губерні. Адбываліся хваляванні ў Сенненскім павеце, хоць ён і лічыўся ад-носна спакойным. Даводзячы да ведама Аляксандра II становішча спраў у Магі-лёўскай губерні ў лютым 1861 г. , губерна-тар адзначаў: “Выпадкаў. . . непаслухмя-насці сялян у Магілёўскай губерні было больш за 50. . . болып спакойнымі паве-тамі былі: Сенненскі, Чавускі, Чэрыкаўскі, у паветах жа Рагачоўскім, Гомельскім і Аршанскім хваляванне было больш моц-ным. . . ”.

У 1863 г. на Беларусі пачынаецца новы этап правядзення рэформы. Ён быў непасрэдна звязаны з паўстаннем у Полыпчы, на Літве і Беларусі. Не абмі-нулі гэтыя падзеі Магілёўскую губерню, і непасрэдна Сенненшчыну.

Асаблівае значэнне надавалася паў-станню ў Магілёўскай губерні. Меркава-лася, што адсюль рэвалюцыйныя падзеі распаўсюдзяцца і на ўнутраныя расійскія іуберні. У пачатку красавіка 1863 г. сюды быў накіраваны Людвік Звяждоўскі (Та-пор), якому было даручана кіраўніцтва ўсімі дзеяннямі паўстанцаў на ўсходзе. Да гэтага ў губерню прыбылі афіцэры К. Жаброўскі, А. Алендскі, Т. Будзіловіч, Я. Жукоўскі, якія пачалі фарміраваць паў-станцкія атрады ў Аршанскім, Сенненскім і Чэрыкаўскім паветах. Атрад Сенненскага павета пад кіраўніцтвам Жаброўскага, паводле планаў Звяждоўскага, павінен быў зацвердзіцца каля Лукомля, у тамтэйшых лясах, каля азёр і балот, і дзейнічаць на поўнач ад Магілёва. Але калі Жаброўскі прыбыў у вызначанае месца, замест 150 чалавек там сабралася толькі 23. Не пад-трымалі паўстанцаў тутэйшыя сяляне. У Сенненскім павеце, на які кіраўнікі паў-стання так разлічвалі, да іх прымкнулі толькі некалькі дзесяткаў чалавек. У вы-ніку атрад Жаброўскага, які лукомскі ксёндз прывёў да прысягі, не налічваў і 100 чалавек. Зразумела, ісці з такімі сіламі на Сянно, дзе стаялі тры роты рэзерво-вых батальёнаў (у кожнай ад 50 да 100 салдат), было немагчыма. Жаброўскі на-кіраваў свой атрад у Мінскую губерню. 3 таго часу ён з’яўляўся ў Сенненскім па-веце толькі час ад часу. Неяк у пачатку мая, калі атрад Жаброўскага стаяў на ма-ляўнічым беразе возера каля вёскі Пад-берцы, на яго натрапіла рота салдат. Хто здолеў, збег у лес. Астатнія, разам з або-зам, трапілі ў палон. Рэшткі атрада Жаб-роўскага рассеяліся па Мінскай губерні, сам ён у хуткім часе трапіў у палон.

Масавае паўстанне не ўдалося, бо яго не падтрымалі сяляне. Здараліся і дано-сы. Аб гэтым сведчыць наступим факт. 6 снежня 1863 г. у Магілёве ўручаны ме-далі 63 асобам, якія асабліва вызначыліся ў барацьбе з паўстанцамі. Сярод іх аказа-ліся 56 сялян, 4 радавыя i 1 вольнаадпу-шчаны.

Але паўстанне ўсё ж вымусіла царскі ўрад пайсці на паляпшэнне ўмоў адмены прыгону. У беларускіх губернях пачала ажыццяўляцца праверка павіннасцей, прызначаных сялянам па ўстаўных гра-матах.

Разам з тым для беларускіх сялян уводзіўся абавязковы выкуп.

У жніўні 1863 г. генерал-губернатар Мураўёў выдаў цыркуляр аб надзяленні зямлёй сялян, зусім абеззямеленых паме-шчыкамі.

У выніку гэтых дадатковых мерапры-емстваў царскіх улад сяляне Сенненшчы-ны атрымалі ў надзел у сярэднім па 5 дзес. зямлі на адну рэвізскую душу. Такі надзел перавышаў сярэдні памер душа-вога сялянскага надзела адпаведна па Курскай губерні ў 2,3, па Маскоўскай — у 1,5 раза.

Да 1876 г. былі скончаны работы па зямельнаму ўладкаванню дзяржаўных сялян. У выніку рэформы агульная пло-шча землеўладанняў гэтай катэгорыі сялян павялічылася. У 1877 г. на кожны двор былых дзяржаўных сялян у Сенненскім павеце прыпадала на 14,3 дзес. зямлі, ці на 73,2% болып, чым у памешчыцкіх.

У парэформенны перыяд насельніцт-ва Сенненскага павета павялічвалася значка хутчэй, чым у феадальную эпоху. 3 1861 г. па 1906 г. дынаміка яго характарызава-лася наступнымі паказчыкамі:

Такім чынам, агульная колькасць на-сельніцтва за 45 год пасля адмены прыгону павялічылася амаль утрая (у 2,9 раза). У 1905 г. жанчыны складалі 48,6%, муж-чыны — 51,4%.

Колькасць непадзеленых патрыяр-хальных вялікіх сем’яў скарачалася. У 1897 г. двары, на якія прыпадала болып за 10 чалавек, складалі 10,5%, па 6 — 10 чалавек — 24,4%, па 5 чалавек — 24,7%, па 4 чалавекі — 19,6%, па 3 чалавекі — 12,6%, па 2 чалавекі — 8,2%.

Звесткі аб складзе насельніцтва па саслоўях, веравызнанню, роднай мове дае ўсеагульны перапіс насельніцтва Ра-сійскай імперыі 1897 г. У Сенненскім павеце пражывала ўсяго 161652 чалавекі, з іх дваран 3369 (2,1%), духавенства — 466 (0,3%), купцоў — 117 (0,07%), мяшчан — 23470 (14,5%), сялян - 133754 (82,7%), прадстаўнікоў іншых саслоўяў — 476 (0,3%); праваслаўных — 134827 (83,4%), іудзеяў — 12544 (7,8%), рыма-католікаў — 9265 (5,7%), стараабраднікаў — 4605 (2,6%), пратэстантаў — 405 (0,3%), іншых —

6. Сваёй роднай мовай лічылі наступныя: беларускую — 138338 (85,6%), яўрэйскую — 12544 (7,8%), оускую - 5500 (3,4%), польскую 3823 (2,4%), латышскую — 365 (0,2%), нямецкую — 139 (0,08%), літоў-скую — 79 (0,05%), малароскую — 39 (0,03%), іншыя — 86 (0,05%).

Трэба адзначыць, што людзі розных веравызнанняў і нацыянальнасцей жылі дружна. Тэта было абумоўлена добразыч-лівым характарам мясцовых жыхароў. “Тутэйшы беларус, — адзначана ў кнізе “Сенненский уезд Могилёвской губернии”, — адрозніваецца многімі сімпатычнымі ры-самі ў характары. Ён праўдзівы, смірны, добразычлівы, працалюбівы, з вялікім цяр-пеннем пераносіць усе нягоды жыцця. . . Сялянскія дзеці ў школах паказваюць добрыя поспехі, нягледзячы на неспрыяль-ныя хатнія ўмовы”.

Пасля адмены прыгону паскоранымі тэмпамі развіваліся капіталістычныя ад-носіны. Але, як і ў першай палове XIX ст. , галоўным заняткам асноўнай часткі на-сельніцтва было земляробства. Паводле перапісу 1897 г. , ім займалася 87% жыха-роў у павеце і 9% у м. Сянно.

Развіццё гэтай галіны гаспадаркі стрым-лівалася рэшткамі прыгонніцтва, най-цяжэйшым з якіх было буйное дваран-скае землеўладанне. На пачатку XX ст. зя-мельныя ўгоддзі ў Сенненскім павеце былі размеркаваны наступным чынам: прыват-ныя ўладанні складалі 61,2% (258579 дзес. ); надзельныя сялянскія землі — 35% (147942 дзес. ), землі царквы, казны, розных устаноў — 3,8% (15892 дзес. ). Пры-ватная ўласнасць падзялялася на 2 віды: асабістую і ўласнасць грамадстваў. I калі першая за 1877 — 1905 гг. зменшылася болып чым на 17 тыс. дзес. , дык другая павялічылася амаль на 28 тыс. дзес.

У 1905 г. дваранам належала 180732 дзес. у 322 уладаннях. Тэта значыць, што 23,6% дваранскіх уладанняў уключалі амаль 70% асабістай зямельнай уласнасці ў павеце. У сярэднім на 1 гаспадарку тут прыпадала болып чым па 560 дзес. , у той жа час у былых прыватнаўласніцкіх ся-лян прыходзілася ў сярэднім на 1 двор па 7,9 дзес. , а ў былых дзяржаўных — па 9,6 дзес. зямлі.

Дадзеныя Магілёўскага губернскага статыстычнага камітэта сведчаць аб вяду-чай ролі зерневых у сельскай гаспадарцы Сенненшчыны. У канцы XIX — пачатку XX ст. амаль 90% пасяўных плошчаў прыпадала на зерневыя і каля 10% — на тэх-нічныя культуры (у 1905 г. пад бульбай было занята 8,4%, ільном — 3,0% агуль-най пасяўной плошчы).

Гаспадарыла на сялянскіх палетках, як і даўней, азімае жыта, на якое прыпадала болып за палову агульных плошчаў.

Ураджайнасць была невысокай. Так, у 1905 г. з казённай дзесяціны атрымлівалі: жыта, пшаніцы і грэчкі каля 4 чвэрцей (5,4 цэнтнера — Э. С. ), ячменю 3,5 чвэрці (4,7 цэнтнера — Э. С. ), аўса5 —6чвэрцей(6,8— 8,2 цэнтнера — Э. С. ), бульбы 41 чвэрць (55,8 цэнтнера — Э. С. ). I тэта не дзіўна. Буйных памешчыцкіх уладанняў з інтэн-сіўнай гаспадаркай тут не было. Дробныя ўладальнікі і сяляне ўводзілі новае ма-рудна. I на пачатку XX ст. галоўнай пры-ладай для апрацоўкі зямлі ў сялян была саха з двума жалезнымі лемяхамі і драў-ляная барана. Толькі заможныя сяляне абзаводзіліся плугамі, пачыналі выкары-стоўваць мінеральныя тукі. Сеялі ўруч-ную, малацілі цэпам, ачышчалі зерне праз рэшата.

Лён і каноплі вырошчваліся сялянамі ў абмежаванай колькасці для ўласных гас-падарчых патрэб. Прамысловы характар ільнаводства мела толькі ў гаспадарках стараабраднікаў. Агародніцтва і садавод-ства ў сялян не было развіта. Сады раз-водзілі памешчыкі і потым часта здавалі іх у арэнду.

У другой палове XIX ст. прыйшла ў заняпад некалі даходная галіна сельскай гаспадаркі — пчалярства. Перапіс 1897 г. зарэгістраваў на ўвесь Сенненскі павет толькі 129 чал. , для якіх пчалярства з’яў-лялася дадатковым заняткам. Гэтым тлу-мачыцца і заняпад бобрскіх кірмашоў, дзе мёд быў асноўным таварам.

У нездавальняючым стане знаходзіла-ся жывёлагадоўля. Адной з прычын гэта-га была нястача пашы. I хаця назва Сен-ненскага павета, відаць, паходзіла ад таго, што тут было калісь шмат добрых лугоў, да другой паловы XIX ст. —пачатку XX ст. тэта ўжо не апраўдвалася. Пры існу-ючай цераспалосіцы травасеянне было немагчымым. Буйная рагатая жывёла, што разводзілася ў сялянскіх гаспадарках, была мясцовай дробнай пароды, не адроз-нівалася добрымі якасцямі ні ў мясным, ні ў малочным накірунках. У маёнтках па-мешчыкаў можна было бачыць племян-ную жывёлу, аднак на паляпшэнне пароды сялянскай жывёлы тэта не ўплывала. Вельмі дбайна адносіліся мясцовыя жы-хары да авечкагадоўлі. Нават прымаўка існавала ў сялян: “ Авечка кругом чалаве-ка”. Аднак распаўсюджванню авечкага-доўлі перашкаджаў часты паморак жывёлы, які адбываўся па прычыне неспры-яльных кліматычных умоў. Не дасягнула высокаго развіцця і конегадоўля. За вык-лючэннем некаторых памешчыцкіх гаспа-дарак, коні тут разводзіліся беларускай маларослай пароды.

Нізкі ўзровень тэхналогій сельскагас-падарчай вытворчасці, не вельмі ўрадлі-выя землі былі прычынамі таго, што ся-ляне жылі вельмі бедна, ледзьве задаваль-няючы свае патрэбы ў самым неабходным. Недахоп хлеба звычайна кампенсавалі бульбай, ячменем, гароднінай. А вось як відавочца малюе жыццё і побыт сялян-ства: “Сям’я з 10 — 12 чалавек месціцца ў адным пакоі, зімой разам з цялятамі і авеч-камі, спяць усе ўпокат на палацях і печы; карыстаюцца агульным посудам для ежы і піцця вады, агульнымі ўціральнікамі, часта і агульнымі лыжкамі”.

Сацыяльна-эканамічныя падзеі другой паловы XIX—пачатку XX ст. спрыялі пэўным зрухам і ў развіцці прамысловасці, пгго можна праілюстраваць наступнай таб-ліцай:

Каб прыстасавацца да капіталістыч-ных змен, памешчыкі распачалі будаваць у сваіх маёнтках невялікія прадпрыем-ствы па перапрацоўцы сельскагаспадар-чай сыравіны, а таксама дрэваапрацоўчыя. У 1906 г. на першую з гэтых галін прамысловасці прыпадала 83,5% усёй вытворчасці, на другую — 15,4%.

Распаўсюджанай галіной прамысловасці было вінакурэнне (амаль 70% агуль-най вытворчасці). Галоўнай сыравінай для вытворчасці спірту была ў асноўным бульба, менш выкарыстоўваліся жыта і ячмень. Апроч таго, у Беліцы — у невялікай коль-касці і авёс. Найболып буйным вінакур-ным заводам на тэрыторыі сучаснага раё-на быў завод Свяцкага ў Беліцы. У 1905 г. тут працавала 10 рабочых, якія вырабілі прадукцыі на 20872 руб.

Працавалі на такіх прадпрыемствах у асноўным сяляне з навакольных вёсак. Умовы былі надзвычай цяжкія. Пачыналі працу ў 2—3 гадзіны ночы, заканчвалі ў 18. Рабочы сезон цягнуўся з 15 кастрыч-ніка да 15 мая, і ўвесь час рабочыя не мелі ніводнага дня адпачынку, акрамя каляд-ных і велікодных свят. Частка рабочых з аддаленых вёсак мусіла спаць на брова-ры, на паравых катлах, у кажухах ці ў іншым верхнім адзенні.

Важнае месца ў прамысловасці зай-малі заводы па перапрацоўцы драўніны — галоўнага багацця краю. Вырабляліся прасцейшая мэбля, дошкі, гонта. Такі ле-сапільны завод быў у маёнтку Ходцы, які ў 1906 г. нарыхтаваў 3071 дошку на 214 руб-

Гарбарных заводаў на ўвесь павет было толькі пяць з 7 рабочымі, 3 з іх — у Сянно.

Побыт сялянства ў той час быў цесна звязаны з сельскагаспадарчым календарем. У вольны ад палявых работ час сяляне займаліся саматужнымі промысламі, у асноўным звязанымі з апрацоўкай дрэ-ва. Байдарным промыслам зімою займаліся сяляне ў вёсках Пасемкавічы, Лагі, За-бор’е, Глінаўка. Майстры вырабаў з лыка і кары жылі ў вёсцы Шарнева. Былі таксама свае шаўцы і краўцы, кавалі, кушня-ры, гончары і г. д. Аднак з развіццём у Расійскай імперыі фабрычнай вытворчасці саматужныя промыслы пачалі прыходзіць у заняпад. I калі на пачатку 1880-х гг. у Сенненскім павеце амаль 5 тыс. чалавек займаліся саматужнымі промысламі, дык перапіс 1897 г. зарэгістраваў толькі 2100 чалавек. Прычынай слабага развіцця са-матужных промыслаў была таксама да-рагавізна лясной і іншай сыравіны, адсут-насць прафесійных школ і крэдыту для саматужнікаў, якія ў выніку беднасці сваёй не мелі ўласных абаротных сродкаў. Вось і вымушаны былі сяляне ўсю зіму ся-дзець без працы, у той час як на мясцо-выя кірмашы завозілі свае тавары сама-тужнікі з Калужскай губерні, дзе промыслы былі добра развіты.

Цяжкія жыццёвыя ўмовы вымушалі сялян час ад часу ўступаць у канфлікты з уладамі. Выступленні сялян у другой палове XIX ст. не вызначаліся масавасцю, упартасцю і наступальнасцю. Яны больш паходзілі на ўсплескі адчаю, якія хутка заціхалі.

Толькі ў канцы XIX —пачатку XX ст. , калі да сялянскага руху далучыўся пралетарскі, які стаў дамінуючым, рух пра-цоўных стаў болып арганізаваным і ма-савым. Асабліва бурны характар прынялі народныя хваляванні на пачатку XX ст. Пра ўдзел сялянства Сенненшчыны ў рэ-валюцыі 1905—1906 гг. у павеце зарэгіст-равана 39 выступленняў. Але ўжо з пачатку 1907 г. наступіла пара глухой рэак-цыі. Дынаміка выступленняў i ix характар бачны з наступнай табліцы:

Асноўныя формы сялянскага руху ў Сенненскім павеце ў 1905—1906 гг.

Віды руху

1905 I 1906 I 1907

Развіццё капіталістычных адносін ва ўсіх галінах эканомікі патрабавала пашы-рэння пісьменнасці і асветы. Царскія ўла-ды мусілі прымаць пэўныя захады ў гэ-тым напрамку, правесці рэформу школы, каб прыстасаваць яе да патрэб эканаміч-нага развіцця краіны.

I на Сенненшчыне раслі культурныя запатрабаванні, разумение ў народзе не-абходнасці адукацыі. Але на развіццё школьнай сістэмы дзяржава выдаткоўва-ла нязначныя сродкі, а магчымасці насель-ніцтва былі абмежаваныя. Таму колькасць пісьменных расла вельмі марудна. Павод-ле перапісу 1897 г. , пісьменнымі ў Сенненскім павеце былі 11,9% насельніцтва, у Сянне — 39,9%. Пісьменныя сярод сялян складалі 7,7%, а сярод жанчын тэты паказчык быў у 9 разоў меншым.

Сістэма школьнай адукацыі на тэры-торыі сучаснага Сенненскага раёна скла-далася ў капіталістычную пару з народных вучылішчаў, царкоўнапрыходскіх школ і школ граматы. Сярэдніх навучаль-ных устаноў не было.

Народныя вучылішчы пачалі стварац-ца ў 1870-я гг. , пасля таго, як у 1862 г. выйшаў указ аб адкрыцці пачатковых народных вучылішчаў у заходніх губернях. Прадметамі выкладання былі: навучанне дагматам праваслаўнай веры і царкоўным спевам, вывучэнне царкоўнаславянскай мовы, арыфметыкі і рускай граматы.

Працэс заснавання народных вучылі-шчаў ішоў марудна. У пачатку 1906 г. на Сенненшчыне іх было 20 (з 1699 наву-чэнцаў дзяўчынкі складалі толькі 11,5%). Адным з першых было заснавана ў 1862 г. Раснянскае народнае вучылішча. У 1864 г. адкрыта Сенненскае прыход-скае вучылішча, у 1865 — Сенненскае па-вятовае 2-класнае вучылішча, ператвора-нае ў 1903 г. у гарадское 3-класнае, у 1866 г. — Ульянавіцкае, у 1869 г. — Маш-канскае, Хадчанскае, у 1871 г. — Какоў-чынскае, Беліцкае, у 1903 г. — жаночае прыходскае вучылішча.

Вучэбны год у гэтых навучальных установах пачынаўся 1 верасня і завяр-шаўся 1 мая. На самой жа справе пачатак навучальнага года заўсёды адцягваўся і нават у кастрычніку яшчэ палова дзяцей не прыступалі да вучобы, бо былі заняты з бацькамі ў гаспадарцы. Ды і на працягу ўсяго навучальнага года бацькі час ад часу вымушаны былі адрываць сваіх дзяцей ад вучобы для хатніх работ або перары-ваць вучобу з-за адсутнасці цёплага адзення ці абутку. Тэрмін навучання скла-даў у аднакласных вучылішчах 3 гады, у двухкласных — 5 гадоў.

3 пачатку 1880-х гг. пачалі адкрывацца царкоўнапрыходскія школы. Усе епархіі, у склад якіх уваходзілі беларускія губерні (Магілёўская, Літоўская, Полацкая, Мінская), знаходзіліся ў ліку пяці першых па колькасці школ, у разліку на 100 цэркваў. На тэрыторыі Сенненскага раё-на іх колькасць вагалася. Так, у 1896 — 1897 навучальным годзе царкоўнапры-ходскіх і школ граматы было 147, у 1904 — адпаведна 31 і 95.

Гэтага недастаткова для таго, каб народная асвета развівалася на належным узроўні. Трэба ўлічваць і малую напоўне-насць царкоўных школ. Вучэбны працэс у іх вёўся на нізкім ўзроўні. Беднасцю ся-лян тлумачылася тое, што некаторыя школы, утвораныя як царкоўнапрыходскія, з цягам часу пераходзілі ў разрад болып нізкі — у школы граматы.

У пачатку XX ст. пачаўся працэс бе-ларуската Адраджэння. З’явіліся першыя масавыя беларускія газеты “Наша доля” і “Наша Ніва”. Адкрываліся першыя беларускія школы. У тэты час вельмі яскра-ва праяўляецца талент выдатных класі-каў беларускай літаратуры Я. Купалы, Я. Коласа, А. Пашкевіч (Цёткі).

3 снежня 1903 г. да вясны 1904 г. Я. Купала працаваў на Сенненшчыне ў ма-ёнтку Беліца.

Яшчэ горш, чым асвета, было нала-джана медыцынскае абслугоўванне на-сельніцтва. Бывалі выпадкі, калі эпідэміі ахоплівалі да 30 населеных пунктаў, як, напрыклад, брушны тыф у 1905 г. На па-вет прыпадала ўсяго па аднаму ўрачу, не хапала лячэбніц, медыцынскага персана-лу, аптэк.

У выніку такога становішча працяг-ласць жыцця была невысокай. Па перапі-су 1897 г. бачна, што насельніцтва, узрост якога перавышаў 60 гадоў, складала ў Сенненскім павеце толькі крыху болып за 6%. Людзі ва ўзросце да 40 гадоў складалі 80%. Тыя, хто дасягаў 40 — 49 гадоў, складалі 7,7%, 50 — 59 гадоў — 5,6%.

У эканамічным жыцці сенненскай вёскі пэўную ролю адыграла сталыпінская аграрная рэформа, бо тут абшчыннае зем-леўладанне складала 86,7%.

Асноўным прынцыпам сталыпінскай рэформы быў дазвол свабоднага выхаду з абшчыны і ўстанаўлення асабістай гас-падаркі. А галоўны змест рэформы — раз-бурэнне абшчыны, стварэнне хутароў і адрубоў. Да 1916 г. у Сенненскім павеце выйшла з абшчыны і замацавала ўчасткі ў асабістую ўласнасць каля 60% усіх аб-шчыннікаў. Што ж тычыцца перасялення, дык даведзеным да галечы сялянам не пад сілу было асваенне ўскраінных зямель. 3 159074 чалавек, якія перасяляліся з Ма-гілёўскай губерні (47,3% усіх перасялен-цаў з 5 беларускіх губерняў) у 1907 — 1914 гг. , вярнуліся дадому 17138 чалавек, ці 10,8%.

Голад і разарэнне прынесла працоў-ным першая сусветная вайна. Асабліва зіубны ўплыў аказала вайна на гаспадар-ку тых мясцін, якія апынуліся ў пры-франтавой зоне. Да іх адносілася і Сен-неншчына.

3 самага пачатку вайны беларускія губерні былі аб’яўлены на ваенным ста-новішчы, царскія ўлады ўвялі тут люты рэжым тэрору. Яшчэ 25 ліпеня 1914 г. міністр унутраных спраў загадаў магілёў-скаму губернатару: “надо стрелять при усмирении беспорядков. . . их усмирять надо беспощадно”. Да пачатку ўсеагуль-най мабілізацыі былі прыведзены ў бая-вую гатоўнасць паліцыя і жандармерыя.

Але тэта не дапамагло. Гады, якія па-пярэднічалі вайне, характарызаваліся ўзмацненнем рэвалюцыйнай барацьбы бе лару ската сялянства з царызмам, паме-шчыкамі і кулакамі. Сацыяльна-эканаміч-ныя перадумовы — аб’ектыўная аснова сялянскага руху ў рэвалюцыі 1905 — 1907 гг. — не былі ліквідаваны. Сталыпін-ская ж рэформа, не знішчыўшы прыгон-ных перажыткаў, яшчэ больш узмацніла расслаенне сялянства, абвастрыла класа-выя супярэчнасці ў вёсцы. Глыбіня народ-нага гневу і нянавісці да эксплуататараў і самадзяржаўя найболып яскрава выяві-лася з аб’яўленнем мабілізацыі. У той ці іншай форме хваляванні ахапілі 20 з 35 беларускіх паветаў.

Найболып моцнымі яны былі ў Сен-ненскім павеце. У данясенні ў Міністэр-ства ўнутраных спраў магілёўскі губер-натар адзначыў: “Мобилизационный период сопровождался рядом учиненных запасными в различных пунктах губернии беспорядков и грабежей, принявших особо острый характер в Сенненском уезде, где при содействии крестьян был разграблен ряд помещичьих усадеб и экономий. . . Настроение запасных и всего населения Сенненского уезда неспокойное. Запасные в особенности питают злобу к помещикам”.

У Сенненскім павеце былі разгромлены И казённых вінных крам і 12 маёнт-каў, а ў Пачаевічах і Ходцах, апроч таго, правялі масавую парубку памешчыцкіх лясоў і падпалілі пасевы збажыны.

Карны атрад у Сенненскі павет узна-чаліў асабіста губернатар. Ён аддаў загад падвяргаць удзельнікаў нападаў на паме-шчыцкія маёнткі лупцоўцы розгамі і спальваць іх жыллё і маёмасць. Чатырох удзельнікаў антьтамешчыцкіх высіуплен-няў ваенна-палявы суд прыгаварыў да пакарання смерцю праз павешанне, і 23 ліпеня прыгавор выкананы. Аб’явы аб гэтым пакаранні былі распаўсюджаны па ўсёй губерні з пагрозай ужываць такую ж меру да ўсіх удзельнікаў хваляванняў.

Найболып цяжкія страты вайна нанесла сялянскай гаспадарцы, асабліва бяд-няцкім і серадняцкім дварам. Сярод фак-тараў, якія адмоўна паўплывалі на стан сельскай гаспадаркі, трэба перш за ўсё назваць памяншэнне колькасці рабочих рук на вёсцы. Па афіцыйных дадзеных у Сенненскім павеце было мабілізавана больш за палавіну мужчин працаздоль-нага ўзросту. На пабудову абарончых збу-даванняў, перавозку вайсковых грузаў, прагон гуртоў жывёлы, ахову чыгунак прыцягвалася практична ўсё працаздоль-нае насельніцтва.

На сялянскіх гаспадарках таксама цяжка адбівалася перамяшчэнне бежан-цаў і армейскіх атрадаў з абозамі, якія на сваім шляху забіралі харчаванне, фураж, спусташалі пасевы, сенажаці. Так, толькі ў 1914 — 1915 гг. цераз Магілёўскую губер-ню прайшло болып за мільён бежанцаў. На прадметы першай неабходнасці існа-вала небывалая дарагавізна. Забеспячэн-не харчаваннем да пачатку 1917 г. было цалкам дэзарганізавана. Дасакавіка 1917 г. цэны ў Магілёўскай губерні ў параўнанні з ліпенем 1914 г. павялічыліся, напрык-лад, на збожжа на 507%, аржаную муку — 524, на мяса — 527, на масла на 750% і г. д.

Такім чинам, імперыялістычная вайна шматкроць паскорыла працэс збяднен-ня працоўных. На пачатак 1917 г. насельніцтва апынулася на мяжы голаду.

Натуральным вынікам усяго сацыяль-на-эканамічнага і палітычнага развіцця Расіі ў першыя два дзесяцігоддзі XX ст. , нарастаючага па ўсёй імперыі рэвалюцый-нага руху, з’явілася падзенне ў лютаўскія дні 1917 г. самадзяржаўя. Улада перай-шла да Часовага ўрада.

У Сенненскім павеце раззбраенне і арышты паліцыі адбыліся ў першы ты-дзень сакавіка 1917 г. Савет у Сянне быў створаны ў другой палове месяца. На чале новых органаў улады станавіліся ў асноў-ным памешчыкі. Балыпавіцкія агітатары, выступаючы на сялянскіх сходах, заклі-калі не падпарадкоўвацца ўладам, дзяліць памешчыцкія землі, ствараць новыя органы ўлады. Пачалі стварацца валасныя і сялянскія камітэты, якія дзялілі паме-шчыцкую зямлю і маёмасць, праводзілі арышты, вобыскі, змяшчалі з пасад бага-цеяў. Падзеі працягвалі развівацца далей, бо Часовы ўрад не вырашыў важнейшыя праблемы: не ліквідаваў памешчыцкае землеўладанне, не скончыў вайну. Голад і разруха ўсё болып ахоплівалі краіну.

Э. М. Савіцкі.

Дакументы сведчаць

1862 г. , СНЕЖНЯ 22. ДАНЯСЕННЕ МАПЛЁЎСКАГА ГУБЕРНАТАРА МІШСТРУ ЎНУТРАНЫХ СПРАЎ АБ ПРАЦЯГУ ХВАЛЯВАННЯЎ СЯЛЯН МАЁНТКА СОРЖЫЦЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА

Из донесений моих в. в. п. известно, что в Соржицком имении помещика Глушановского Сенненского у. в последнее время обнаружилось неповиновение крестьян. Хотя командирование военной команды водворило, казалось, спокойствие, но вскоре по выходе ее оказалось, что покорность крестьян была только временной, вызвана моральным влиянием военной команды, и беспорядок затем возобновился: крестьяне стали вновь уклоняться от исполнения повинностей и противиться введению уставных грамот. Вследствие чего данной по этому делу помещиком Глушановским записки в губернское присутствие, оно нашло необходимым командировать особого чиновника для более серьезных распоряжений и окончательного водворения порядка в имении. Я пригласил поэтому съехать в им. Соржицы г-на вице-губернатора с капитаном Корпуса жандармов Вечесловым. Ныне д. с. сов. Буцковский уведомил меня, что меры кротости не имеют влияния на соржицких крестьян, что они решительно отказываются от принятия уставных грамот, отказались выслать по требованию г-на Буцковского поверенных от обществ для разъяснения им правил Положения из одного опасения, что им будут говорить про грамоты, отняли у старост штемпеля, чтобы на случай они не приложили их к грамотам, Становому приставу, пытавшемуся собрать крестьян, наделали дерзости, забили в кандалы одного из крестьян, изъявившего желание принять грамоту, и объявили, что они [ждут] от царя милости через посланного в Петербург просителя (Филиппа Матвеева), который еще не возвратился, — предписание в. в. п. 12 декабря № 10703, и что у них есть своя грамота, как оказалось, — копия проповеди архимандрита Александро-Невской лавры.

Д. с. сов. Буцковский просил поэтому моего распоряжения о высылке в Соржицы 2 рот гарнизонного батальона. Принимая во внимание, что беспорядки в Соржицком имении, по значительности его, имеют влияние на соседние имения, что в имении этом не раз и в прежние годы была военная команда и что поэтому без нее нельзя надеяться на водворение прочного порядка, я просил по телеграфу г-на начальника Витебской губ. сделать распоряжение о командировании в Соржицы 2 рот Витебского гарнизонного батальона (Витебск от Соржицы 40 верст, а Могилев до 175), командиру же Могилевского батальона внутренней стражи предложил командировать туда 1 роту, которая, по прибытии, сменит витебских и во всяком случае должна будет остаться на некоторое время на квартирах в Соржицах.

О последующем буду иметь честь донести в. в. п.

Гражданский губернатор Беклемишев.

Крестьянское движение в Белоруссии после отмены крепостного права (1861 —1862 гг. ). Мн. , 1959. С. 428 —429.

1863 г. , СТУДЗЕНЯ 24. ДАНЯСЕННЕ МАПЛЁЎСКАГА ГУБЕРНАТАРА МІНІСТРУ ЎНУТРАНЫХ СПРАЎ АБ НАДАЎЛЕННІ ХВАЛЯВАННЯЎ СЯЛЯН МАЁНТКА СОРЖЫЦЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА

В дополнение к донесению моему от 22 декабря № 7567 имею честь донести в. в. п. , что по прибытии 23 декабря в Соржицкое имение 2 рот из Витебска и по арестовании при помощи солдат 2 главных виновных в возбуждении крестьян к беспорядкам и неповиновению 24 числа собраны были в с. Соржицу все наличные крестьяне Черногостянской вол. , и когда д. с. сов. Буцковский разъяснил им их права и обязанности по Положению и ответственность, какой они подвергают себя за сопротивление распоряжениям начальства, а также прочел им слова, сказанные г. и. в Москве 25 ноября крестьянам, то хотя собранные крестьяне стали на колени с видом покорности, но не выказали никакого раскаяния, не хотели назвать главных зачинщиков, крича, что все они одинаково виноваты, и с дерзостью отзывались против помещиков.

При таких обстоятельствах, когда меры убеждения и кротости не оказывали никакого успеха, г-н Буцковский вынужден был снять знаки с 3 старост, оговариваемых в действии заодно с крестьянами и отдавших им добровольно свои штемпеля, и отдать под суд арестованных зачинщиков. Затем, дав крестьянам 2 дня одуматься и раскаяться, с предварением, что если они и после того останутся при том же упорстве, то будут приняты более строгие меры к вразумлению их, вынужден был подвергнуть легкому телесному наказанию 8 чел. крестьян как за ослушание его распоряжениям, так и обнаруженную дерзость при разговоре его с крестьянами, тем более, что между крестьянами существовало твердое убеждение, что наказывать их никто не смеет. В продолжение этого времени задержаны и другие укрывавшиеся виновные, а также дьячок Соржицкой церкви и мещанин мест. Островно Балтович, обвиняемый в подстрекательстве крестьян и сборе денег, и затем сделано распоряжение о производстве по этому возмущению формального следствия в присутствии капитана Корпуса жандармов Вечеслова.

Последствия всех этих мер сказались 26 числа утром благодетельными: крестьяне начали сознавать свои заблуждения и раскаиваться.

При такой благоприятной перемене в настроении умов крестьян 2 роты Витебского батальона 27 числа отправлены в Витебск, а место их заняла прибывшая 26 числа рота Могилевского батальона впредь до окончательного восстановления в Соржицком имении спокойствия и порядка. Затем, по введении в действие уставных грамот в остальных деревнях Соржицкого имения, крестьяне, собравшись 31 декабря в Черногостяно в волостное правление, дали обещание, что между ними не произойдет уже более беспорядков и что они будут беспрекословно исполнять приказания начальства, вследствие чего рота Могилевского батальона отправлена 2 января в Могилев, и порядок и спокойствие с того времени не нарушались.

К сему долгом считаю присовокупить: 1) что главные виновники возмущения 5 крестьян подвергнуты судебным следователем тюремному заключению, главнейший же агитатор — отставной унтер-офицер Герасим Иванов — успел скрыться, но к отысканию его приняты самые деятельные меры и 2) что по выходе из Соржицкого имения солдат и по выезде г-на Буцковского крестьяне вошли с владельцем в соглашение о выкупе, и составленный в том договор 16 января представлен в губернское по крестьянским делам присутствие.

Обращаясь затем к причинам возникших в Соржицком имении беспорядков, не могу умолчать, что первоначальным поводом к неудовольствиям крестьян к владельцу были неблагоразумные распоряжения экономии как в отношении поздней подачи уставных грамот в цели продолжать 3-дневную барщину, так и в разграничении угодий, последствием коих некоторые из пахотных крестьянских земель предположено быль отрезать в пользу владельца, а крестьянам предоставить в надел заросли. Это обстоятельство при 3-дневной барщине и вообще худом качестве почвы земли, а также при несправедливых стеснениях крестьян относительно топлива, возбудило явное неудовольствие и недоверие их к действиям экономии.

При таком положении дела явились подстрекатели. Одни из них начали обрисовывать крестьянам 40-дневную барщину самыми ужасными красками, угрожая бесконечной послугой, непосильными урочными трудами, невыносимыми расчетами и пр. , другие, под предлогом избавить их от такого тяжелого положения, не замедлили указать им путь к бессмысленным затеям. Так, унтер-офицер Герасим Иванов принес им из Петербурга печатную проповедь архимандрита Александро-Невской лавры, называя ее царской грамотой, которую будто бы дал ему кн. Суворов. В этой мнимой грамоте крестьяне не нашли ничего о 40-дневной барщине и еще более утвердились в намерении не принимать более никаких грамот и не слушать властей, действия которых, по их мнению, были противны воле государя. Руководимые такими убеждениями, крестьяне бессознательно решились жертвовать последним достоянием и снарядили несколько человек в Петербург, чтобы тем лично от государя услышать истинную его высочайшую волю.

Много нужно было опытности и благоразумия, чтобы, не принимая строгих мер, разубедить крестьян в их твердо сложившихся и окрепнувших заблуждениях и восстановить нарушенный порядок, и в этом отношении я приятной обязанностью считаю заявить пред в. в. п. как об усердии и распорядительности д. с. сов. Буцковского, который с таким успехом окончил это дело, так и полезном содействии в этом деле члена от правительства в мировых съездах Лешко, который, будучи хорошо знаком с крестьянским делом, много способствовал к мирному окончанию соржицкого дела.

Гражданский губернатор Беклемишев.

Крестьянское движение в Белоруссии после отмены крепостного права (1861 —1862 гг. ). Мн. , 1959. С. 429 — 431.

ЗАХОП СЯЛЯНАМІ ВЁСАК УЗДОРШКІ I РУДНІЦЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА МАЁНТКА ВАНЬКОВА

Тэлеграма памешчыка Багушэўскага міністру ўнутраных спраў

1899 г. (верасень. . . )

Крестьяне деревень Уздорники и Рудницы Сенненского у. разоряют мое им. Ваньково. 7 сентября подожгли лес, умышленно разорили изгородь, стравили поля, луга, гумно, самоуправно засеяли семенами обработанную и унавоженную мною мою землю, не пускают моих рабочих сеять рожь, насильственно прогнали моих рабочих, бросают [в них] камнями. Местная администрация не принимает никаких мер к моей защите. Всепокорно прошу защиты в. в.

Дворянин Могилевской губ. Сенненского у. Ульяновичской вол. Ольгерд Богушевский.

Документы и материалы по истории Белоруссии (1900—1917 гг. ). Т. 3. Мн. , 1953. С. 359.

Сялянскі рух на Сенненшчыне

Напярэдадні і ў ходзе першай рускай рэвалюцыі 1905 — 1907 гг. сялянскі рух на Сенненшчыне па свайму размаху займаў адно з першых месц у Магілёўскай гу-берні.

У верасні 1899 г. жыхары вёсак Уз-дорнікі і Рудніца паўсталі супраць прыг-нятаўшага іх памешчыка Багушэўскага. У маёнтку Ванькова яны падпалілі панскі лес, зрабілі патраву пашы і лугоў, захапілі частку зямлі.

Восенню 1904 г. на Сенненскім пры-зыўным пункце ўспыхнула хваляванне салдат запасу, для падаўлення якога былі кінуты казакі і паліцыя.

У час рэвалюцыі працоўныя павета з новай сілай выступілі на барацьбу з са-мадзяржаўем. На тэты раз імі кіравалі сацыял-дэмакраты. У красавіку 1905 г. група сялян распаўсюджвала сярод на-сельніцтва рэвалюцыйныя заклікі (“Пра-летарыі ўсіх краін, яднайцеся!”), гаварылі аб цяжкім становішчы працоўных павета, аб неабходнасці барацьбы супраць сама-дзяржаўя.

Талачынская арганізацыя РСДРП распаўсюджвала сярод насельніцтва Сен-неншчыны адозвы Магілёўскай раённай арганізацыі Палескага камітэта РСДРП аб узмацненні барацьбы супраць паме-шчыкаў і капіталістаў.

Адным з кіраўнікоў сялянскіх выступ-ленняў быў слесар Пуцілаўскага завода Афанасій Іванавіч Шыбека, які прыбыў на радзіму з Пецярбурга. У данясенні ма-гілёўскіх жандараў Дэпартаменту палі-цыі гаварылася, што А. I. Шыбека “стаў агітаваць сялян да ўжывання насілля над памешчыкамі, прычым меў вялікі ўплыў на іх. Пад яго кіраўніцтвам жыхары вё-сак Луг, Леснікова Раснянскай воласці ў колькасці 300 чалавек 27 лістапада прыйшлі ў маёнтак Барок памешчыка Каралька і прагналі ўсіх рабочых, патра-буючы павышэння заработку. 29 лістапада сяляне вёсак Вуглы, Буглаі, Казлы, Падворыца Какоўчынскай воласці ў колькасці 150 чалавек прагналі рабочых з маёнтка Канстантова памешчыка Абязер-скага. У тэты ж дзень жыхары вёсак Стрыгі, Дубаўцы і Замошша Машканскай воласці (да 100 чалавек) з’явіліся ў маёнтак Шыркаўка да памешчыка Валчан-скага і выгналі рабочых з маёнтка Янова, які належаў памешчыку Сульжынскаму, а 4 снежня ў Обалі — памешчыка Дамб-рова. Ва ўсіх выпадках сялянамі кіраваў Шыбека, які гаварыў, каб яны прагналі памешчыкаў і забралі іх землі”.

У 1906 г. на Сенненшчыне мелі месца неаднаразовыя выступленні сялян, высечкі лесу, прычым сяляне аказвалі ўзброенае супраціўленне карным атрадам.

Нягледзячы на разгул рэакцыі, рух “за зямлю і волю” працягваўся.

У 1907—1909 гг. у 5 паветах Віцеб-скай і Магілёўскай губерняў адбыліся 163 сялянскія выступленні, накіраваныя супраць хутарызацыі. Болыпасць іх прыхо-дзілася на Чавускі, Сенненскі, Горацкі і Віцебскі паветы.

На працягу 1913 г. і 7 месяцаў 1914 г. найболып актыўным сялянскі рух быу на Сенненшыне. Сяляне вялі барацьбу суп-раць памепічыцкага землеўладання, пры-гонніцтва, сталыпінскай рэформы, кулакоў. Шэраг такіх выступленняў насіў форму адкрытай барацьбы з царскімі ўладамі.

У ліпені 1914 г. па Магілёўскай гу-берні пракаціліся хваляванні салдат-пры-зыўнікоў. Пракурор Магілёўскага акруж-нога суда данасіў у Міністэрства юсты-цыі, што ў горадзе Сянно селянін з вёскі Замошша Захар Елішаў агітаваў запас-нікоў не ісці на вайну, змагацца з паме-шчыкамі. На другі дзень той жа Захар Елішаў гаварыў: “Навошта нам, сялянам, ваяваць? Мы зямлі не маем. Уся яна ў памешчыкаў, а іх на вайну не бяруць”.

У тэты час вялікую работу сярод на-сельніцтва праводзілі балыпавікі. Пад уплывам іх прапаганды навабранцы і ся-лянская моладзь грамілі маёнткі, вінныя крамы, склады. Так былі разгромлены маёнткі Ходцы і Бікава. Для падаў-лення хваляванняў на Сенненпічыну былі кінуты карнікі на чале з самім губерната-рам. Апошні паведамляў у Міністэрства ўнутраных спраў, што “хваляванні, ахоп-ліваючы ўсё большую тэрыторыю павета, узнікалі адначасова ў розных месцах. Ак-рамя дакладаў службовых асоб, да мяне прыходзіла многа тэлеграм ад прыватных асоб з просьбамі аб дапамозе. Прыходзі-лася дзейнічаць хутка”. Аднак патушыць полымя барацьбы было цяжка.

Адначасовыя выступленій навабранцаў і сялян мелі месца і ў наступныя гады імперыялістычнай вайны. Так, у верасні 1916 г. яны секлі лес у вёсках Вялікае Сяло, Падворыца і ў іншых.

Царызм жорстка распраўляўся з паў-стаўшымі. У Сенненскім павеце пас ля ліпеньскіх падзей 1914 г. і разгрома маёнт-каў былі павешаны 4 чалавекі, многія зня-волены.

Але ніякія жорсткасці не спынялі раз-віцця рэвалюцыйных падзей. Краіна на-бліжалася да рэвалюцыі.

А. Кутузаў.

Дакументы сведчаць

ВЫСТУПЛЕНІИ СЯЛЯН СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА

ДАНЯСЕННЕ ПАМОЧНІКА НАЧАЛЬНИКА МАПЛЁЎСКАГА ГУБЕРНСКАГА ЖАНДАРСКАГА ЎПРАЎЛЕННЯ Ў ДЭПАРТАМЕНТ ПАЛІЦЫІ

1905 г. , СНЕЖНЯ 12.

Секретно

Имею честь донести Департаменту, что крестьянин дер. Курей Каковчинской вол. Сеннен-ского у. Афанасий Иванов Шебеко прибыл на родину из гор. Петербурга, где находился на Путиловском заводе слесарем, и стал агитировать среди крестьян к устройству насилий над помещиками, причем имел сильное влияние на крестьян. Под его руководством крестьяне деревень Луг, Лесниково Ряснянской вол. в числе 300 чел. 27 ноября пришли в им. Борок Пустниской вол. помещика Королько и согнали всех рабочих, требуя повышения платы. 29 ноября крестьяне деревень Углы, Буглаи, Кодуко, Козлы, Подворица Каковчинской вол. в числе до 150 чел. согнали рабочих в им. Констант помещика Обезерского. В этот день крестьяне дер. Стриги, Дубовец и Замошье Машканской вол. около 100 чел. явились в им. Ширковку помещика Волчанского и выгнали из леса рабочих, рубивших лес на дрова. 1 декабря крестьяне согнали рабочих в им. Яново помещика Сульжинского и 4 декабря в им. Оболь помещика Домброво. Во всех случаях крестьянами руководил Шебеко, который говорил крестьянам, чтобы они всеми силами старались стеснять помещиков, чтобы последние оставили имения, которые передадут крестьянам.

Полицией производится дознание.

Ротмистр (подпись).

Документы и материалы по истории Белоруссии (1900—1917 гг. ). Т. 3. Мн. , 1953. С. 529.

МАЛАЗЯМЕЛЛЕ СЯЛЯН И САМАВОЛЬСТВА ПАМЕІПЧЫКА Ў В. ШЫНКАВА СЕННЕНСКАГА НАВЕТА

СКАРГА СЯЛЯН МІКАЛАЮ II

1906 г. СТУДЗЕНЯ 16

Представляя при сем приговор сей, имеем честь просить в. и. в. , передать на разбор в устроенную в. в. Думу и оказать нам великую милость в наших нуждах так, что нас крайне заставляют жить, как жили за крепостным правом наши предки, а именно:

1. Указанные нами нужды в настоящем приговоре видны, и желаем пояснить в. и. в. , что нас помещики крайне разоряют за обруба арендою, за которую платим от самой нарезки земли, и не хотят, чтобы мы платили деньгами, а служили бы по той цене, которую они дают сами, — платят рабочему косцу 40 коп. , а женщине 25 коп. и харчи рабочего.

2. Когда зайдет [наш скот] нечаянно в прогон или в обрубы наших предков, то помещик или приказчики его нас штрафуют без суда, снимая при расчете то, что они хотят за потраву и самоуправство.

3. Что наделы наши состоят без генерального межевания, а указаны только частным землемером, нет ни ям, ни столбов по границам, а линии состоят на несколько углов так, что нельзя обойтись без помещичьего пастбища и прогона на свое поле скота. А потому имеем честь просить сделать распоряжение совместно с составленной в. и. в. Думою рассмотреть наши нужды и предоставить для нашего сельского быта расширить наши полосы по возможности обрубами и прогоном на выгоне от помещика г-на Владимира Михайлова Королько, по цене, ассигнованной правительством, и выдать нам в наше пользование, а для поверки наших выкупных наделов выслать генерального землемера.

В чем и подписуемся: крестьяне дер. Шинкова Пустынской вол. Сенненского у. Могилевской губ.

Помета управляющего делами императорской канцелярии от 4 марта 1906 г. : “Главноуправляющий приказал отклонить”.

Документы и материалы по истории Белоруссии (1900—1917 гг. ). Т. 3. Мн. , 1953. С. 231.

Са спіса населеных месц Магілёўскай губерні. 1910 год

Город Сенно лежит при озере Сенно, на впадающей в него небольшой безымянной речке, в 147 3/4 верстах от Могилева. Время основания города неизвестно;

сохранившиеся о нём сведения говорят только о том, что в 16 столетии, во время войны России с Польшей и Литвою Сенно подвергалось разорению от русских. Особенно большое опустошение произведено было в 1535 году воеводою князем Горбатым. В 1773 году Сенно назначен был уездным городом, план утверждён в 1778 году, а герб дан в 1781 году. Герб города: на зеленом поле две золотые косы в знак обилия сена, от которого и получилось название города, в 1780 году город посетила императрица Екатерина II по пути в Могилёв. В настоящее время в Сенно насчитывалось жителей 2688 душ мужского пола и 2535 душ женского пола; из них православных 32 процента, раскольников 1 процент, католиков 9 процентов, евреев 58 процентов. Заселенная площадь города 105 десятин. Улиц и переулков 14 общим протяжением 3423 сажени, из коих 1196 сажень мощеных. Тротуары каменные и деревянные на протяжении 2087 сажень. Имеется два сада, размером общим 290 квадратных сажень и улицы на протяжении 339 сажень обсажены деревьями. Жилых строений 543, из которых камен

ных 3, деревянных 540, крытых железом 2, деревом 541. Улицы города освещаются керосином, для чего и имеется 72 простых фонаря. Водою жители пользуются из озера, речки и колодцев. Нечистоты вывозятся за город на особо отведенные места. Имеется Городская пожарная команда с двумя машинами и шестью бочками. Есть Городская скотобойня, на которой ежегодно убивается до 1000 голов скота. Церквей — 2, костелов — 1, молитвенных домов — 6. Учебные заведения: общественная четырехклассная женская прогимназия — 1; городское училище — 1; приходское училище — 2, церковно-приходские школы — 2. Больницы — 2, аптека — 1, аптекарский склад — 5, врачей — 2, ветеринаров — 1, акушерок — 3, фельдшеров — 5, гостиниц — 6, трактиров — 1. Имеется одна паровая и три водяных мельницы. Ремесленных заведений — 54. Благотворительная деятельность одна богадельня и две частные. Общество посо-

бия бедным (хрестиянское и еврейское), одно ссудно-сберегательное товарищество. Ярмарок — 5, нотариусов — 1, типография — 1, фотография — 1.

Наёмная плата за квартиры: большие (8 комнат) — 360 рублей, средние (5 комнат) — 180 рублей, малые (3 комнаты) — 60 рублей в год.

Стоимость розничной продажи:

1 фунт ржаного хлеба — 4 — 5 копеек.

1 фунт пшеничного хлеба — 7 — 8 копеек.

1 фунт мяса — 10 — 14 копеек.

1 фунт сахара — 16 копеек.

Выбары ў Думу

Перад намі пажоўклыя ад часу даку-менты Магілёўскай губернскай камісіі па выбарах у Дзяржаўную думу. Тэта яскра-вае сведчанне жорсткасці і дэспатызму царскай у лады, неабвержны доказ па-літычнага бяспраўя працоўнага горада i вёскі ў Расійскай імперыі.

У цыркуляры № 3557 Міністэрства ўнутраных спраў Расіі ад 14 кастрычніка 1906 г. чьггаем: “Беззямельныя сяляне, якія не маюць гаспадаркі і сядзібы, роўна як і асобы, хоць і прыпісаныя да сельскай аб-шчыны, але не пражываюць у сваім сяле і не маюць там палявога надзелу, а такса-ма сяляне, якія не маюць у грамадстве ні аседласці, ні гаспадаркі, не моіуць удзель-нічаць у валасных сходах пры выбарах упаўнаважаных ад воласцей і самі не мо-гуць быць выбраны ў гэтыя ўпаўнаважа-ныя”.

У дзень выхаду ў свет гэтага цырку-ляра Міністэрства ўнутраных спраў ра-заслала губернатарам новы загад, у якім гаварылася, што рабочыя фабрык і заво-даў, а таксама рабочыя чыгуначных май-стэрань “не могуць быць унесены ў вы-барчыя спісы. У сілу гэтага прашу ваша Правасхадзіцельства зрабіць неабходныя ўказанні ўстановам, якія складаюць спісы гарадскіх выбаршчыкаў. . . ”

Аднак і гэтай дыскрымінацыі правоў працоўных царызму было мала. 24 кастрычніка сенат зрабіў яшчэ адно “тлума-чэнне” да палажэння аб выбарах. Сутнасць іх у наступным.

1 фунт керосина — 5 копеек.

Дрова — 8—14 рублей — сажень.

Прислуга мужеская — 5 — 10 рублей в месяц, женская — 2 — 7 рублей в месяц.

Подённая оплата чернорабочих: мужчина — 80 копеек, женщина — 50 копеек.

Нищих 7.

Штат полиции: надзиратель и 10 городовых.

Тюрьма — 1.

Бюджет города за 1907 год: доход — 3000 рублей, расход — 3000 рублей.

Падрыхтаваў да друку С, В. Шайко.

Асобы, якія сумесна займаюць асобную кватэру ці па беднасці карыстаюцца ква-тэрай бясплатна, не могуць удзельнічаць у выбарах і не ўносяцца ў спісы гарадскіх выбаршчыкаў.

Ніжнія служыцелі — вахцёры, кур’е-ры, швейцары, кур’ерныя рамізнікі і іншыя не моіуць быць унесены ў спісы выбар-шчыкаў і ўдзельнічаць у выбарах на гэтай аснове не маюць права.

Не маюць права ўдзельнічаць у выбарах чыгуначныя служачыя: сігналісты, да-рожныя і маставыя майстры, паравозныя машыністы і іх памочнікі, рамонтныя рабочыя, пуцявыя вартаўнікі, качагары, стрэ-лачнікі, сцэпшчыкі, кандуктары і іншыя.

У выніку антынароднага закона аб выбарах права голасу не мелі болып за 2 мільёны рабочых, студэнтаў, жанчын, ва-еннаслужачых, моладзь да 25-гадовага ўзросту. Аб няроўнапраўі выбараў у Дзяр-жаўную думу гаворыць такі факт: буйныя землеўладальнікі мелі аднаго выбар-шчыка ад 2 тысяч чалавек, сяляне — ад 30 тысяч, рабочыя — ад 90 тысяч.

Аб тым, хто меў права выбіраць дэпу-татаў у Дзяржаўную думу ў Сенненскім павеце, сведчаць наступныя даныя. Ад усіх валасцей і г. Сянно на Магілёўскі сход па выбарах у IV Дзяржаўную думу былі выбраны: ад сялян — старшыня Бобр-скай воласці, старшыня Пустынскага ва-ласнога суда і валасны старшыня Какоўчын-скай воласці; ад землеўладальнікаў — па-мепічык, уладальнік маёнтка Вейна-Рас-нянскай воласці Вейсенгоф I. В. ; два доб-рапрыстойных і два царскія чыноўнікі; ад гарадскіх жыхароў — гандляр Лейба Пейзнер.

Са 125 такіх “народных” прадстаўні-коў, якія сабраліся ў Магілёве 18 каст-

Яны нарадзіліся на Сенненшчыне

ПАТРЫЁТ I КРАЯЗНАВЕЦ

АНІКІЕВІЧ Кірыла Цімафеевіч. Бела-рускі краязнавец, археолаг і этнограф 2-й па-ловы XIX —пачатку XX ст. Выдаў кніжку “Сенненскі павет Магілёўскай губерні” (Ма-гілёў, 1907) пад дэвізам: “Хто не хоча ведаць сваёй айчыны, той не заслугоўвае называцца яе сынам”.

На жаль, аб жыцці і навуковай дзейнасці К. Ц. Анікіевіча не знойдзена падрабязных зве-стак. Вельмі сцісла аб ім паведамляе вядомы беларускі этнограф і фалькларыст E. Р. Рама-наў. У канцы VIII выпуска “Беларускага збор-ніка” ён піша пра сваіх супрацоўнікаў, у тым ліку і пра К. Ц. Анікіевіча: “Анікіевіч К. Ц. , з сялян Сенненскага павета, мой вучань па Сен-ненскаму павятоваму вучылішчу, потым сельскі настаўнік. Мой спадарожнік у экскур-сіях (экспедыцыях — В. Б. ). Запісы яго над-рукаваны ў выпусках III, IV, VI “Беларускага зборніка”. У гэтым выпуску (VIII — В. Б. ) змешчаны песні яго запісу, стар. 134, 139, 153, 197,215,513”. (Е. Р. Романов. Белорусский сборник. Вып. ѴШ-ІХ. Вильна, 1912. С. 597).

3 гэтых радкоў відаць, што К. Ц. Анікіевіч нарадзіўся ў сельскай мясцовасці, магчыма побач з Сянно, ці на яго ўскраіне, таму што вучыўся ў Сенненскім павятовым двухклас-ным вучылішчы, у якім Е. Р. Раманаў з 1873 з перапынкамі да 1886 г. працаваў настаўнікам, а потым, з 1884 г. , з’яўляўся штатным нагляд-чыкам і выкладчыкам рускай мовы гэтага ву-чылішча. К. Ц. Анікіевіч, па звестках Раманава, быў сельскім настаўнікам. Аднак гэтыя звесткі не даюць поўнага ўяўлення аб працоўнай i навуковай дзейнасці К. Ц. Анікіевіча. Спробы знайсці ў архіве Віленскай вучэбнай акругі фармуляр (анкету) аб яго паслужным спіску не далі вынікаў.

Са звестак E. Р. Раманава добра відаць, што К. Ц. Анікіевіч прайшоў у свайго настаўніка і школу краязнаўства, выступіў са сваім сама-стойным даследаваннем. У даследаванні “Сенненскі павет Магілёўскай губерні” К. Ц. Ані-рычніка 1912 г. для выбараў членаў IV Дзяржаўнай думы, ад усіх прадпрыем-стваў Магілёўскай губерні быў толькі адзін рабочы і ніводнага селяніна.

А. Кутузаў.

кіевіч даў геаграфічную, гістарычную, экана-мічную і этнаграфічную характарыстыкі Сен-неніпчыны.

Звесткі па культуры і быту насельніцтва Сенненіпчыны згрупаваны аўтарам у трэцім раздзеле кніжкі. Прыводзячы падрабязныя звесткі аб колькасці насельніцтва павета па саслоўнаму, канфесійнаму і нацыянальнаму складу, К. Ц. Анікіевіч апісаў жыллё, адзенне, сямейнае і грамадскае жыццё сялян, заняткі насельніцтва.

Характарызуючы пасяленні і жыллё, ён выдзяляе наступныя іх типы: горад, слабада, фальварак, сяло, вёска, пасёлак, ваколіца, ху-тар, выселак, засценак, ферма, пагост, пасад і інш. Аўтар прасочвае змены, якія адбыліся ў развіцці пасяленняў і жылля. К. Ц. Анікіевіч сцвярджае, што ў пачатку XX ст. у павеце курныя хаты амаль зніклі, у хатах сталі з’яўляц-ца каменныя падмуркі, паступова знікаюць са-ламяныя стрэхі, хоць і зрэдку, з’яўляліся па-крыцці з гонты ў больш заможных сялян. Заў-важаюцца змены і ў адзенні вяскоўцаў. “Ары-гінальнага крою бел ага армяка, — піша ён, — абшытага чырвонымі і сінімі шнурочкамі — “ірхамі” — ужо няма ў павеце, яго замяніў армяк са свайго ж сукна, але ўжо шэрага колеру з вялікім вісячым каўняром. . . Кажух зараз паўсямесна жоўтага колеру замест было-га белага” (с. 106), даматканыя штаны часта замяняюцца фабрычнымі”.

Апісанне Сенненіпчыны сведчыць аб вя-лікай прыхільнасці К. Ц. Анікіевіча да свайго народа. “Тутэйшы беларус, — піша ён, — ад-розніваецца многімі сімпатычнымі рысамі ў характеры”. Селянін сумленны, працалюбівы, кемлівы і здольны. “Сялянскія дзеці ў школах паказваюць добрыя поспехі, нягледзячы часта на неспрыяльныя дамашнія ўмовы” (с. 108, 109).

У сваёй кніжцы К. Ц. Анікіевіч вялікую ўвагу ўдзяляе характарыстыцы заняткаў i эканамічнага стану сялян Сенненскага павета. Нягледзячы на тое, што земляробства ў паве-це з’яўляецца асноўным заняткам, але яно “стаіць на нізкай ступені развіцця” (с. 118) i сялянскія надзелы з’яўляюцца “у многіх вы-падках недастатковымі для пракармлення сям’і, асабліва пры сучасных спосабах гаспа-дарання” (с. 117). “Слабая ступень развіцця сель-скай гаспадаркі, — піша далей К. Ц. Анікіевіч, — у сувязі з так званым малазямеллем прыму-шае свабодныя рабочыя рукі шукаць сабе па-бочныя заняткі, працаваць на фабрыках, заводах, займацца рознымі промысламі” (с. 122).

Паляпшэнне эканамічнага стану сялян К. Ц. Анікіевіч бачыць у асветніцтве. “Для да-лейшага ж эканамічнага паляпшэння вёскі, — піша ён, — неабходна шырокая адукацыя народных мае, веды і самыя розныя мерапрыем-ствы ў галіне сельскай гаспадаркі” (с. 133).

Звяртаючыся да характарыстыкі сямейна-га побыту, Анікіевіч адзначае, што ў Сенненскім павеце нераздзеленыя сем'і — рэдкае выклю-чэнне. Збядненне сялянства ён тлумачыць раз-бурэннем вялікай патрыярхальнай сям’і, у якой у адной гаспадарцы сумесна жылі дзяды, бацькі, жанатыя і нежанатыя дзеці. “Раздзелы, — піша ён, — усё болып і болып пранікаюць у вёску, раздрабляючы і збядняючы гаспадар-ку” (с. 108).

3 вялікага цыклу сямейных абрадаў К. Ц. Анікіевіч звяртае сваю ўвагу толькі на абрады і звычаі, якія адносяцца да нараджэння і вясел-ля. Пры гэтым заўважае, што “вясельныя абрады, як і іншыя абрады, за апошні час пад-вяргаюцца вялікім зменам і скарачэнням і вельмі розняцца (маюць свае асаблівасці. —

В. Б. ) у асобных пунктах павета” (с. 118).

Вышэй ужо адзначалася, што К. Ц. Анікіевіч збіраў фальклорныя і бытавыя матэрыя-лы для III—VIII выпускаў “Беларускага збор-ніка” Е. Р. Раманава не толькі з Сенненскага павета, але і з іншых паветаў Магілёўскай гу-берні, а таксама ў экспедыцыях Раманава па іншых губернях. Так, у VIII выпуску “Беларускага зборніка” ён змясціў этнаграфічныя матэрыялы з Чэрыкаўскага павета.

У Сенненскім павеце ў час, калі жаніх едзе за нявестай, пяюць такую песню:

Паехаў сужэнька ў дарогу, Прывязаў коніка к бярозкі, Атламаў ад бярозкі тры розкі, Як цяў коніка над ножкі: “Ступай, мой, коею, шырока, Яшчэ мая дзевунька далёка! Ступай, мой коею, узенька, Ужо мая дзевунька блізенька! Ступай, мой коею, ступою, Ужо мая дзеванька са мною! (с. 506).

У Сенненскім павеце запісаны дзіцячыя гульні “У шыла”. “У палачку-булавачку”, “У рагадана”, “У мак”, “Дзікуны і рускія”, “У крука”, “У рэдзьку” і інш. У сяго ў VIII выпуску “Беларускага зборніка” апісана 67 дзіця-чых гульняў. Прывядзем некалькі прыкладаў. У Сенненскім павеце, у вёсцы Латыгава, Ані-кіевічам запісана гульня “У рагадана”.

У кола становяцца ўсе, хто хоча гуляць. Адзін з іх гаворыць: “Рагадан, рагадан, на ча-тыры загадан. Кацярынін нос на пятнаццаць вёрст. Шалжэ-балдэ, бушмак барада!” Пры кожным слове ён паказвае рукою па чарзе, і на каго падае слова “барада”, той пачынае лавіць удзельнікаў гульні. Злавіўшы каго-небудзь, ён пытае:

— Чый ты?

— Цароў! Ну, памажы мне коней лавіць. Злоўленыя таксама ловяць іншых, паку ль не будуць злоўлены усе. Пасля гэтага гульня пачынаецца з пачатку.

I яшчэ адна гульня з Сенненскага павета, “У рэдзьку”.

Гульцы садзяцца па двое і моцна трыма-юцца адзін за другога. “Матка”, аб’ехаўшы паўз іх на пруціку, крычыць:

— Стуку-груку пад вакно!

— Хто там?

— Сам пан!

— Для чаго?

— Паня сына нарадзіла, на стоўб пасадзі-ла, сама захварэла, рэдзькі захацела. Ці пара рэдзьку рваць?

— Не, яшчэ толькі пасеялі.

У насту пныя разы адказваюць, што рэдзь-ка з пальчык, потым з таўкач. За трэцім разам гавораць:

— Пара рваць, — ужо па ступу (вырасла).

Тады “матка” ходзіць вакол і спачатку бракуе рэдзьку, на адну пару кажа, што яна гнілая, на другую, што яна чарвівая, і г. д. , каб заблытаць пары. Потым знянацку вырывае аднаго з пары і б’е прутом яго. А потым ідзе вакол пар і зноў бракуе рэдзьку, зноў вырывае аднаго з пары і г. д. (с. 582).

Жыхары Сенненшчыны да гэтага часу шануюць памяць свайго славутага земляка і чытаюць яго кпііу аб мінулым роднага краю.

В. К. Бандарчык.

БЕДАРУСКІ СКУЛЬПТАР

Астроўскі Ян. Нарадзіўся ў 1811 г. у г. Сянно. Беларускі скульптар, прадстаўнік кла-сіцызму, вучыўся ў Вільні. Ствараў пераваж-на медальёны, бюсты гістарычных асоб і дзея-чоў культуры Беларусі, Полыпчы, Літвы: М. Рэя, К. Ельскага, М. Балінскага, У. Сыра-комлі, Ю. Корсака, Т. Нарбута, Б. Панятоўска-га, Ю. Нямцэвіча, Я. Каханоўскага, Я. Тышке-віча і іншых (знаходзяцца ў Нацыянальным музеі ў Варшаве). Кампазіцыі бюстаў тыпу ан-тычнай гермы, элементы ўмоўнасці спалуча-юцца ў творах Я. Астроўскага з перадачай рэ-алістычных рысаў мадэлі. Памёр у 1872 г.

ВЫЗНАЧАЎСЯ ПАЭТЫЧНЫМ ТАЛЕНТАМ. . .

У энцыклапедычных даведніках пра Та-дэвуша Ладу-Заблоцкага сказана вельмі сціп-ла: нарадзіўся ў 1811 г. у вёсцы Лугінавічы на Сенненшчыне ў шляхецкай сям’і. Паэт і пе-ракладчык. Пісаў на польскай, французскай, рускай і, магчыма, беларускай мовах. Скон-чыў Віцебскую гімназію. У 1831 г. паступіў у Маскоўскі універсітэт. Там заснаваў тайнае студэнцкае таварыства, зблізіўся з В. Р. Бя-лінскім. У 1833 г. выключаны з універсітэта за нелегальную дзейнасць і распаўсюджванне пат-рыятычна-дэмакратычных вершаў, высланы на радзіму. У 1834 г. арыштаваны, пасля сасланы на Каўказ.

У 1845 г. выдаў зборнік “Паэзія”. На польскую мову перакладаў творы англійскай, французскай, лацінскай, грузінскай, румын-скай паэзіі. У рукапісах пакінуў “Матэрыялы да гісторыі славянскай цывілізацыі і літара-туры”. У творах апяваў прыгажосць роднай Беларусі (паэма “Ваколіцы Віцебска”, вершы “Да Дзвіны”, “Да Лучосы”, “Даўжанскае во-зера”), Каўказа (“Алазанская даліна”) і інш.

Памёр Тадэвуш Лада-Заблоцкі ў 1847 г.

Тэта скупыя энцыклапедычныя радкі. Для нас жа, яго землякоў, важна больш ведаць аб жыццёвым і творчым шляху Лады-Заблоцкага.

У 1830 г. куратару Беларускай навучаль-най акругі Р. I. Карташэўскаму прадставілі вельмі здольнага, добра падрыхтаванага вуч-ня Віцебскай гімназіі Тадэвуша Ладу-Заблоцкага, які да таго ж “пісаў вершы як на польскай, так і на рускай мовах”. Тэта сустрэча стала паваротным пунктам у жыцці юнака. Р. I. Кар-ташэўскі звярнуўся з хадайніцтвам да міністра народнай адукацыі аб залічэнні Т. Лады-Заб-лоцкага на далейшую вучобу ў Маскоўскі універсітэт за кошт Беларускай навучальнай акругі. 26 кастрычніка 1831 г. , як сведчыць ад-паведны дакумент, малады паэт стаў “казён-накоштным студэнтам” славеснага аддзялен-ня універсітэта. Умова залічэння была такая: пасля вучобы ён павінен быў не менш шасці гадоў папрацаваць настаўнікам на Беларусі.

У той жа час “казённакоштным студэнтам” быў ва універсітэце і В. Р. Бялінскі. I жылі яны з Т. Ладам-Заблоцкім у адным інтэрнаце. Неўзабаве зблізіліся. Наш зямляк пачаў на-ведваць студэнцкі гурток, створаны В. Р. Бя-лінскім разам са сваім таварышам Чысцяко-вым (гурток вядомы пад назвай “Литературное общество 11-го нумера”). Малады паэт зблізіўся з найболып радыкальнымі коламі маскоўскай грамадскасці, з многімі студэнтамі і выкладчыкамі універсітэта. Былі сярод іх і землякі з Беларусі: у мінулым старшыня сла-вутага Таварыства філаматаў у Вільні, пазней прафесар універсітэта Юзаф Яжоўскі, член Таварыства філарэтаў Ян Вернікоўскі, былы вучань Полацкай уніяцкай семінарыі, член “Литературного общества 11-го нумера” Ян Савініч і іншыя. Разам з землякамі-беларусамі Т. Лада-Заблоцкі стварыў тайнае літаратур-нае таварыства, мэтай якога было пашырэнне вальнадумства і патрыятычных ідэй сярод сту-дэнцкай моладзі. Гэтыя ж ідэі выказваў ён у сваіх паэтычных творах.

“Крамола” не засталася незаўважанай. Універсітэцкай адміністрацыі трапіўся анані-мны верш на польскай мове з заклікам да звяр-жэння царскага самадзяржаўя. У ім былі такія радкі:

Пекла для нас — царскі трон. Сёння сядзіць на ім чорт. Ён варты шыбеніцы.

Помста, братва, альбо смерць!

Тэты верш распаўсюджваўся і сярод вы-хаванцаў Віцебскай гімназіі. Следствам было выяўлена, што “крамола” атрымана ад студэнта Т. Лады-Заблоцкага, аб чым было паведамлена А. К. Бенкендорфу. 29 чэрвеня 1833 г. мала-дога паэта арыштавалі. Неўзабаве яго прывезлі ў Віцебск, дзе справай занялася следчая камі-сія, якую ўзначаліў віцебскі губернатар Шрэ-дэр. Выяўлялі асоб, з якімі Т. Лада-Заблоцкі быў звязаны ў Маскве. Паліцыі быў дадзены загад зрабіць вобыскі. Але пад суд, які адбыў-ся ў Віцебску ў 1835 г. , трапіў толькі наш зям-ляк. Згодна з рашэннем суда студэнта Т. Ладу-Заблоцкага чакала шматгадовая катарга. Але цар Мікалай I “змякчыў” прысуд: аўтара “абу-ральных вершаў” было вырашана адправіць радавым “у Каўказскі корпус”.

Тэта было месца ссылкі. Тут радавымі салдатамі служылі дзекабрысты, петрашэўцы, удзельнікі паўстанняў у Польшчы, на Літве і Беларусі. Сюды трапіў адбываць пакаранне і наш зямляк.

“. . . Ці можа што-небудзь ажывіць астылую душу? — пісаў Т. Лада-Заблоцкі грузінскаму паэту-рамантыку князю Міхаілу Туманішвілі, з якім пасябраваў. — Наўючаны ранцам і су-харамі, са стрэльбай у руцэ, караскаючыся па высях і абрывах, я не раз праклінаў каўказ-скія горы, не заўважаючы іх прыгажосці, і яны болей давілі на мяне, чым абуджалі вытанча-нае пачуццё эстэтычнай красы. Вы яшчэ мала-ды і глядзіце на свет праз шкло чараў фан-тазіі. . . Але мая душа нямая — і калі з яе глыбіні вырвецца які-небудзь стогн, то ён болей падобен на крык Праметэя, які прыкава-ны да аграмадзін Каўказа і нутро яго раздзіра-юць нябесныя арлы”.

На Каўказе Т. Лада-Заблоцкі зблізіўся з многімі іншымі вядомымі паэтамі, вучонымі-асветнікамі. У 1846 г. яму ўдалося вызваліцца ад салдацкай службы. Ён быў прызначаны ўпраўляючым Кульпінскімі салянымі промыс-ламі ў Грузіі. Але пабыў ён там нядоўга. У жніўні 1847 г. яго не стала (на 36-м годзе жыцця). Памёр ад хваробы ў час эпідэміі.

САЦЫЁЛАГ, ПРАВАЗНАЎЦА, ГРАМАДСКІ

Петражыцкі Леў Іосіфавіч. Нарадзіўся 13. 4. 1867 г. у вёсцы Калантаёва. Сацыёлаг, пра-вазнаўца, заснавальнік псіхалагічнай школы права, грамадскі дзеяч, адзін з лідэраў партыі кадэтаў, доктар права (1878), прафесар (1899). Закончыў Віцебскую гімназію, юрыдычны факу льтэт Кіеўскага універсітэта, слухаў лекцыі ва універсітэтах Берліна і Парыжа.

3 1898 г. загадчык кафедры энцыклапе-дыі і гісторыі філасофіі права Пецярбургска-га універсітэта, выбіраўся дэканам юрфака. Адначасова супрацоўнічаў у часопісах, адзін з рэдактараў выданняў “Право” і “Вестник права”.

3 кастрычніка 1905 г. член Цэнтральнага і Пецярбургскага камітэтаў партыі кадэтаў. Адмоўна адносіўся да праследвання інтэліген-цыі. У 1906 г. дэпутат I Дзяржаўнай думы ад Пецярбургскай губерні, выступаў з прамовамі,

Творчая спадчына паэта-земляка не вельмі багатая: салдацкая служба, на якую ён быў ад-дадзены ва ўзросце 25 год, не вельмі спрыяла паэтычнай творчасці. I тым не менш яму Уда-лося выдаць у Пецярбургу (з дапамогай Р. Падбярэзскага) кнігу “Паэзія”, у якую ўвайшлі і арыгінальныя творы, і пераклады.

Для нас, чытачоў Віцебшчыны, несумнен-ную цікавасць уяўляюць паэмы і вершы, у якіх Т. Лада-Заблоцкі выказвае тугу па Беларусі, Віцебску, услаўляе нашу прыроду, гістарыч-нае мінулае краю. Польская “Усеагульная эн-цыклапедыя” С. Аргельбранта, даючы ацэнку творчасці паэта, адзначала ў 1868 г. , што Т. Лада-Заблоцкі “вызначаўся паэтычным та-лентам, вылучаючыся сярод паэтаў так званай беларускай школы”.

Прачулыя радкі пра творчасць нашага земляка Т. Лады-Заблоцкага можна знайсці ў энцыклапедычным даведніку “Мысліцелі і асветнікі Беларусі” (Мн. , 1995, с. 475): “Якра-мантык Лада-Заблоцкі адмаўляў тагачасную рэчаіснасць, у алегарычнай форме заклікаў да барацьбы з самаўладствам. Як паэт-патрыёт беларускай школы апяваў прыгажосць род-най Беларусі. Лепшыя свае творы ён пры-свяціў Радзіме, яе людзям, гісторыі і помнікам. Галоўная тэма паэтычных твораў, напісаных начужыне, — тугапароднай Беларусі. . . ”

У. Р. Скала.

ДЗЕЯЧ

член юрыдычнай камісіі. Пасля роспуску Думы падпісаў Выбаргскую адозву, быў арыш-таваны, змешчаны на час следства ў пецярбург-скую турму “Крыжы”, потым асуджаны на тры месяцы зняволення.

Аўтар многіх навуковых прац: “Очерки философии права”, вып. 1. СПб, 1900; “О мотивах человеческих поступков”. СПб, 1904; “Университет и наука”, т. 1—2. СПб, 1907; “Введение в изучение права и нравственности. Эмоциональная психология”. СПб, 1908; “Теория права и государства в связи с теорией нравственности”, т. 1—2, Спб, 1909—1910. Яго працы пе-ракладаліся на польскую і іншыя мовы. 3 1912 г. член Польскай акадэміі. У 1917 г. эмігрыра-ваў у Польшчу, з 1918 г. узначальваў кафедру сацыялогіі Варшаўскага універсітэта. Памёр 15. 5. 1931 г. Пахаваны ў Варшаве.

Э. А. Карніловіч.

Аб сумленні, палітыцы і эканоміцы

При некотором умении наблюдать (вспоминать и т. п. ) и анализировать собственные душевные явления нетрудно убедиться, что в составе нашей психики можно найти вообще немало примеров и случаев такого сознания должноствования, когда мы считаем себя обязанными делать что-либо или не делать чего-либо, но не в том смысле, что это необходимо для доставления удовлетворения чьему-либо основательному притязанию; точно также многие приписываемые нами другим обязанности мы рассматриваем, как дело их воли и совести, как такое дело, по поводу которого всякие притязания и требования представляются нам неуместными, (с. 19)

Законы человеческих восхвалений, представлений, рыночной оценки и т. п. значительно отличаются от законов необходимости и полезности. Восхваляется и высоко ценится на житейском рынке то, что редко, “аристократично”, а то, что и у гусей есть и всем необходимо и полезно, то не возбуждает похвалы и удивления, и тому в людском мнении не велика цена. (с. 40)

Как показывает история, в частности история хозяйственной политики разных государств, уже значительно легче впасть в заблуждение относительно значения золота, по сравнению, напр. , с хлебом, железом, и т. п. , под влиянием особенно высокой рыночной ценности этого металла. И теперь имеется немало людей, даже и не слабоумных вообще людей, которым бы не бесполезно было проверить правильность своих взглядов на золото и некоторые другие блага и ценности, (с. 41)

И “барин” не барин даже для лакея, где дело идет о его (лакея) правах, если у него здоровое и сильное правосознание. Право “не взирая на лица” поднимает малых до высоты” “великих” мира сего. (с. 58).

3 кнігі Л. I. Петражыцкага “О мотивах человеческих поступков”. СПб. , 1904.

О СТАРОЙ ШКОЛЕ И НОВЫХ ТЕЧЕНИЯХ В НАУКЕ ПРАВА

. . . Во всяком случае было бы ясно известно, что дело идет о насаждении произвола, подчас грубого и жестокого, вообще мало осмысленного, и что в области права вообще элементарным требованием, с точки зрения “разумности”, является именно определенность и незыблемость прав; а в особенности частного права, составляющего фундамент и директиву народнохозяйственного процесса, требующего по природе своей прочности и определенности правно-хозяйственных дел и отношений, возможности спокойно и уверенно предпринимать, предвидеть и рассчитывать, и подавно нельзя людей подвергать правовой и хозяйственной неизвестности и неожиданностям, в зависимости от последующих “усмотрений” кого бы то ни было, хотя бы и лучших людей в мире.

3 публікацыі ў часопісе “Право”. 1911. № 50.

ИЗ РЕЧИ НА ЗАСЕДАНИИ ПЕРВОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ДУМЫ (1906)

Предоставление женщинам политических прав и возложение па них политических обязанностей и ответственности — это могучее средство насаждения общественности в высоком смысле слова, высшей психики и культуры, это средство заставить людей оставить эгоистическую узость интересов и поднять их на более высокую ступень общественной точ-

Звязаны лесам

Літаратурная спадчына манаха Жары

Имя Караля Антонія Жэры было доўгі час несправядліва забытым, а гэтым чалаве-кам, які жыў у другой палове XVIII ст. , па праву можа ганарыцца і Падляшша (зараз ки зрения — радения об общем благе. Поэтому нас вовсе не должно смущать то, что матери будут интересоваться политикой; напротив, именно важно, чтобы матери сами интересовались общественными делами и могли внушить такие же интересы детям.

Падрыхтаваў да друку Э. А. Карніловіч.

Рэспубліка Полыпча), дзе ён нарадзіўся, і Сен-неншчына, дзе ён правёў большую частку свай-го жыцця і стварыў вельмі цікавую кнігу, а дакладней, кнігу-зборнік, у якую, разам з аса-бістымі назіраннямі і адкрыццямі Жэры, вы-кладзенымі ў празаічнай і паэтычнай формах, увайшлі народныя прымаўкі, апавяданні і анекдоты. Таму кніжка тэта ўяўляе каштоўнасць не толькі літаратурную — як адзін з не-шматлікіх дайшоўшых да нашых дзён пом-нікаў беларускай літаратуры часоў позняга барока, але і фальклорную, бо тэта свайго роду звод “вытрымак” з народнай мудрасці, а так-сама этнаграфічную — у ёй шмат звестак пра жыццё і побыт, характар, звычкі і ўяўленні людзей таго часу, якія жылі на Сенненшчыне, Лепелыичыне і Полаччыне. Кніга Жэры была выяўлена ў аддзеле рукапісаў Дзяржаўнай публічнай бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадры-на ў Санкт-Пецярбургу літаратуразнаўцам

А. I. Мальдзісам (апублікавана ў Варшаве ў 1980 г. ).

Пра самога Жэру вядома няшмат. Нара-дзіўся ён 1. 1. 1743 г. у вёсны Тварогі Выпыхі на Падляшшы ў сям’і дробнага шляхціца з рода-вым гербам “Дубна”. Як было прынята ў тыя часы, спачатку вучыўся грамаце дома, а каля 1754 г. яго аддалі ў езуіцкую школу ў Драгі-чыне. Як не вельмі стараннага вучня, Жэру часта каралі. Пазней ён скажа пра гэта ў гума-рыстычнай форме: “Хто гэта зараз чытаціс-мус, то яму смехацісмус, а мне было бядысмус”. Далей звесткі пра яго губляюцца аж да 1765 г. , калі ён у Пінску ўступае ў ордэн францыс-канцаў і прымае манаскае імя Гаўдэнцый. Напэўна, менавіта прыняцце сану паспрыяла таму, што Жэру накіроўваюць “на Белую Русь”, у Сянно, у якасці выкладчика мясцовага кан-венту (школа з інтэрнатам), — дакладна не-вядома, бернардынскага ці францысканскага. Тут Жэра жыве і працуе да сваёй смерці, якая наступіла прыкладна пасля 1798 г.

Манаскі сан не перашкаджаў Жэры ат-рымліваць асалоду ад жыцця. I адзін з яго ўлюбёных заняткаў быў слухаць і запісваць гарэзлівыя фацэцыі-анекдоты, забаўныя і па-вучальныя гісторыі, якія расказвалі мясцовыя жыхары або якія адбываліся з ім самім. Гэ-тыя запісы і ляглі ў аснову літаратурнай працы яго жыцця — кнігі, створанай прыблізна ў 1773 — 1798 гг. , якую Жэра назваў па-барочна-му квяціста і складана (нават блытана): “Процьма рэчаў, торба смеху, гарох з капус-тай, а кожны сабака з іншай вёскі, або Кніга, якая ўключае ў сябе збор розных цікавых і мудрых, дасціпных і забаўных, сэнсоўных і сентиментальных твораў, пытанняў і адказаў, без ладу і ніякага парадку ўкладзеных дзеля ўцехі і забавы, а часам служыць кожнаму і дзеля выратавальнага павучання, нядаўна рас-пачатая, а да сканчэння свету незавершаная. Хто яе распачаў, таго знойдзеш у наступных радках”.

На першы погляд, кніга Жэры — сапраў-дны “гарох з капу стаю”: тут маналогі і дыя-логі, проза з вершамі, якія, у сваю чаргу, злуча-юць самыя розныя пачаткі: камічны і трагіч-ны, фантастичны і рэальны, кніжны і фальк-лорны. Болып таго, аўтар злучае не толькі розныя жанры і стылі, але і розныя мовы: з польскай пераходзіць на лацінскую, з лацін-скай на беларускую, прычым карыстаецца апош-няй з такой жа лёгкасцю і натуральнасцю, што і польскай. У беларускамоўных тэкстах шмат прыслоўяў, кшталту: “у ліхога бортніка і мёд горкі”, “голы разбою не баіцца”, “прыйшла свіння да каня, аж і шэрсць іншая, і ногі ка-роткія”, часта сустракаюцца фразеалагізмы і фразеалагічныя абароты. Напрыклад, у апавяданні “Як баба чорта, што яе на вузкай клад-цы сустрэў, хітрасцю ашукала”, калі д’ябал пытаецца ў жанчыны, хто леттшы: ён ці Бог, тая адказвае: “Бог добры, але і вашэць ня-ліхі, толькі што вашэцю ліхія людзі на зуб узя-лі”, — іншымі словамі — распускаюцца дранныя плёткі.

Аднак, хаця і сам Жэра не раз падкрэслі-вае, што ягоны зборнік складзены “без ладу і ніякага парадку”, за знешняй вольнасцю вык-ладання адчуваецца прадуманая сістэма: апавяданні аб’яднаны ў цыклы, дзе творы звязаны паміж сабой і ўзаемна дапаўняюцца. Можна вылучыць некалькі буйных цыклаў — пра жаночую хітрасць, пра паноў, пра папоў і ксян-дзоў, пра кемлівасць і спрытнасць селяніна і інш. Апавяданні з цыклаў пра папоў і ксян-дзоў і пра паноў часта здзіўляюць сваёй сме-ласцю, — яе можна высока ацаніць, ведаючы час, у якім жыў Жэра. То ён словамі кухара, які, нарэзаўшы вяндліны “для ксяндзоў”, рэжа яе “для людзей” і заяўляе, што “ксяндзы не людзі”, то ў выглядзе павучання, як выхаван-не надае сяброў, расказвае пра паноў Быкоў-скага і Бараноўскага, якія, моцна закусіўшы ў карчме, катэгарычна загадалі зачыніць яе для іншых наведвальнікаў, аднак праз колькі часу самі адкрылі дзверы для пана Свінярскага, які, даведаўшыся прозвішчы пастаяльцаў карчмы, просіцца: “Ах, дзеля Бога жывога, у такім пры-гожым хляве ці не можа тут і пан Свінярскі змясціцца”. Усяго зборнік уключае 233 пацеш-ныя і павучальныя гісторыі, большая частка якіх заснавана на беларускім матэрыяле, насыпана мясцовымі рэаліямі.

Цікавую думку выказалі даследчыкі твор-часці Караля Антонія Жэры. Яны мяркуюць, што Жэрам быў створаны не адзін, а некалькі зборнікаў, указваючы на другую кнігу Жэры— знаходку польскага этнографа Зыгмунта Гло-гера (была выдадзена ў Варшаве ў 1893 г. , якая пры аднолькавай назве з санкт-пецярбургскай знаходкай, па складу дастаткова адроз-

АКАДЭМІК В. М. СЕВЯРПН У СЯННО

СЕВЯРПН Васіль Міхайлавіч (1765 — 1826). Рускі вучоны ў галіне мінералогіі і хіміі. Акадэмік.

У 1803 г. Васіль Міхайлавіч “аглядаў” вучылішчы Віцебскай і Магілёўскай губерняў, што знайшло адлюстраванне ў яго кнізе “Пра-цяг запісак падарожжа па заходніх правінцы-ях Расійскай дзяржавы”, выдадзеных на наступив! год у Пецярбургу. 3 іх бачна, што 12 чэрвеня (ст. стылю) вучоны прыбыў у павя-товы горад Сянно, выехаў з яго 14 чэрвеня. Ён пакінуў кароткае апісанне горада, у якім па-ведаміў, што дамы ў Сянно “большею частию деревянные, ветхие, кроме здания, принадлежащего старосте Сераковскому, которое прекрасный представляет вид при въезде в город. Здесь находится каменный монастырь францисканов и при оном малое училище, в коем было только двенадцать учеников. Есть также греко-российская церковь во имя Илии пророка. Жителей считается около 380 христиан и 480 евреев. Домов около 600”. (стар. 99).

ная ад яе. Таму ёсць сэнс працягваць пошу-кі літаратурнай спадчыны Караля Антонія Жэры.

L М. Каранеуская, навуковы супра-цоўнік Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь.

Камей Севяргін расказвае аб занятках жыхароў і аб мясцовасці вакол Сянно. “Хотя хлеб в сих странах родится изрядный, однако жители наиболее занимаются возделыванием льна, как по давней к сему привычке, так и потому, что в некоторые годы бывает он в хорошей цене и расход ему великий. Кроме сего, сеют на полях наиболее рожь и гречиху. Мера овса в две четверти стоит 1 рубль 30 копеек. Некоторые занимаются также садоводством; и огороды есть изрядные, изобилующие, между прочим, особливо маком. . . Близ помянутого дома старосты Сераковского, за почтовым двором находится в глинистом возвышении колодец, коего вода имеет серный запах, притом прозрачна и солоновата, слабит низом и облегчает грудь, когда пьют оной стакана два поутру” (стар. 90 — 100).

Як і паўсюдна, Севяргін і ў Сянно праяў-ляў інтарэс не толькі да “сваіх” навук. Ён да-ведаўся ад жыхароў і паведаміў чытачам, што “в озере Сенном водятся язи, щука, лещи”.

А. Іваноу.

АПОШШ ЗЯМНЫ ПРЫТУЛАК ПАЭТА

ЗАН Тамаш. Нарадзіўся 21. 12. 1796 г. у весцы Мясота Навагрудскага павета Мінскай гу-берні ў беларускай шляхецкай сям’і па про-звішчы Зань. Паэт-рамантык, удзельнік рэва-люцыйнага руху. У 1807 г. паступіў у Мінскую гімназію, пасля хваробы працягваў вучобу ў павятовай школе ў Маладзечне. У 1815 г. пас-тупіў на фізіка-матэматычны факультэт Вілен-скага універсітэта і адначасова займаўся на літаратурным факультэце. Разам з А. Міцке-вічам і Ю. Яжоўскім быў ініцыятарам стварэн-ня таварыства філаматаў, якое стала ядром іншых праірэсіўных арганізацый, таварыства філарэтаў (сяброў дабрачыннасці). Я. Чачот прысвяціў яму верш “У дзень урачыстасці ў гонар Тамаша Зана 29 мая 1821 года”, дзе ёсць радкі: “О, брацці! Нам заўтра шчаслівае ззяе! Яго перад намі Тамаш расчыняе!”

У 1824 г. высланы ў Арэнбург, там прабыў 13 гадоў. У час ссылкі аб’ездзіў Урал, Пры-уралле, Тургайскі стэп. Знайшоў каля Самары нафту, каля Троіцкай крэпасці — медную руду, у Зауральскім стэпе — багатыя паклады зо-лата. У 1841 г. вярнуўся на радзіму, набыў ма-ёнтак Какоўчына і займаўся літаратурнай дзей-насцю. Тут ён і памёр. Болыи за 10 год наша зямля была крыніцай натхнення паэта, выто-кам паэзіі і зямнога клопату.

Зан — адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры, апяваў прыгажосць род-най Беларусі, уваскрашаў гісторыю беларус-кага народа. У камедыі “Грэцкія піражкі” (1817) выкарыстаў беларускі фальклор, у па-эме “Табакерка” (1818) апісаў беларускае вяселле, свята Купалля, звычаі і абрады бе лару саў. Ён аказаў значны ўплыў на паэтычную творчасць А. Міцкевіча, сябраваў з Я. Чачотам, А. Адынцом і іншымі нашымі знанымі літара-тарамі. Памёр 19. 7. 1855 г.

Паводле кн. : Мысліцелі і асветнікі Беларусі X—XIX стагоддзяў. Энцыклапедычны даведнік. Мн. , 1995. С. 434— 435.

ЭТНОГРАФ, ФАЛЬКЛАРЫСТ, АРХЕОЛАГ

РАМАНАЎ Еўдакім Раманавіч. Нарадзіўся 11. 9. 1855 г. у мястэчку Нова-Беліца (цяпер у межах Гомеля) у сям’і мяшчан. Этнограф, фалькларыст і археолаг. Скончыу Гомельскую прагімназію (1870), курсы настаўнікаў рускай мовы і гісторыі (1872). Зрабіў значны ўклад у вывучэнне культуры Сенненшчыны (1855 — 1922). У 1876 г. ён прызначаны настаўнікам рускай мовы Сенненскага павятовага вучылі-шча, у якім працаваў да жніўня 1881 г. Праз тры гады Раманаў зноў вярнуўся ў Сенненс-кае двухкласнае вучылішча, але ўжо на паса-ду штатнага наглядчыка і выкладчыка рускай мовы. У Сянне яго служба працягвалася да 1. 8. 1886 г.

Гады знаходжання Е. Р. Раманава ў Сянне былі перыядам станаўлення яго як вучона-га, даследчыка мовы, быту і вуснапаэтычнай творчасці беларускага народа. Е. Р. Раманаў пераканаўся, што расійская грамадскасць дрэн-на ведала тады Беларусь, яе народ, культуру і “багацейшую скарбніцу беларускай мовы, якая нагадвала мову Нестара і прадстаўляе, або прынамсі яшчэ нядаўна прадстаўляла сабой, невычарпальны запас рысаў старажытнарус-кай мовы” (Романов Е. Белорусский сборник. Выл. V. Витебск, 1891. С. И).

Е. Р. Раманаў пачаў тут рыхтаваць працу “Вопыт беларускага слоўніка”, і да канца 1878 г. колькасць запісаных ім слоў дасягнула 7000. Акрамя гэтага, ім было запісана некалькі пе-сень, расказаў анекдатычнага зместу, некалькі соцень прымавак і прыказак. Пазней Е. Р. Ра-манаву стала вядома, што гэтая частка “Вопы-ту беларускага слоўніка” была разгледжана акадэмікам А. Ф. Бычковым, які параўнаў яго са слоўнікам 1. 1. Насовіча і адзначыў, што на-пісанне беларускіх слоў у Е. Раманава было болып правільным, чым у слоўніку Насовіча.

Работа над беларускім слоўнікам і беларускай граматыкай навяла Раманава на думку стварыць “Падручнік рускай граматыкі”. Першы выпуск яго быў выдадзены ў 1881 г. і перавыдаваўся яшчэ 3 разы. Апошні раз падручнік быў выдадзены ў 1990 г.

Адначасова з работай над слоўнікам і граматыкай Раманаў супрацоўнічаў у перыядыч-ным друку. Ён падрыхтаваў кнігі “Краткий очерк военных действий 1877 — 1878 г. ” (Киев, 1885).

Сістэматычна збіраць фальклорна-этна-графічныя матэрыялы Раманаў пачаў толькі 3 1876 г.

Да 1884 г. матэрыялаў назбіралася столькі, што Раманаў рашыў апублікаваць іх шмат-томным выданнем у выглядзе “Беларускага зборніка”. Кожны том павінен быў змяшчаць фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы адной беларускай губерні. Першы том, у які намеча-на было ўключыць сабраныя матэрыялы па Магілёўскай губерні, павінен быў складацца з пяці выпускаў.

Толькі ў Кіеве, у друкарні газеты “Заря”, карэспандэнтам якой быў Раманаў, была зной-дзена магчымасць выдаць у 1886 г. першы і другі выпускі “Беларускага зборніка” адной кнігай.

У першыя два выпускі “Беларускага зборніка” ўвайшлі беларускія песні, сабраныя за 10 гадоў.

Першае выданне “Беларускага зборніка” было самай значнай публікацыяй беларускай народнай творчасці таго часу, як па колькасці тэкстаў (1210 песень, 757 прыказак і прымавак і 451 загадка), так і па багаццю іх зместу.

Адначасова з работай над слоўнікам і “Беларускім зборнікам” Раманаўу 1882—1883 гт. займаўся таксама антрапалагічнымі даследа-ваннямі па даручэнню Маскоўскага таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і эт-награфіі. У 1884 г. яго выбралі членам гэтага Таварыства. Ён вывучаў і саматужныя промыслы Беларусі.

3 глыбокім спачуваннем да сялян паказ-вае Раманаў, як жорсткая капіталістычная экс-плуатацыя без пары калечыць людзей. “Па-глядзіце, у якім выглядзе яны вяртаюцца дадо-му вясной, калі ў заводах буракі перапраца-ваны і работы спынены да новага ўраджаю, а дома пачынаюцца палявыя работы.

Вось ледзь ідзе абшарпаны хлопчык, яму ўсяго 14—15 год, але ён выглядае старым: го-лас — дрыжыць, бас, з грудзей глухі кашаль. . . Жудасна становіцца за чалавека, паглядзеўшы на такога пятнаццацігадовага старога! Сялян-ская бедната добра разумев пагубнасць такой працы для іх дзяцей і “праклінае” заводы ў сваіх песнях”.

У пацвярджэнне гэтага Раманаў пры-водзіць урывак з запісанай ім песні:

. . . Каму надакучыла ў роскаты жыці, Няхай ён ідзе ў завод служыці.

У праклятым заводзе горш за няволі — Выйду за вароты, наплачусь даволі. . .

“Заря”, 1884,    161. Киев.

Перажыўшы ломку старых феадальна-прыгонніцкіх адносін, адчуўшы на сабе і на сям’і бацькі цяжкую эксплуатацию, Е. Рама-наў горача спачуваў народу і шукаў шляхі для паляпшэння яго становішча.

Раманаў поўнасцю аддаваў сябе вывучэн-ню быту народа, яго гісторыі, мовы і вусна-паэ-тычнай творчасці, праводзіў антрапалагічныя і археалагічныя даследаванні. Такім чынам, ужо ў пачатку працоўнай дзейнасці на Сен-неншчыне ў Раманава вызначылася шырокае кола навуковых інтарэсаў па вывучэнню род-нага краю.

Выяўлены 4 лісты ў Аддзяленне рускай мовы і славеснасці Расійскай Акадэміі навук акадэміку Якаву Карлавічу Гроту, пасланыя E. Р. Раманавым у 1878 г. з г. Сянно, а таксама 6 пісем з СяннаЯ. К. Гроту за 1884, 1885, 1886 гады. Выяўлена таксама справаздача аб каман-дзіроўцы Е. Р. Раманава ў Магілёўскую губер-ню ў 1889 г. , у якой паве дам ляецца, што з 14 чэрвеня да 8 ліпеня ён працягваў вывучаць Сенненскі павет, сабраў вялікія матэрыялы па фальклору і быту народа.

23 снежня 1893 г. Раманаў паслаў рукапі-сы акадэміку А. М. Весялоўскаму з апісаннем купальскіх абрадаў Магілёўшчыны. Вось не-калькі вытрымак з гэтага рукапісу, якія адно-сяцца да Сенненскага павета.

“Ноччу дзеўкі і хлопцы, маладыя мужчины і жанчыны збіраюцца на выган і расклад-ваюць там агонь. Тут іграюць на дудзе або на скрыпцы, скачуць, пяюць песні, п’юць гарэлку

Яны былі на Сенненшчыне

АЛЯКСАНДР СЯРГЕЕВІЧ ПУІПКІН

Вялікі рускі паэт Аляксандр Сяргеевіч Пушкін (1799—1837) заязджаў у в. Колпіна, каб пазнаёміцца з мясцовым памешчыкам Ігна-ціем Дэспатам-Зяновічам, які перакладаў яго творы на польскую мову.

КАЦЯРЫНА II

Расійская імператрыца Кацярына II (1729 — 1796) праездам з Полацка ў Магілёў на сустрэчу з аўстрыйскім імператарам Іосі-фам у 1780 г. пабывала ў Сянне. Выехаўшы з Полацка ў 9 гадзін раніцы, яна прибыла ў Сянно 22 мая ў 19 гадзін. Начавала тут у замку. 23 мая ў 9 гадзін раніцы адправілася праз Шклоў у Магілёў, куды і прыбыла вечарам. У сваім дзённіку Кацярына II запісала: “Дорога между Сенно и Шкловом местами очень живописна и похожа на английский парк”. і закусваюць. Мужчыны ходзяць (не абавяз-кова) у лес, у папаратнік, сачыць, як ён будзе ў поўнач цвісці. . . Увечары на Купалу . . . дзеўкі плятуць вянкі і кідаюць у ваду, а на Івана ідуць глядзець іх: куды вянок заплыў, у той бок гас-падыня яго і замуж выйдзе. Чый вянок пата-нуў, тая памрэ. . . ”

Сваю навуковую спадчыну па Сенненшчыне Е. Р. Раманаў пакінуў і ў вялікай колькасці сабраных ім этнаграфічных матэрыялаў, якія папоўнілі Санкг-Пецярбургскі музей этнаірафіі на-родаў Расійскай імперыі (Рускі музей). У сту-дзені 1903 г. з 10 экспанатаў з Магілёўскай гу-берні ў музей здадзена пастухоўская труба з Сенненскага павета. У тым жа годзе — мадэлі сялянскага двара на 1 /20 яго вялічыні, гумна, пуні, лазні, ветрака, вадзянога млына і курнай хаты (не захаваліся да нашых дзён), у 1905 г. — 34 прадметы адзення, абутку, рушнікі, узоры ткацтва, драўляны посуд, рыбалоўныя сеткі, ганчарны станок.

У I —IX выпусках “Беларуската зборні-ка” Е. Р. Раманава ў спасылках на мясцовасці, у якіх збіраліся апублікаваныя матэрыялы, а таксама аб сваіх карэспандэнтах змешчаны дадатковыя звесткі, якія адносяцца да Сенненскага павета, у тым ліку і аб К. Ц. Анікіевічу, яго вучню і супрацоўніку па “Беларускаму зборніку”.

Памёр Е. Р. Раманаў у 1922 г.

В. К. Бандарчык.

НАПАЛЕОН ОРДА

Кампазітар, піяніст, педагог і мастак На-палеон Орда (1807 — 1883) нарадзіўся ў вёс-цы Варацэвічы Пінскага павета (цяпер Іва-наўскі раён) у сям’і інжынера. У 1823 г. па-ступіў у Віленскі універсітэт, з якога быў выключалъ! ў 1827 г. за ўдзел у тайным студэнцкім таварыстве. Удзельнік паўстання 1830—1831 гт. у Полыпчы, на Літве і Беларусь Эмігрыра-ваў. Жыў у Аўстрыі, Швейцарыі, Італіі.

У 1856 г. вярнуўся на радзіму. У 1877 г. Н. Орда наведаў Сянно. Тут ён напісаў карці-ну “Сенна губернія Магілёўская 30 ліпеня 1977 года”. Карціна выканана ў акварэльных фарбах і знаходзіцца ў зборы малюнкаў Н. Орды ў Нацыянальным музеі ў Кракаве. Па Беларусі ім зроблена болып за 200 малюнкаў.

1917

1941

НА КРУТЫМ ПАВАРОЦЕ ГІСТОРЫІ Шляхам барацьбы і выпрабаванняў

Буржуазны Часовы ўрад, прыкрыва-ючыся фразамі аб абароне заваёў “рэва-люцыі і айчыны”, выступаў за працяг вай-ны да пераможнага канца. Каб дагадзіць саюзнікам, было вырашана летам кінуць расійскія войскі ў наступление.

У тыя дні, быццам патрывожаны ву-лей, бурліў і 303-і Сенненскі полк. Салда-ты ў сувязі з наступлением вынеслі рэза-люцыю супраць працягу крывавай бойні. Скончылася тым, што полк акружылі ка-закі, 138 найболып рэвалюцыйна настрое-ных салдат арыштавалі і кінулі ў Дзвін-скую турму.

У пачатку верасня 1917 г. салдат-франтавікоў, арыштаваных за выступленіи супраць вайны, спецыяльным эталонам накіравалі ў Маскву, змясцілі ў Бутырскую турму. На дзевяты дзень зняволення ў Бутырцы франтавікі аб’явілі галадоў-ку. Балыпавікі Масквы, рабочыя рашуча выступілі за неадкладнае вызваленне сал-дат-франтавікоў. Часоваму ўраду нічога не заставалася, як выпусціць іх з-пад вар-ты. Але на волі франтавікі не маглі бяз-дзейнічаць. Адны абучалі чырвонагвардзей-цаў ваеннай справе, другія неслі на фаб-рыкі, заводы і ў вайсковыя часці рэвалю-цыйныя ідэі. Не ўсе выжылі ў віхуры рэ-валюцыі і грамадзянскай вайны.

10. 11. 1917 г. працоўная Масква, пера-могшы контррэвалюцыю, аддавала апош-нія ўшанаванні загінуўшым рабочым і салдатам. Усе яны пахаваныя ля Крам-лёўскай сцяны. У гэтых брацкіх магілах пахаваны і салдаты гераічнага 303-га Сен-ненскага палка.

У Сянне савецкая ўлада была ўста-ноўлена ў лістападзе 1917 г. 26 лістапада I з’езд сялянскіх, рабочых і салдацкіх дэ-путатаў Сенненскага павета прыняў рэза-люцьпо, у якой адзначалася, што “уся ўлада у Сенненскім павеце пераходзіць да Са-вета рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпу-татаў і Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта”.

У маі адбыўся II з’езд Саветаў Сенненскага павета. У яго рэзалюцыі ўказва-лася, што ўзяцце ўлады ў рукі працоўных — тэта палова справы, самая ж галоўная задача заключаецца ў тым, каб ажыццявіць сацыялізм на справе. З’езд заклікаў усіх працоўных усямерна садзейнічаць аднаў-ленню народнай гаспадаркі, актыўна пра-водзіць работу па стварэнню Чырвонай Арміі.

У тэты час ажыццяўляліся рэвалю-цыйна-дэмакратычныя і сацыялістычныя пераўтварэнні ў вёсцы. Першым крокам ў гэтым напрамку была канфіскацыя па-мешчыцкіх маёнткаў і нацыяналізацыя зямлі. Балыпавіцкія агітатары растлумач-валі сялянам сутнасць ленінскага Дэкрэ-та аб зямлі, канкрэтныя шляхі яго ажыц-цяўлення. На базе канфіскаваных паме-шчыцкіх маёнткаў пачалі арганізоўвацца савецкія (дзяржаўныя) гаспадаркі. У Сенненскім павеце першым быў створаны такі саўгас у былым маёнтку Беліца паме-шчыка Свяцкага.

Устанаўленне савецкай улады выклі-кала шалёнае супраціўленне звергнутых класаў. Контррэвалюцыя пачала грама-дзянскую вайну. Германскае камандаван-не, скарыстаўшы адмову Троцкага падпі-саць мірны дагавор, заявіла аб спыненні перамір’я. 18. 2. 1918 г. германскія і аўст-ра-венгерскія дывізіі перайшлі ў наступление. Органы савецкай улады на месцах мабілізавалі ўсе сілы на барацьбу з вора-гам. Тысячы рабочых і сялян, былых сал-дат запісваліся ў Чырвоную Армію. Вось што пісалі “Известия губернского исполкома” у адным са сваіх нумароў: “Заклік губернскаго выканкома аб арганізацыі рэвалюцыйнай Чырвонай Арміі выклікаў вельмі спачувальныя адносіны з боку насельніцтва паветаў нашай губерні. 3 Сянна, Чэрыкава, Талачына і іншых месц атрыманы тэлеграмы аб тым, што сяляне ахвотна запісваюцца ў Чырвоную Армію”. У даведцы вучэбнага аддзела Усерасій-скай Чырвонай Арміі ад 5. 4. 1918 г. указва-лася, што ў Сянне ёсць атрад добраахвот-нікаў колькасцю ў 310 чалавек, яго ўзбра-енне — 3 кулямёты, 50 гранат, 10 тысяч патронаў.

Вясной і летам 1918 г. у падтрымку Чырвонай Арміі выказаліся другі з’езд Са-ветаў Сенненскага павета, сход членаў сельскіх саветаў і камуністычных ячэек Латыгальскай воласці, агульны сход жы-хароў в. Міхнава. У канцы 1918 г. з добра-ахвотнікаў быў сфарміраваны Сенненскі народны полк, які актыўна ўдзельнічаў у барацьбе за ўмацаванне савецкай улады ў павеце.

Летам і восенню 1918 г. на тэрыторыі Беларусі актывізавалі свае дзеянні левыя эсэры і кулацтва, якія ставілі мэтай ліквідацыю мясцовых Саветаў, іншых са-вецкіх устаноў. Паўстаўшы полк, які дыс-лацыраваўся недалёка ад дэмаркацыйнай лініі на тэрыторыі Сенненскага павета, разагнаў мясцовы Савет і, парушыўшы Брэсцкі мір, уступіў на тэрыторыю, кант-ралюемую нямецкімі войскамі. Гэтай пра-вакацыяй левыя эсэры імкнуліся аднавіць вайну з Германіяй. Аднак рашучымі ме-рамі Савецкага ўрада пагроза ваенных дзеянняў была ліквідавана. 26—27 верас-ня германскія войскі былі выведзены з тэрыторыі Сенненскага павета. Мясцовыя жыхары з радасцю сустракалі воінаў-чыр-вонаармейцаў. У Сянне і іншых населе-ных пунктах павета адбыліся сходы і мітынгі працоўных, на якіх яны выказ-валі шчырую ўдзячнасць савецкай уладзе за вызваленне ад акупантаў і гарачае імкненне абараняць яе да апошняй кроплі крыві. На вызваленай тэрыторыі паўсюд-на ствараліся органы савецкай улады — ваенныя Саветы, рэвалюцыйныя камітэ-ты, выканкомы Саветаў.

19 ліпеня 1918 г. выканком Сенненскага павятовага Савета прыняў пастано-ву аб тэрміновым ажыццяўленні дэкрэта аб хлебнай манаполіі і арганізацыі камі-тэтаў беднаты. Харчоваму аддзелу дару-чалася ўзяць на ўлік увесь ураджай.

Рашуча выказаўся за стварэнне кам-бедаў трэці з’езд Саветаў павета, які ад-быўся 19 жніўня. У яго рэзалюцыі валас-ным Саветам прапаноўвалася прыняць энергічныя меры па арганізацыі камітэ-таў вясковай беднаты.

На наступны дзень з’езд зацвердзіў рэзалюцыю па харчоваму пытанню. Было вырашана правесці дакладны ўлік хлеба новаго ўраджаю і лішкаў 1917 г. , пера-даць іх у распараджэнне павятовага хар-човага камітэта. Для практычнага ажыц-цяўлення гэтых мерапрыемстваў з’езд пастанавіў стварыць камбеды і рэквізіцый-ныя атрады. Рашэнне з’езда ў штыкі су-стрэлі заможныя сяляне, якія не жадалі добраахвотна здаваць хлеб. Яны забівалі савецкіх актывістаў, разгонялі сходы бед-някоў.

Газета “Известия Западной Комуны”

2. 11. 1918 г. пісала, што ў Сенненскім павеце створаны камісіі ад камбедаў, якія павінны “неадкладна прыступіць да рэк-візіцыі жывёлы ў тых, у каго яна ёсць звыш устаноўленай інструкцыяй нормы і перадаць сем’ям, маючым у ёй патрэбу”. А 15 лістапада газета паведамляла, што 3 кастрычніка ў Пустынках адбыўся над-звычайны з’езд камбедаў, на якім “дакла-ды з месц паказалі, што ў сёлах настрой бадзёры, насельніцтва воласці свядома стаіць за савецкую ўладу, кулакі і спекулянты зусім прыціхлі, улік хлеба право-дзіцца без усялякіх эксцэсаў і амаль ужо закончан”. Аб канфіскацыі лішкаў харча-вання ў павеце 19 снежня паведамлялі “Известия Могилевского губревкома”. Каб хутчэй завяршыць гэтую работу, у воласці былі накіраваны прадстаўнікі павятовага харчовага камітэта і чырвонаармейцы.

10. 11. 1918 г. Сенненскі павятовы вы-канком Саветаў рабочих, сялянскіх і чыр-вонаармейскіх дэпутатаў прыняў Папанову аб узмацненні барацьбы са спекуля-цыяй. У ёй гаварылася, што “спекуляция з’яўляецца такім жа ворагам савецкай улады, як і ўсякая контррэвалюцыя”, што яна “імкнецца ануляваць нацыяналізацыю прыватнага гандлю і хлебную манаполію, а таксама стварае разруху на транспарце і ў харчаванні, чым асуджае насельніцтва горада на галодную смерць. . . ” Валасным выканкомам і сельскій камітэтам бедна-ты прапаноўвалася арыштоўваць і дастаў-ляць у павятовую надзвычайную камісію ўсіх асоб, якія прывозяць любыя прадук-ты харчавання без адпаведнага дазволу. Усялякі вываз прадуктаў з вёскі і воласці без ведама камітэта беднаты лічыўся незаконным.

Пасля вываду нямецкіх войск шмат жывёлы і неабмалочанага збожжа аказа-лася ў маёнтку Беліца. Харчовы атрад сумесна з камітэтам беднаты адразу ж наладзіў тут абмалот жыта. Хлебам былі забяспечаны мясцовыя батракі і чырво-наармейскія ўдовы. Болей за 10 тыс. пу-доў жыта адправілі ў Сянно на склад.

Шмат вагонаў з харчаваннем адпраў-ляў Сенненскі павет рабочым Масквы і Петраграда, а таксама на фронт. Тэта вы-магала вялікай працы і немалых ахвяр. Разгаралася бязлітасная класавая бараць-ба. У схватках за хлеб загінулі многія су-працоўнікі харчовых атрадаў. У Какоўчын-скай воласці ворагі штыком закалолі

I. Е. Тарасевіча. Падарозез Сянна настанцыю Багушэўская яны адсеклі галаву Міхне-вічу, які суправаджаў падводы з прадук-тамі харчавання. Балтыйскага матроса Нікалаева па-зверску забілі ў Лісічан-скай воласці, прымацаваўіпы да грудзей паперку з надпісам: “Харчразвёрстка вы-канана”. Ф. I. Курашэвічу з вёскі Кажа-мякі кулакі прастрэлілі грудзі.

Акрамя рэквізіцый хлеба, мясцовыя органы ўлады праводзілі вялікую работу па расшырэнню пасяўных плошчаў, пры-цягненню ў вытворчасць бяднейшага ся-лянства, стварэнню калектыўных гаспада-рак. Як і ў іншых паветах Бе л ару сі, на Сенненшчыне ствараліся гаспадаркі трох тыпаў: таварыствы па сумеснай апрацоў-цы зямлі, арцелі і камуны. Работа гэтая была складаная, не дапускала спешкі, патрабавала захавання добраахвотнасці і паслядоўнасці. У сяго ў павеце ўзнікла пер-шапачаткова 12 калектыўных гаспадарак, у тым ліку тры камуны — у Пустынкаў-скай, Латыгальскай і Машканскай валас-цях. У Машканах камуне далі імя У. I. Леніна.

Першыя камуны існавалі таксама ў вёсках Белая Ліпа, Падворыца, Баравікі, у некаторых іншых. Беззямельныя сяляне вёсак Caneri, Ладынец, Шацяні, Ма-шчоны стварылі камуну пад назвай “Чыр-воны маяк”. Яе арганізатарам быў Сямён Сапежка. Камунары пабудавалі дамы, па-мяшканні для жывёлы, крыху пазней ад-крылі клуб, сталоўку, дзіцячы садок. 3 многіх бліжэйшых вёсак прыходзілі да камунараў сяляне паслухаць радыё, па-глядзець канцэрт мастацкай самадзейнасці. Некаторых з іх затым прынялі ў камуну. У перыяд калектывізацыі сельскай гаспадаркі члены камуны перайшлі на статут сельгасарцелі. Побач з дамамі, дзе жылі камунары, з’явіліся новыя. Так узнікла вёска з паэтычнай назвай Белая Ліпа. Цяпер яна ў калгасе імя Суворава.

У вёсцы Баравікі камуна называлася “Мір”. Першымі яе членамі былі Міхаіл Шарпіла, Пракоп і Васіль Цапковы, Наву м Саўлевіч, Сцепаніда Ціхановіч.

29. 11. 1920 г. у Сянне адбыўся з’езд прадстаўнікоў калектыўных гаспадарак.

Паступова ажыццяўляліся мерапры-емствы савецкай улады ў галіне культур-нага будаўніцтва. У складанай абстаноў-цы пачалася перабудова ўсёй сістэмы на-роднай адукацыі. У Сенненскім павеце толькі ў студзені 1918 г. было адкрыта пяць вышэйшых пачатковых вучылішчаў. Пры існаваўшым у Сянне вышэйшым вучылішчы былі адкрыты паралельныя класы.

Новыя савецкія школы пачыналі работу ў надзвычай цяжкіх умовах: не было дастатковай колькасці прыстасаваных па-мяшканняў, вучэбных дапаможнікаў, на-стаўніцкіх кадраў. У Сянне пад вышэй-шае вучылішча быў прыстасаваны закрыты перад пачаткам імперыялістычнай вайны казённы спіртаачышчальны склад. Каб забяспечыць школы настаўнікамі, ад-данымі савецкай уладзе, адкрываліся ка-роткатэрміновыя курсы. Такія курсы пра-цавалі ў Сянне. У 1919 г. у павеце, як і ва ўсёй Беларусі, была завершана работа па ліквідацыі старой сістэмы народнай аду-кацыі і створана адзіная працоўная са-вецкая школа.

1—2. 3. 1919 г. адбылася Сенненская павятовая канферэнцыя РКП(б), на якой прысутнічала 35 дэлегатаў. Абмяркоўва-лася галоўнае пытанне — аб рабоце мяс-цовых партячэек. На канферэнцыі быў зроблены грунтоўны даклад аб рабоце ячэек. Выступаўшыя ў спрэчках гаварылі аб рабоце камуністаў у вёсцы, аб цяжкас-цях, з якімі яны сутыкаюцца ў практыч-най дзейнасці.

У Пустынкаўскай воласці ячэйка ар-ганізавалася вясной 1918 г. і налічвала 48 чалавек. 18. 11. 1918 г. арганізавана ячэйка ва Ульянавіцкай воласці. У ёй налічвала-ся 30 чалавек. У Раснянскай воласці бага-цейшыя сяляне ўсімі сіламі імкнуліся пе-рашкодзіць арганізацыі ячэйкі, раздзяліць беднякоў і сераднякоў. I ўсё ж ячэйка была арганізавана.

Вясной 1919 г. Магілёўская губерня была ліквідавана. Сенненскі павет увай-шоў у склад Віцебскай губерні РСФСР. Абстаноўка ў маладой рэспубліцы Саве-таў у той час была вельмі складанай.

Загадам рэўваенсавета Заходняга фронту ад 6. 10. 1919 г. быў створаны Віцебскі губрэўком, які ў сваю чаргу ўтва-рыў павятовыя рэўкомы. У склад Сеннен-скага павятовага рэукома ўвайшлі Г. С. Сіэль-мах (старшыня), В. Н. Красноўскі, В. М. Лугаўцоў, Ф. I. Баранок, Т. Г. Мураш-кевіч і яшчэ некалькі чалавек. У баявую гатоўнасць былі прыведзены войскі ўнут-ранай аховы, атрады міліцыі.

11. 7. 1919 г. у Сенненскай павятовай газеце “Факел” было апублікавана пісьмо чырвонаармейцаў I. Кулікова і А. Кучын-скага, у якім гаварылася: “Мы, чырвона-армейцы, мабілізаваны Ульянавіцкай ка-муністычнай ячэйкай як стойкія абарон-цы савецкай у лады. Калі мы адпраўлялі-ся на фронт, то нас і нашыя сем’і абсмя-ялі дэзерціры. Сапраўды, таварышы, ня-хай бы яшчэ болып смяяліся кулацкія сынкі, а то крыўдна, што па сваёй несвядо-масці смяецца іншы бядняк. . . Прывітан-не сумленным тылавікам і просьба звяр-нуць увагу на нашы сем’і, а мы з гатоў-насцю пойдзем супраць Дзянікіна. . . ”

У верасні 1919 г. Сенненскі павятовы камітэт РКП (б) правёў мабілізацыю ўсіх членаў партыі. Вось што пісала з гэтай нагоды газета “Факел”: “Пастановай агульнага сходу членаў Сенненскай ка-муністычнай арганізацыі ад 30. 9. 1919 г. усе члены арганізацыі лічацца мабіліза-ванымі і перадаюцца ў распараджэнне ваенкома. . . Тыя, хто ўхіляецца ад мабілі-зацыі, будуць выключаны з арганізацыі і перадаюцца ў распараджэнне камітэта па барацьбе з дэзерцірамі”.

Аб класавай барацьбе і рашучасці бед-някоў абараняць савецкую ўладу сведчыць пісьмо чырвонаармейца сенненскай ахоў-най роты, апублікаванае ў газеце “Факел” і падпісанае ініцыяламі “А. Е. ”. “Тыя, хто належьщь дапралетарыяту, — пісаўён, — павінны ўсведамляць вялікую небяспеку, якая пагражае пралетарыяту ў выпадку вяртання капіталізму, і рашуча выступіць супраць агульных ворагаў рабочых і ся-лян. . . Няхай жыве класавая свядомасць чырвонаармейцаў! ”

24 студзеня 1920 г. Сенненская павятовая беспартыйная канферэнцыя звяр-нулася да працоўных з заклікам “добра-ахвотна прыняць удзел у нарыхтоўцы дроў, каб усе, хто можа, дапамаглі пазба-віцца ад небяспечнага ворага”. 8 мая 1920 г. Сенненскі павятовы рэўком прыняў пас-танову аб мабілізацыі падвод для надзвы-чайных ваенных патрэб. Для выканання баявога задания воласці павінны былі прадставіць пэўную колькасць падвод: Ульянавіцкая — 150, Раснянская — 500, Какоўчынская — 200.

Гераічная барацьба працоўных закон-чылася поўнай перамогай над інтэрвен-тамі і белагвардзейцамі. Наступілі гады аднаўлення народная гаспадаркі.

Періпыя пасляваенныя гады, асабліва 1921-ы і 1922-і, былі для працоўных па-вета вельмі цяжкімі. Не хапала паліва, сыравіны, матэрыялаў, абсталявання. Пра-мысловыя прадпрыемствы, не звязаныя з выкананнем ваенных заказаў, не праца-валі. Ратуючыся ад голаду, рабочыя ішлі ў вёску, займаліся саматужніцтвам. У 1920 — 1923 гг. колькасць жыхароў у Сян-не скрацілася на 21,1%.

У справаздачы аддзела ўпраўлення Сенненскага павятовага выканаўчага ка-мітэта Савета рабочых, сялянскіх і чыр-вонаармейскіх дэпутатаў ад 2. 10. 1922 г. адзначалася, што буйной дзяржаўнай пра-мысловасці ў павеце няма, за выключэн-нем чатырох вінных заводаў, якія знахо-дзяцца ў падначаленні губернскага Савета Народнай Гаспадаркі (а менавіта Обаль, Янова, Відокі і Пурплева). Паблізу Сян-на для абслугоўвання гэтых прадпрыем-стваў быў абсталяваны вінны склад. На справаздачную дату з чатырох вінных за-водаў тры не працавалі.

У маёнтку Ходцы быў крухмальна-цёрачны завод, тут жа працавалі леса-пільня, сукнавальня і млын. Усяго ў павеце налічвалася 47 вадзяных і паравых млы-ноў. Раней яны належалі памешчыкам, а ў перыяд рэвалюцыі перайшлі ў падпарад-каванне дзяржавы. Штогадовы прыбытак ад мукамольнай прамысловасці складаў у сярэднім 45 тыс. пудоў зерня.

У кастрычніку 1922 г. у павеце мела-ся 5 дробных гарбарных прадпрыемствау (па 2 ў Сянне і Лукомлі і адзін у Чарэі) з колькасцю рабочых ад 3 да 6 чалавек. Акрамя таго, працаваў маслабойны завод у вёсцы Оўсішча Ульянавіцкай воласці.

У запушчаным стане знаходзілася сельская гаспадарка. У 1920 г. пасяўныя плошчы, у параўнанні з 1916 г. , складалі толькі 40 працэнтаў. Асабліва скараціліся пасевы льну, каноплі, канюшыны. У сярэднім на адну гаспадарку прыпадала коней — 0,87, кароў — 1,37, авечак — 1,67, а зямлі на душу насельніцтва — каля паўта-ры дзесяціны. Пераважала трохпольная сістэма земляробства. На болып высокій узроўні знаходзілася сельскагаспадарчая вытворчасць у латышскіх пасяленнях Машканскай і Какоўчынскай валасцей. Тут разводзілася болып жывёлы, сустра-каліся гаспадаркі са шматпольным сева-зваротам.

У павеце разгарнулася вялікая работа па падрыхтоўцы да веснавой пасяўной кампаніі 1921 г. Галоўнай яе задачай было пашырэнне пасяўных плошчаў. Цяжкасці заключался ў тым, што значная частка сялянскіх гаспадарак адчувала востры недахоп насення, інвентару, коней. Ім аказ-валася значная дапамога.

Важным выпрабаваннем для новага эканамічнага курса Савецкай дзяржавы з’явілася правядзенне першай падатковай кампаніі, якая пачалася ў жніўні 1921 г.

Нарыхтоўка сельгаспрадуктаў ішла i па лініі тавараабмену. 3 гэтай мэтай у сель-скай мясцовасці стварылі сетку каапера-тываў і тавараабменных пунктаў. У ве-расні 1921 г. у Сенненскім павеце для аб-мену на сельскагаспадарчую прадукцыю паступіла 275 пудоў солі, 800 аршын мануфактуры, 1018 пар абутку, 1600 кос, 1798 сярпоў, 50 плугоў, 5 веялак, 10 пудоў зу-боў для барон. На падтрымку бяднейшых слаёў сялянства арыентавалася дзейнасць камітэтаў сялянскай грамадскай узаема-дапамогі.

У 1921 г. пачалася работа па арганіза-цыі народнай асветы, медыцынскага аб-слугоўвання. Да верасня 1922 г. у павеце было 5 бальніц, 11 фельчарскіх пунктаў, 7 зубаўрачэбных кабінетаў. У Сянне дзей-нічала гарадская амбулаторыя, урачэбна-кантрольная камісія і судовая эксперты-за. Апарат лячэбных устаноў складаў 53 чалавекі.

7. 3. 1924 г. была зацверджана пастано-ва аб змяненні межаў паміж БССР і РСФСР Прэзідыумам Цэнтральнага Вы-канаўчага Камітэта СССР. Сенненскі па-вет увайшоў у склад Беларусі. 17. 7. 1924 г. , II сесія Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР ліквідавала паветы і воласці і стварыла акругі і раёны. Сянно стала цэн-трам аднаго з 12 раёнаў Віцебскай акругі. На тэрыторыі раёна было створана 14 сельсаветаў, Багушэўскі раён увайшоў у склад Аршанскай акругі.

У выніку перабудовы была створана новая трохзвённая сістэма дзяржаўных органаў — акруга, раён, сельскі Савет. Вя-лікія правы атрымалі раённыя выканко-мы, значка пашырыліся правы сельскіх Саветаў. Нізавы савецкі аппарат умацаваў-ся, наблізіўся да сялянства і ў больший меры стаў здольны выконваць заданы гаспадар-чага і культурнаго будаўніцтва.

Вясной 1925 г. пачалося будаўніцтва чыгункі Орша—Лепель, якая прайшла і па тэрыторыі Сенненскага раёна. 3 многіх куткоў краіны з’ехаліся сюды чыгунач-ныя воінскія часці, якія для зручнасці кіра-вання былі зведзены ў асобы корпус. Раз-мясціліся яны ўздоўж усёй трасы. Пяты чыгуначны полк, які прыбыў з Віцебска і з’яўляўся галаўным на будоўлі, размясціў-ся са сваім штабам у вёсцы Машкова.

Чыгуначнікі за адзін сезон завяршылі асноўныя работы. 7. 11. 1925 г. па новай чы-гунцы, пад гукі духавых аркестраў, з Оршы на Лепель прайшоў першы пробны цягнік. Жыхары бліжэйшых вёсак су-стракалі яго хлебам-соллю.

Новая чыгунка мела вялікае значэнне для ўмацавання эканомікі раёна. Калі раней бліжэйшая чыгуначная станцыя Ба-гушэўская знаходзілася ад Сянна на ад-легласці ў 38 км, то цяпер з’явілася станцыя Бурбін за 15 км ад раённага цэнтра. Пазней гэтыя населеныя пункты звязала і шаша.

Да канца 1925 г. закончылася аднаў-ленне народнай гаспадаркі на новай, са-цыялістычнай аснове. Савецкая дзяржава паступова накіроўвала саматужную пра-мысловасць у рэчышча кааператыўнай сістэмы. Адным з першых кааператыўных аб’яднанняў стала арцель “Гнутая мэбля”, якую ў 1925 г. арганізавалі ў Багушэўску 8 майстроў-прыватнікаў. У 1928 — 1929 гг. у Сянне зарэгістраваны арцелі: рымараў — “Прагрэс”, кавалёў — “Молат”, шаўцоў — “Швейнік”, шапачнікаў — “Яднанне”, краўцоў — “Чырвоны кравец”, атаксама “Перамога” ў вёсцы Папоўка — па выра-бу цэглы, арцель дрэваапрацоўшчыкаў “Чырвоная зара” ў вёсцы Розмыслава. На

1. 10. 1930 г. у Сянне мелася 7 самаіуж-ных аб’яднанняў, у якіх налічвалася 180 чалавек. Уся мясцовая прамысловасць аб-’ядналася ў прамкамбінат, куды ўваходзілі газагенератарны, паравы і вадзяны млы-ны, лесапільня, сукнавальня, маслазавод, слясарна-рамонтная майстэрня, торфаза-вод, друкарня.

У 1930 г. у Сянне было 3170 жыхароў, у тым ліку 1117 беларусаў, 1654 яўрэі, 346 палякаў і прадстаўнікоў іншых нацы-янальнасцей. 3 710 сем’яў, што пражывалі ў горадзе, да рабочых адносіліся 126, да сялян — 111, да служачых — 189, да пры-ватнікаў — 206, да гандляроў 8 і 70 іншых сем’яў. Усё працаздольнае насельніцтва Сянна поўнасцю працавала ў прамысло-васці, сельскай гаспадарцы і ў саматуж-на-прамысловай кааперацыі.

14 верасня 1929 г. Вышэйшы Савет Народнай Гаспадаркі рэспублікі разгле-дзеў пытанне аб будаўніцтве ў горадзе электрастанцыі. Яна была ўведзена ў строй у канцы 1930 г. Вясной пачала працаваць майстэрня па рамонту сельскагаспадарчых машын і абсталявання мясцовай прамыс-ловасці. Аднак за гады першых пяцігодак Сянно, карэнным чынам змяніўшы сваё сацыяльнае аблічча, не стала прамысло-вым цэнтрам. Прамысловае будаўніцтва тут было нязначным і не лічылася пер-шачарговай народнагаспадарчай задачай. У горадзе, які знаходзіўся ў цэнтры сель-скагаспадарчага раёна, пабудавалі прад-прыемствы па перапрацоўцы сельскагаспа-дарчай сыравіны (ільнозавод, маслазавод), а таксама майстэрню па вытворчасці і рамонту гужавых транспартных сродкаў. У раёне працавалі спіртзаводы, смалакурні і невялікія дрэваапрацоўчыя прадпрыем-ствы, розныя майстэрні і арцелі.

У красавіку 1929 г. адбылася XVI кан-ферэнцыя ВКП(б), якая вызначыла зада-чы па далейшаму разгортванню калекты-візацыі. Партыйныя рашэнні сталі кіраў-ніцтвам да дзеяння і на Сенненшчыне.

Адным з першых створаны калгас у вёсцы Ульянавічы. Перад пачаткам паля-вых работ тут адбыўся мітынг. Выступіў-шыя старшыня калгаса Раман Ліцвінка, старшыня сельскаго Савета Дзям’ян Буй-невіч, сакратар партячэйкі Андрэй Квя-тоўскі, галоўны аграном раённага зямель-нага аддзела Яфім Шэйнін гаварылі аб перавагах калектыўнай гаспадаркі, аб ра-дасці земляроба ў сувязі з першым выездам у поле. Пасля мітынгу сфатаграфа-валіся і пачалі работу. За плугам хадзілі ўсе: і старіпыня калгаса, і актывісты сель-скага Савета, і настаўнікі, і ўпаўнаважа-ныя з раёна.

У першы год калектыўнай работы саб-ралі ўраджай добры, працадзень быў бага-тым. На наступны год асушылі балота. Паступова калгас імя Ульянава (так яго назвалі сяляне) стаў займаць перадавыя пазіцыі не толькі ў сельсавеце, але і ў раё-не. Некалькі год запар ён утрымліваў ра-ённы Пераходны Чырвоны сцяг. У перад-ваенныя гады калгаснікі атрымлівалі на працадзень па 3—4 кг зерня, па 8 —10 кг бульбы. У вёсцы з’явіліся новыя грамад-скія будынкі, на палетках — трактары.

У студзені 1930 г. праходзіў Сенненскі раённы з’езд калгаснікаў. Размова на ім ішла аб насенні і ўгнаеннях, беражлівасці і ўмелым гаспадаранні, аб тэхніцы і кадрах. Першым пунктам свайго рашэння ўдзельнікі з’езда запісалі: “Ні на адну мінуту не аслабім тую лінію, якую наме-ціла партыя”. У пачатку чэрвеня 1930 г. калгаснікі былой камуны “Мір” рапарта-валі аб сваіх поспехах. Веснавая сяўба праведзена паспяхова. Калгаснікі пачалі будаўніцтва кароўніка на 500 галоў. Выкаканы план нарыхтовак калгасам “Мір”: 300 пудоў ільновалакна, 3500 пудоў бульбы, 1000 пудоў капусты, 4000 пудоў яблы-каў і 21 галава буйной рагатай жывёлы. Поспехі калгаснікаў мелі вялікі ўплыў на сялян. Яны аб’ядноўваліся ў калектыўныя гаспадаркі.

15. 11. 1930 г. на пасяджэнні прэзідыу-ма Сенненскага райвыканкома адзначала-ся, што ўборка ўраджаю і сяўба азімых праведзены здавальняюча. Вялікую дапа-могу калгаснікам аказалі рабочыя бры-гады, накіраваныя ў вёску. За перыяд убо-рачнай кампаніі і сяўбы арганізавана 11 новых калгасаў. На 1. 1. 1932 г. калек-тывізацыя ў раёне ў асноўным была завершала. Пачалі стварацца машынна-трак-тарныя станцыі (МТС). Напярэдадні вай-ны іх у раёне было чатыры.

У ліпені 1934 г. адбыўся раённы злёт маладых калгасных брыгадзіраў. Яго ўдзельнікі абмеркавалі пісьмо маладых брыгадзіраў Паўночнага Каўказа і адзі-надушна адобрылі прапанову аб аргані-зацыі спаборніцтва камсамольска-мала-дзёжных паляводчых і трактарных бры-гад за лепшае і хутчэйшае правядзенне ўборкі ўраджаю і здачы хлеба дзяржаве.

3 году ў год узрастала роля машын-на-трактарных станцый. У 1937 г. Сеннен-ская МТС абслугоўвала 87 калгасаў з агульнай плошчай ворнай зямлі 23461 га. Шырокае развіццё ў раёне атрымала льна-водства.

У 1939 г. 24 работнікі сельскай гаспадаркі раёна з’явіліся ўдзельнікамі Усеса-юзнай сельскагаспадарчай выстаўкі. Пе-радавікі і наватары вытворчасці былі ад-значаны дыпломамі, прэміямі, медалямі.

Станоўчыя зрухі адбываліся ў культурным будаўніцтве. Галоўнай задачай, якая патрабавала хуткага рашэння, была ліквідацыя непісьменнасці.

Значныя сродкі накіроўваліся на бу-даўніцтва новых і рамонт старых школьных памяшканняў, на набыццё абсталяван-ня, дапаможнікаў. 15. 9. 1930 г. прэзідыум Сенненскага райвыканкома прыняў ра-шэнне аб будаўніцтве ў 1931 г. сямі школ: у вёсках Асінаўка Беліцкага, Кляпчэва Пустынкаўскага, Багданава Раснянскага, Марозаўка Нямойтаўскага, Войлева Ма-шчонскага сельсаветаў, а таксама ў Алексі-нічах і Ходцах. Пры школах са сродкаў дзяржавы, прафсаюзаў і ўзносаў насель-ніцтва ствараліся фонды ўсенавуча, дапа-могі дзецям беднаты. За іх кошт школьн-ікам са слабазабяспечаных сем’яў бяс-платна выдаваліся падручнікі, а таксама адзенне, абутак, харчаванне. У 1930 — 1931 гг. амаль усе дзеці школьнага ўзрос-ту ў раёне вучыліся.

У Сянне ў той час працавалі 2 бела-рускія сямігодкі, яўрэйская і польская двухкамплектныя школы.

3 году ў год паляпшалася работа кулъ-турна-асветных устаноў. У 1930 г. ў Сянне дзейнічалі Народны дом, гарадскі тэ-атр, 3 чырвоныя куткі, школа малаадука-ваных. На вёсцы асноўнай палітыка-асвет-най установай былі хаты-чытальні. У маі 1931 г. Народны дом рэарганізаваны ў раённы Дом сацыялістычнай культуры. Паўстала пытанне аб будаўніцтве ў Сян-не новага будынка раённага Дома культуры. Ён быў адкрыты ў 1937 г.

У сё шырэй у жыццё працоўных ува-ходзілі друк, радыё, кіно, электрычнасць. Паміж сельскімі Саветамі яшчэ ў 1933 г. начала ўстанаўлівацца тэлефонная сувязь.

За параўнальна кароткі час прыкмет-ныя змены адбыліся ў жыцці рабочых, сялян, інтэлігенцыі, у іх побыце. Замест курных хат, якіх калісьці было нямала ў вёсцы, выраслі дабротныя дамы, зусім зніклі лалці, даматканую вопратку пасту-пова замянілі крамныя вырабы. Хлопцы і дзяўчаты з сёл і гарадоў запаўнялі сту-дэнцкія аўдыторыі, станавіліся дыплама-ванымі настаўнікамі, урачамі, інжынерамі. Вельмі прэстыжна было стаць афіцэрам Чырвонай Арміі, і хлопцы ахвотна пасту-пал і ў ваенныя вучылішчы.

Былі, канечне, і ценявыя бакі ў жьщці сацыялістычнага грамадства, аб чым мы зараз добра ведаем, але тэта асобная тэма.

Важнай падзеяй у жыцці працоўных стала прыняцце Канстытуцыі СССР 1936 г. , якая надзяліла людзей нябачанымі дагэ-туль правамі, аб чым марылі многія пака-ленні працоўных горада і вёскі. Збывала-ся тое, пра што пісаў Янка Купала, — бе-ларусы маглі “людзьмі звацца”.

3 1938 г. Сянно стала раённым цэнтрам Віцебскай вобласці. Па дадзеных перапісу 1939 г. у ім пражывала 4305 чалавек.

Стваральная праца савецкіх людзей была парушана 22. 6. 1941 г. вераломным нападам фашысцкай Германіі на нашу краіну.

У. Р. Скапа.

ВЁСКА ЯНОЎШЧЫНА

ВАКАР Аляксей Маркавіч. ВАКАР Ягор Кліменцьевіч.

БЕЛІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА МАНГОЛІЯ

ШЫБЕКА Мяфодзій Паўлавіч.

ВЁСКА МЯНЮЦЕВА

КУЛІК Канстанцін Аляксандравіч

ВЁСКА ПОЛЫМЯ

ГАЛУЗА Пётр Рыгоравіч. КАВАЛЁЎ Іван Емяльянавіч. ПАЎЛОЎСКІ Фёдар Барысавіч. ТАРАСЕВІЧ Ілья Васільевіч. ШАСТАКОЎ Уладзімір Арцёмавіч.

ВЁСКА ЧОРНАЕ СЯЛО

СУКОНКІН Міхаіл Сільвестравіч.

КАКОЎЧЫНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ГЕРМАНАВА

БАТОЎСКІ Сцяпан Пятровіч.

ВЁСКА ГРУЗДЫ

ШАЛУХА Якаў Андрэевіч.

ВЁСКА ЗАБАРАЎЕ

ШАЛУХА Сямён Іванавіч. ЯЦКО Канстанцін Іванавіч.

ВЁСКА КУЛІКІ

ЗУЕЎ Міхаіл Іванавіч.

КУЛІК Аляксандр Іванавіч.

САЛАЎЁЎ Цімафей Аляксеевіч, н. у 1904.

ШУШКЕВІЧ Аляксандр Захаравіч.

ВЁСКА КАЛАНТАЁВА

СІДАРОВІЧ Даніла Антонавіч.

ВЁСКА КРУПЯЖЫНА

МАРЦІНОВІЧ Аурам Астапавіч.

ВЁСКА ЛЕДНЕВІЧЫ

РУСАКОЎ Антон Архіпавіч.

СОЙКА Маркіян Кузьміч.

ВЁСКА ЛШЛЯНСК

БАРКОЎСКІ Апанас Герасімавіч.

БАРКОЎСКІ Сямён Фёдаравіч.

ЦЫВІНСКАЯ Вольта Раманаўна.

ВЁСКА ЛІТУСОВА

ФІЛІПОВІЧ Раман Сахонавіч.

МАШКАНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА МАСОРЫ

НАХАЕЎ Аляксандр Андрэевіч.

НАХАЕЎ Захар Андрэевіч.

ЧАЛАЎ Іван Сяргеевіч.

ГАРАВЕЦ Васіль Міхайлавіч, н. у 1900.

ВЁСКА МАШКАНЫ

БАБЫЛЁЎ Фёдар Сцяпанавіч.

ЛЯТАС Якаў Ермалаевіч, н. у. 1880, па-

мёр ад ран у 1919 у Смаленску.

МАШКАНАЎ Іван Аверавіч.

ВЁСКА ОБАЛЬ

КАЗЛОЎ Сямён Мікітавіч, н. у. 1884.

ОБАЛЬСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ОБАЛЬ

ПРЫСТАЎКА Антон Кірылавіч.

ПРЫСТАЎКА Кірыла Сазонавіч.

ВЁСКА РАМАНАЎКА

ПРЫСТАЎКА Дзмітрый Максімавіч.

ВЁСКА РУДАКОЎПІЧЫНА

БАБАХІН Даніла Яфімавіч.

РАСНЕНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА БАГДАНАВА

МУ ДРАК Анісім Раманавіч.

ВЁСКА БУ ДНА

АНІКІЕВГЧ Кірыла Адамавіч. ПІЫБЕКА Іосіф Сямёнавіч.

ВЁСКА ВАСІЛЬКОВА

КАМЯКОЎ Гаўрыла Паўлавіч. ШАРСНЁЎ Барыс Якаўлевіч.

ВЁСКА ВЕЙНА

МАХАНЬКОЎ Макар Іосіфавіч. СМІРНОЎ Сямён Раманавіч.

ВЁСКА КАМАРОВА

АЎСЮКЕВІЧ Мікіта Пятровіч.

ВЁСКА МАЖУ ЛЕВА

БАЦВІНАЎ Аляксандр Андрэевіч.

ВІЗНЕР Іван Трафімавіч. МІРАНОВІЧ Улас Анісімавіч. МАКОЎСКІ Ягор Карпавіч.

ВЁСКА РАСНА

ТРЫБУЛЬ Пётр Кліменцьевіч.

ВЁСКА СЕРКУЦІ

ДРУЖЫНА Андрэй Захаравіч.

ВЁСКА ЧУЦЬКІ

АНІКІЕВІЧ Пётр Ягоравіч.

СТУДЗЁНКАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА АЛЕКСАНДРОВА

ПАРАХОНЬКА Андрэй Капітонавіч. ПАРАХОНЬКА Пётр Капітонавіч. ПІАФРАНСКІ Фядос Антонавіч.

ВЁСКА ГРАДА

ГАРНАК Аляксандр Васільевіч.

ВЁСКА КАВАЛІ

КАЗЛОЎСКІ Сямён Анісімавіч. ШУХТО Ягор Васільевіч.

ВЁСКА МАШКІ

ПРЫСТАЎКА Міхаіл Максімавіч. ПРЫСТАЎКА Сямён Максімавіч.

ВЁСКА САВІНІЧЫ

ЛАТЫШАЎ Рыгор Марцінавіч.

ВЁСКА СШЯГОРСКАЯ (ТРУБАНОСЫ)

ВЫСОЦКІ Кузьма Аляксеевіч. ЯРОХА Рыгор Сямёнавіч.

УЛЬЯНАВЩКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ЗАМОПППА

ГАРАЛЁЎ Андрэй Платонавіч. РАДКЕВІЧ Мірон Пятровіч. САЛТАНОВІЧ Сідар Лявонавіч. ФЯДЗЮК Барыс Ігнатавіч.

ВЁСКА ЛАТЫГАЛЬ

РАЧКОЎСКІ Іван Мікалаевіч. ШЫДЛОЎСКІ Іосіф Уладзіміравіч. ЮРОЎСКІ Міхаіл Нічыпаравіч.

ВЁСКА ФЕДЭРАТЫЎНАЯ (ТОРБІНКА-2)

БАРОЎСКІ Яфім Іванавіч. ДЗЯМЕШЧАНКА Ігнат Максімавіч. ДЗЯМЕШЧАНКА Павел Ігнатавіч. ЕРАФЕЕЎ Фёдар Іванавіч.

ХОДЦАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

АНДРЭЙЧЫК Іван Мікітавіч. БЯЛЯЕЎ Васіль Фаміч. ВАЛЮШКІН Дзяніс Ігнатавіч. КАВАЛЕНКА Іосіф Аўдзеевіч. КАВАЛЕНКА Сцяпан Аўдзеевіч. КУЗНЕЧЫК Піліп Кандратавіч. ЛАТЫІПАЎ Антон Цімафеевіч. ПАРАЖЫНСКІ Фадзей Нічыпаравіч. ШАРЭНДА Васіль Данілавіч.

Матрос з “Ауроры”

3 успамінаў В. Шарковіча, былога матроса крэйсера “Аўрора”

На крэйсер “Аўрора” я трапіў у першай палове лютага 1917 г. Экіпаж з 800 чалавек быў дружны, рэвалюцыйна настроены. На крэй-серы ішла падрыхтоўка да ўзброенага паўстан-ня. Асабліва вялікую агітацыйную работу пра-водзіў першы камісар “Аўроры” Аляксандр Белышаў.

I вось настаў час узброенага паўстання. Рэвалюцыйныя матросы занялі тэлеграф, узялі пад кантроль усе маеты, за выключэшіем Міка-лаеўскага. Ваенна-рэвалюцыйны камітэт зага-даў нашаму камісару захапіць тэты мост. Аляксандр Белышаў даў каманду падрыхтаваць крэйсер да выхаду.

Камандзір крэйсера адмовіўся весці бая-вы карабель, спасылаючыся на тое, што “Аурора” не пройдзе па Няве, бо мелкі фарватар.

Старшына рулявых С. Захараў узяўся змерыць фарватар Нявы ручным лотам. Вы-светлілася, што на малой хуткасці карабель можа падысці да моста. Карабель павёў С. За-хараў. Пасля гэтага камандзір крэйсера зга-дзіўся сам весці карабель. Заўважыўшы крэйсер, юнкеры, якія ахоўвалі разведзены мост, уцяклі. Мы звялі мост і ўстанавілі па ім рух. Гарматы крэйсера былі накіраваны на Зімні палац.

У другой палове дня плошча Зімняга была блакіравана рэвалюцыйнымі войскамі. На да-памогу Рэвалюцыйнаму камітэту прыбыў пя-цітысячны атрад кранштацкіх маракоў.

Вечарэла. Сыпаў халодны дожджык. Мы выйшлі на верхнюю палубу, сталі каля гармат-ных вежаў. Камісар загадаў зарадзіць гарматы. Мы дасталі некалькі халастых снарадаў. Матрос Аляксандраў (ён таксама з Віцеб-шчыны) зарадзіў гармату. Стаім, чакаем. На-рэшце вахценны матрос далажыў, што з Пет-рапаўлаўскай крэпасці падалі сігнал. Камісар падаў каманду, і камендор Еўдакім Агнёў даў залп з шасцідзюймоўкі.

Пачаўся штурм. Трупу дэсанта высадзіла і наша “Аўрора”. Я таксама трапіў у гэтую трупу. Вячэрнюю цемрадзь рассякалі ўспышкі выстралаў. Беглі салдаты, матросы, рабочыя. Мора людзей. Тупат, выкрыкі. Юнкеры суст-рэлі нас ружэйна-кулямётным агнём.

Ударылі шасцідзюймоўкі “Аўроры”. Праў-да, залпы былі халастыя, але нервы юнкераў не вытрымалі. Зноў атака. Лес штыкоў і шмат-галосае “Ура!” Здаўся жаночы батальён, уз-нялі рукі юнкеры.

Новыя гаспадары жыцця — рабочыя, матросы, салдаты — пераможна ўвайшлі ў пакоі палаца.

Адыходзіла ноч, над Нявой займалася світанне.

Хадок да Леніна

3 успамінаў В. Красноўскага, былога ўдзельніка Кастрычніцкай рэвалюцыі

Памятаю, было гэта вясной 1906 г. У вёску Сычэва прыехалі землякі, што працавалі на шахтах Данбаса. У кожнага былі цяжкія па-кункі. Мы думалі, што шмат падарункаў пры-везлі яны сваім родзічам, але потым высвет-лілася, што яны былі напакаваны палітычнай літаратурай, лістоўкамі. Мне тады было чатыр-наццаць год. Землякі папрасілі мяне і некато-рых іншых вясковых хлапчукоў разносіць гэту літаратуру па суседніх вёсках і маёнтках. 3 вялікім захапленнем мы выконвалі даручэн-не шахцёраў.

Праз некаторы час сяляне забаставалі. Вымушаны быў пан пайсці на паклон да ся-лян. Тыя ж выставілі пану свае патрабаванні: павялічыць плату, скараціць рабочы дзень, дазволіць карыстацца лесам, пашай і іншымі ўгоддзямі. Пакулъ вяліся перагаворы, мы з хлопцамі падкраліся да панскай брычкі і аб-клеілі яе лістоўкамі з заклікам паліць маёнткі, не ісці на работу. Як убачыў іх пан, дык па-чырванеў ад злосці. “Бунтаўшчыкі!” — за-крычаў ён і паімчаў за дапамогай да прыстава. Вярнуўся з ураднікам і са стражнікамі. Тыя пачалі дапытвацца, але нічога не дамагліся, сяляне нікога не выдалі.

. . . У 1917 г. я служыў у царскай арміі ў Петраградзе. Прымаў актыўны ўдзел у лю-таўскіх падзеях. Запомнілася атака разам з рэвалюцыйнымі петраградцамі на Нова-Ка-менны мост на Абводным канале па вуліцы Лігаўскай. Наступалі з боку Мікалаеўскага вакзала. Калі быў забіты афіцэр, варта далу-чылася да паўстаўшых. Захапілі арсенал і раздал і зброю.

Разам з шматтысячным натоўпам 3 кра-савіка сустракаў Уладзіміра Ільіча Лені-на на Фінляндскім вакзале, слухаў яго пра-мову.

У 1918 г. вярнуўся на радзіму. Сенненцы абралі мяне ў выканаўчы камітэт Савета рабочих і сялянскіх дэпутатаў. Удзельнічаў у першым з’ездзе Саветаў Сенненскага павета. Затым мяне назначылі членам рэўкома, дару-чылі працаваць у павятовым прадуктовым камітэце.

Неўзабаве Сенненшчына стала прыфран-тавой паласой. Мне давялося наладжваць су-вязь з акты в і стам і, якія засталіся на акупіра-ванай немцамі тэрыторыі, каб з іхняй дапамо-гай перагнаць адтуль, абыходзячы варожыя пасты, некалькі тысяч кароў і коней.

Калі захопнікі пад ударамі Чырвонай Арміі сталі адкатвацца на захад, шмат прый-шлося папрацаваць, каб забяспечыць армію і беднату прадуктамі харчавання. Болып як 100 тыс. пудоў збожжа мы накіравалі рабочым Масквы, прамысловых цэнтраў і воінам Чырвонай Арміі.

На адным з пасяджэнняў рэўкома мяне вырашылі паслаць хадаком да Леніна.

У камендатуры Крамля, папярэдне праве-рыўшы дакументы, выпісалі пропуск. Сакра-тар Уладзіміра Ільіча Л. А. Фоціева, папрасіў-шы крыху пачакаць, бо Ленін у тэты час вёў гутарку з іншымі людзьмі, праз некаторы час запрасіла зайсці.

Уладзімір Ільіч устаў з-за стала і, вый-шаўшы насустрач, цёпла павітаўся. А пасля пасадзіў у крэсла і пачаў распытваць, які настрой у сялян, ці падзялілі памешчыцкую зямлю, колькі і каму дасталося кароў і коней, як працуюць камітэты беднаты.

У час гутаркі Уладзіміру Ільічу прынеслі шклянку чаю і невялікі кавалак хлеба. Мне адразу ўспомніліся сотні мяхоў збожжа, на-кіраванага з Сянна ў Маскву і Петраград. Маг-чыма, той кавалачак хлеба быў з жыта, што вырашчана на Сенненшчыне.

На франтах грамадзянскай

3 успамінаў С. Шаўкуна, былога чырвонаармейца

1-ы Узорны Савецкі атрад асобага пры-значэння ў красавіку 1918 г. быў сфармірава-ны ў Маскве з чырвонагвардзейцаў-добраах-вотнікаў, якія прыбылі па некалькі чалавек ад кожнага атрада з розных гарадоў Расіі. Ад Сенненскага атрада Чырвонай гвардыі ў Маскву прыслалі 12 чалавек, сярод іх быў і я. Атрад укамплектавалі падраздзяленнямі па зброі і саставу, ён налічваў 2 тысячы чалавек. Ка-мандзірам яго выбралі унтэр-афіцэра старой арміі Чабыкіна.

Баявое хрышчэнне мы атрымалі пры па-даўленні леваэсэраўскіх мецяжоў у Маскве i Яраслаўлі ў ліпені-жніўні 1918 г. Потым атрад перакінулі на Паўднёвы фронт, дзе на-піралі белагвардзейцы пад камандаваннем царскага генерала Краснова. На перафарміроў-цы ў Курску ўліліся ў 8-ю армію і сталі назы-вацца 371-м стралковым палком. У канцы ка-стрычніка прыбылі на фронт. На станцыі Анна разгрузіліся з эшалонаў і з ходу кінуліся ў бой. Вызвалілі ад белых некалькі населеных пунктаў, горад Баброў і пачалі развіваць наступление на г. Калач, на Данецкую воб-ласць.

Назаўсёды застаўся ў памяці бой за сяло Абрамаўка 25 снежня 1918 г. Наш трэці бата-льён напярэдадні выбіў з гэтага сяла белака-закаў. Была пахмурная, ціхая, крыху мароз-ная раніца. Сяло абуджалася перазвонам цар-коўных званоў, якія клікалі вернікаў на ка-ляднае набажэнства. На досвітку паявілася варожая разведка. Мы занялі абарону. Неўза-баве паказаліся ланцугі пяхоты: адзін, другі, трэці. 3 тылу наступала конніца. Ішоў няроў-ны бой аднаго батальёна супраць двух палкоў вор ага, якіх падтрымлівалі артылерыя і бра-няпоезд.

Пад вечар наша батарэя спыніла агонь: скончыліся снарады. У кулямётчыкаў не хапала патронаў. 7-я рота не вытрымала напору і адступіла. На вуліцах сяла завязалася рука-пашная схватка, давялося здаваць адну пазі-цыю за другой. Некалькі камандзіраў, былых афіцэраў, у крытычны момант здрадзілі. Толькі чацвёртая частка выратавалася.

На чацвёрты дзень, калі нам прыйшла пад-мога, мы ўзялі сяло і станцыю. Жудасны ма-люнак паўстаў перад намі. У рове, каля царк-вы, ледзь прысыпаныя снегам ляжалі 240 тру-паў чырвонаармейцаў і камандзіраў, па-звер-ску закатаваных белымі.

Чырвонаармейцы рваліся ў бой, імкнучы-ся адпомсціць ворагам. Толькі пад Абрамаў-кай мы ўзялі ў палон каля шасцісот салдат і афіцэраў. Назаўсёды ў памяці застаўся воб-раз камандзіра 48-й дывізіі старога генерала Станкевіча. Ен без хістанняў перайшоў на бок рэвалюцыі, верна служыу ёй. Трапіўшы ў па-лон, не здрадзіў Радзіме, жыццё яго абарвала шыбеніца белабандытаў.

Слаўны шлях прайшлі чырвонагвардзей-цы-сенненцы ў радах 8-й арміі. 3 цяжкімі ба-ямі вызвалялі ад дзянікінцаў Луганск. Там загінуў наш зямляк Бачкароў. У Данбасе пас-ля бою пахав ал і камандзіра палка Чабыкіна. Галодныя, паўраспранутыя, адстойвалі мы праслаўлены Кахоўскі плацдарм, штурмам фарсіравалі Сіваш, вызваляючы Крым ад вран-гелеўцаў.

Леваэсэраўскі мяцеж у Сянне

3 успамінаў В. Даубе, былога камандзіра атрада чырвонагвардзейцаў

Хуткае і рашучае падаўленне мецяжу ў Маскве парушыла планы эсэраў аб адначасо-вым выступленні ў многіх рэгіёнах краіны.

Пацярпеўшы паразу ў цэнтры, яны спра-бавалі перанесці сваю дзейнасць непасрэдна на савецка-германскую дэмаркацыйную лінію, дзе мелі моцны ўплыў на мясцовыя гарнізо-ны ў Оршы і Сянне, падняць вайскоўцаў суп-раць савецкай улады.

У руках эсэраў былі ўсе ўстановы ў Сянне, за выключэннем павятовага ваеннага камі-сарыята, на чале якога стаяў, здаецца, ледзьве ці не адзіны камуніст у Сянне Шыпіла. Стар-шынёй выканкома быў Закрэўскі, сакрата-ром — Будкевіч, камандзірам палка Прышчэ-паў — усе левыя эсэры.

Само паўстанне пачалося 8. 8. 1918 г. , калі часці палка, што стаялі на дэмаркацыйнай лініі, кінулі мяжу i пайшлі на Сянно, каб далей ісці на дапамогу і злучэнне з аршанскімі мяцеж-нікамі. Але да таго часу мяцеж у Оршы быў ужо ліквідаваны.

На разгром мяцежнікаў з Оршы быў насланы атрад чырвонаармейцаў пад маёй ка-мандай.

На палове шляху паміж станцыяй Багу-шэўскай і г. Сянно атрад быў сустрэты мя-цежнікамі. Пачаліся перамовы, якія ні да чаго не прывялі. Мяцежны полк пад уплывам агі-тацыі левых эсэраў адмовіўся скласці зброю і вярнуцца ў казармы. Аднак ноччу мяцежнікі, напалохаўшыся чутак аб прыбыцці артыле-рыі і ўбачыўшы на шашы бранявік, адступілі да Сянна.

Імклівым налётам а 3-й гадзіне раніцы 9 жніўня наш атрад захапіў Сянно і раз-зброіў частку палка, захапіўшы некалькі соцень вінтовак, кулямётаў і адзін грузавік. Чатыры роты і каманду конных разведчыкаў удалося раззброіць на працяіу нейкіх 15—20 хвілін. Падышоўшы да казармаў 5-й роты, размешча-най на ўскраіне горада, атрад сустрэў супра-ціўленне. Закідаўшы казарму гранатамі, чыр-вонаармейцы ўварваліся ў памяшканне. Мяцежнікі адступілі і, заняўшы абарону на мо-гілках, адкрылі кулямётны агонь. Падаспеў нам на дапамогу бранявік, выбіў іх з занятых пазіцый.

Але наша перамога была кароткачасовай. Мяцежнікі, ужо апоўдні, выявіўшы нашы сілы і прывёўшы сябе ў парадак, пачалі наступалъ на горад. Становішча стала крытычным. 70 чалавек, да таго ж яшчэ больш за трое су так не спаўшых, не маглі доўга супраціўляцца ты-сячнаму палку. Людзі літаральна валіліся з ног. Адзінай сілай, якой баяліся мяцежнікі, быў бранявік, але ён зваліўся ў канаву і выцяг-нуць яго было немагчыма.

Запрасілі аб дапамозе Віцебскі гарнізон. Адтуль адказалі, што толькі раніцой наступ-нага дня можна чакаць чырвонаармейскія часці.

Хутка горад быў акружаны мяцежнікамі з трох бакоў, перарвалася сувязь з Віцебскам і Оршай.

3 цяжкасцю ўдалося выцягнуць бранявік. Але ў ім засталося толькі дзве стужкі патро-наў на кожны кулямёт. Некалькі нашых бай-цоў было паранена.

Вырашылі прарывацца і адступаць да шашы ў напрамку станцыі Багушэўская, за-хапіўшы мост — адзіны выхад з горада. Мяцежнікі, прадбачачы тэта, занялі ўскраек лесу за два кіламетры ад горада. Шаша да лесу ішла па адкрытаму полю. Атрад трапіў пад пера-крыжаваны абстрэл з боку горада і лесу.

Бранявік падыйшоў да ляснога ўскрайку. Каманда яго адкрыла кулямётны агонь па за-сеўшым там мяцежнікам. Расстралялі усе патроны і, каб не трапіць у рукі ворага, накірава-ліся ў напрамку станцыі Багушэўская. У тэты момант мяцежнікі кінуліся ў атаку. Завязаўся рукапашны бой.

Пакінуўшы некалькі чалавек забітымі, ат-рад нарэшце прарваў кальцо мяцежнікаў і лесам адышоў да станцыі Багушэўская.

Бліжэй да ночы на дапамогу нашаму ат-раду прыйшоў 1-ы латышскі кавалерыйскі полк. У лада Саветаў у горадзе была адноў-лена.

Пад вечар таго ж дня чырвонаармейцы захапілі ўвесь абоз паўстанцаў і арьпптавалі каля 200 чалавек. Частка мяцежнікаў рассея-лася па навакольных лясах і ў далейшым да-лучылася да эсэра-белагвардзейскіх банд на тэрыторыі Віцебскай губерні. У хуткім часе яны былі разгромлены.

За народную справу

3 успамінаў В. 3. Жыгунова, былога ўдзельніка рэвалюцыйных падзей

Бацька памёр, калі мне было 9 гадоў. У той час многія беднякі ў пошуках работы і сродкаў існавання выязджалі з Беларусі ў Пецярбург. Так зрабіла і мая сям’я, а бедная гаспадарка ў Паўлавічах была прададзена за запазычанасць і нядоімкі.

Мае старэйшыя браты Пётр і Захарый сталі рабочымі. Захарыя ў першую сусветную вайну мабілізавалі ў царскую армію і ў 1917 г. ён знаходзіўся на румынскім фронце. Там у 1918 г. уступіў у рады Камуністычнай партыі. Камуністам стаў і Пётр. Браты-камуністы аказ-валі вялікі ўплыў на ўсю нашу сям’ю.

У канцы 1918 г. наша сям’я вярнулася ў родныя Паўлавічы. Тады з Піцера многія вяр-таліся ў сельскую мясцовасць, ратуючыся ад голаду. Я пачаў працаваць сакратаром Латы-гаўскага сельсавета Сенненскага павета. Тут у студзені 1919 г. уступіў у Камуністычную партыю. У валасной ячэйцы налічвалася тады болып за два дзесяткі камуністаў.

Мне разам з іншымі таварышамі давяло-ся ўдзельнічаць у правядзенні харчразвёрсткі. Хлеб накіроўвалі падводамі ў павятовы цэнтр Сянно. Калі беднякі і сераднякі адгукаліся на заклікі савецкай улады, то багацеі аказвалі жорсткае супраціўленне, забівалі актывістаў. Так, у вёсцы Савушы нашага сельсавета ку-лакі забілі актывіста Мікіту Шарэнду, які быў членам камітэта беднаты.

Латыгаўскі сельсавет не меў спецыяльна-га памяшкання, і гэта ў пэўнай ступені пераш-каджала нашай рабоце. Старшыня сельсавета жыў у вёсцы Асінаўка, за тры кіламетры ад Латыгава, а я — у Паўлавічах, за шэсць, члены сельсавета — у іншых вёсках.

Вялікая ўвага ўдзялялася надзяленню ся-лян будаўнічымі матэрыяламі з былых паме-шчыцкіх, а цяпер ужо дзяржаўных лясоў. Многія з іх разбіралі свае старыя хаціны і буда-валі новыя прыгожыя дамы. Так, напрыклад, у вёсцы Соіна селянін Даніла Шарэнда пабу-даваў чатыры дамы для сыноў. Паступова ся-ляне на практыцы пераконваліся ў перавагах жыцця пры савецкай уладзе.

1 жніўня 1919 г. мяне прызвалі ў Чырво-ную Армію. У канцы лютага 1921 г. быў на-кіраваны на курсы чырвоных камандзіраў, якія знаходзіліся ў Смаленску.

У пачатку сакавіка 1921 г. у складзе ка-муністычнага атрада курсаў я выехаў у Пет-раград для ўдзелу ў падаўленні контррэва-люцыйнага кранштацкага мецяжу. У час штурму крэпасці быў цяжка паранены. Лячэнне ў шпіталях працягвалася з год. У Паўлавічы вярнуўся ў маі 1922 г.

Вясной 1922 г. мяне прызначылі ўпаўна-важаным валвыканкома па збору харчавання ў дапамогу галадаючым Паволжа. Аднача-сова я працаваў сакратаром уноў створанага Паўлавіцкага сельсавета, у хуткім часе стаў яго старшынёй.

У 1924 г. мяне абралі старшынёй спажы-вецкай кааперацыі. У тыя гады адбывалася масавае вяртанне моладзі з горада і Чырво-най Арміі ў вёску. Усе прыбыўшыя атрымлі-валі зямлю і будавалі хаты. У сувязі з гэтым склаліся спрыяльныя ўмовы для разгортван-ня культурна-масавай работы ў вёсцы. З’яві-лася магчымасць стварыць драматычны гур-ток. Мы ставілі спектаклі, давалі канцэрты, праводзілі гутаркі, чыталі лекцыі.

У заключэнне хачу расказачь яшчэ аб адной важнай, на мой погляд, падзеі ў маім жыцці. У 1924 г. усесаюзныя газеты апубліка-валі спіс асоб, узнагароджаных за баявыя за-слугі ў барацьбе супраць інтэрвентаў і ўнут-ранай контррэвалюцыі ордэнам Чырвонага Сцяга, але да таго часу не атрымаўшых яго. У гэтым спісе было і маё прозвішча. Хутка ўзна-гарода была мне ўручана ў Смаленску.

Успамін запісаў у 1974 г. А. I. Залескі.

Селянін, марак, рабочы

Трагічны лёс напаткаў рускую эскадру ў Цусімскім праліве у руска-японскую вайну 1904—1905 гг. Міхаіл Шубкатаксама быў там, у гэтым пекле.

— На маіх вачах гарэлі і гінулі лепшыя караблі эскадры: “Сувораў”, “Барадзіно” і іншыя — успамінаў Міхаіл Макаравіч. Крэй-сер “Уладзімір Манамах”, на якім я быў ру-лявым, мала пацярпеў у дзённым баі. А нашы камендоры (артылерысты) нанеслі сур’ёзныя пашкоджанні аднаму японскаму крэйсеру, які ўжо не змог удзельнічаць у баі і павярнуў на сваю базу. Але ноччу да нашага карабля падк-раліся японскія мінаносцы, якія па недагляду начальства былі приняты за сваіх. Толькі калі адзін з іх выпусціў тарпеду, зразумелі сваю памылку. Японскі мінаносец быў расстраля-ны ва ўпор, але і “Уладзімір Манамах” атры-маў сур’ёзнае пашкоджанне.

Рускі крэйсер, пратрымаўшыся да раніцы, затануў, а маракі з яго былі падабраны япон-скімі караблямі.

Далей былі сем месяцаў палону, вяртанне на радзіму, беднае сялянскае жыццё. Толькі аб-жыўся крыху былы матрос, сям’ёй абзавёўся, зноў пачалася вайна, 1-я сусветная. . . На тэты раз Міхаілу Шубку пашаіщавала: праца-ваў на франка-рускім ваенным заводзе ў Пет-раградзе.

Тут ён упершыню даведаўся аб людзях, што не на словах, а на справе змагаліся за народную волю, упершыню пачуў імя Леніна, быў удзельнікам рабочих дэманстрацый. У сё тэта пакінула свой след у свядомасці чалавека, якому на сваім вяку давялося пабываць і селя-нінам, і мар ако м, і рабочим.

Таму, вярнуўшыся летам 1917 г. у родную вёску, ён узяў на сябе ролю арганізатара ся-лянскай беднаты. У першыя гады савецкай улады некаторыя яшчэ не маглі паверыць, што прыйшла сапраўдная свабода і што зямля, якую пані лічыла сваёй, стала ўласнасцю сапраў-дных хлебаробаў. Тады Міхаіл Макаравіч Шубка прапанаваў сялянам пасяліцца на былой панскай зямлі.

Вось тады і з’явілася новая вёска, якую назвалі Свабоднай. Пяць сялянскіх гаспада-рак аб’ядналіся ў таварыства па сумеснай апрацоўцы зямлі. Калектыў быў дружны, пра-цавіты. Праз некалькі год беднякі стал! жыць лепш.

3 году ў год расла новая вёска, павялічва-лася колькасць жыхароў, у створаным калга-се прыбавілася рабочих рук. I справы пайшлі яшчэ больш паспяхова. Да вайны тэта была адна з лепшых сельгасарцелей у раёне.

А потым наступілі гады нямецкай акупа-цыі. Змагацца з фашыстамі ў рады народных мсціўцаў пайшоў сын Косцік. Адважны быў партизан, але варожая куля абарвала яго жыццё.

Сям’і таксама не было жыцця: немцы да-пытваліся пра сына, пагражалі расстрэлам. Стары Шубка вырашыў ісці ў лес з дочкамі Ганн ай і Лідай. Яны сталі партызанамі атрада імя Лазо, у якім змагаўся Косцік.

Пасля вайны бацьку была ўручана па-смяротная ўзнагарода сына — ордэн Айчын-най вайны другой ступені.

17, I. Ермашкевіч,

Здзейсненае жаданне

На гэтым здымку чырвонаармеец Ігнат Ягоравіч Лауткін сфатаграфаваны неўзабаве пасля заканчэння грамадзянскай вайны.

А пачынаць вайсковую службу яму прый-шлося салдатам царскай арміі на германскім фронце. У бурным 1917 годзе, калі рухнула царская ўлада, маладому сялянскаму хлопцу ўпершыню адкрыліся вочы на сапраўднае ста-новішча працоўных мае. Вярнуўшыся дадому, ён стаў актыўным арганізатарам сялянскай беднаты, узначальваў камбед у Машканскай воласці. Ігнат Лауткін абараняў савецкую ўладу з вінтоўкай у руках, быў байцом адной з часцей Чырвонай Арміі. Ваяваў на розных франтах грамадзянскай вайны.

Калі сяляне роднай вёскі аб’ядналіся ў калгас, Лауткін быў у ліку першых калгасні-каў. Яму даручылі загадваць фермай. Пасля Вялікай Айчыннай вайны пераехаў у Багу-шэўск, працаваў на млыне, з гэтай работы і пайшоў на пенсію.

Думаючы аб сваім лёсе, заўсёды быў за-даволены тым, што ў дні станаўлення савец-кай улады аказаўся ў ліку першых яе абарон-цаў. Шкадаваў толькі аб тым, што ў 1920 годзе не паехаў вучыцца ў чырвонаармейскі універ-сітэт у Петраградзе, куды яго хацеў накіра-ваць ваенны камісар часці. Хоць і было вялі-кае жаданне вучыцца, але цягнула дадому, да зямлі.

А прага да ведаў жыла і не згасла ў ім. Ужо на 75-м годзе жыцця пенсіянер Ігнат

Выказвалі волю народа

Пасля заключэння Брэст-Літоўскага мір-нага дагавору Беларусь, за выключэннем ус-ходніх паветаў Магілёўскай і Віцебскай іу-берняў, аказалася пад уладай акупантаў. Германскія войскі, нягледзячы на заключэнне міру, спрабавалі расшырыць зону акупацыі, на-блізіцца да Віцебска.

Сходы, мітынгі, на якіх выказваўся пра-тэст супраць спробы далучэння Беларусі да Германіі, прайшлі ў Сенненскім павеце. Так, 8 чэрвеня 1918 г. адбылося надзвычайнае пася-джэнне Ульянавіцкага валаснога Савета, які заявіў пратэст і заклікаў усё насельніцтва па-вета далучыцца да гэтага пратэсту. Вось аб чым сведчаць архіўныя дакументы.

‘Тэтым заяўляем пратэст руска-герман-скай камісіі ў г. Маскве па распрацоўцы пы-танняў аб гвалтоўным далучэнні Беларусі да Германіі без згоды працоўнага народа, да чаго імкнуцца германцы, удзельнічаючыя ў г. Мас-ква ў руска-германскай камісіі, распрацоўва-ючай і праводзячай у жыццё ўмовы Брэсцка-га мірнага дагавору,— гаварылася ў пастано-ве. — Ні адзін грамадзянін вялікай Расійскай рэспублікі ні ў якім выпадку не пойдзе поруч з людзьмі, абагрыўшымі свае рукі ў крыві працоўнага народа. Усе грамадзяне Ульянаві-цкай воласці заклікаюць германскіх імперы-ялістаў апамятацца ад п’янага кашмару, ня-хай яны не забываюць, што белару сы людзі, а не жывёла, што яны маюць права на чалаве-чае існаванне. Германскія імперыялісты мо-гуць чакаць у свае крывавыя абдымкі толькі людзей старога мінулага, г. зн. тых, якія пры-выклі жыць не сваім розу мам, а царский літас-цю, але працоўны народ сваю волю, купленую

Ягоравіч Лауткін скончыў Багушэўскую вя-чэрнюю школу.

У. Сямёнаў.

дарагой цаной сваёй крыві, не прадасць кры-ваваму кайзеру на ўцеху.

Звяртаемся з просьбай да ўсіх працоўных Сенненскага павета далучыцца да нашага га-рачага пратэсту супраць германскіх прыгня-тальнікаў”.

Жыхары вёсак Сянец і Вікторыя Какоў-чынскай воласці 10 чэрвеня 1919 г. на агуль-ным сходзе пастанавілі:

“Пасяджэнне вясковага камітэта вёскі Вікторыя Какоўчынскай воласці Сенненскага павета Магілёўскай губерні пад старшынствам т. Кулікава і сакратара Кешмала вырашыла: “убачыўшы несправядлівыя ўчынкі германскіх імперыялістычных войск, усе меры будзем ужываць да таго, каб не трапіць пад нямецкае рабства і звяртаемся да вышэйшых органаў Савецкай улады і сацыялістычнай арміі, каб Савецкая ўлада ўтрымала за сабой вёскі Сянец і Вікторыю.

Старшыня камітэта Аўдакім Нікіфараў. Сакратар Кешмала”.

Захавалася пастанова агульнага сходу грамадзян Латыгальскай воласці Сенненскага павета ад 11 чэрвеня 1918 г. аб падтрымцы і захаванні савецкай улады. У ёй гаворыцца:

“Мы, беларусы, якія ў мінулым ведалі толькі адно: рабства ад памешчыкаў, капіта-лістаў і іншых паразітаў, якія вякамі здзеква-ліся над нашымі дзядамі, бацькамі, горача пра-тэстуем супраць замаху гэтых вампіраў на нашу дарагую свабоду. Мы ўсе аднагалосна заяўляем, што ніхто не мае грамадзянскага права замахвацца на нашу свабоду і свяшчэн-ныя правы, на зямлю, якія здабыты потам і крывёю працоўнага народа. I на абарону сва-боды і сваіх правоў мы ўсе, як адзін, дружнай сям’ёй пойдзем супраць гвалтаўнікоў, ідучых супраць Савецкай улады і дэмакратычнага ладу. Вам, гвалтаўнікам, грубой сілай часова ўдалося пазбавіць свабоды некаторых нашых братоў-беларусаў, але ведайце, у хуткім часе праб’е час, і пралетарыят усяго свету запаліць сцяг бунту супраць вас і тады смерць капіта-лу, смерць усякаму гвалту. . .

Няхай жыве Савецкая Федэратыўная Рэс-публіка як маяк свабоды сярод сусветнага імперыялізму”.

13 чэрвеня адбыўся агу льны сход грама-дзян Какоўчынскай воласці, на якім прысутн-ічала звыш паўтары тысяч ы чалавек. Аднага-лосна была прынята рэзалюцыя аб падтрым-цы савецкай улады і пратэсце супраць за-хопніцкіх дзеянняў германскіх імперыялістаў.

“Ад імя нашага — гаварылася ў ёй,— просім заявіць, што ўсе дамаганні іх безвыні-ковыя, бо яны будуць адбіты. Мы катэгарычна пратэстуем супраць дамаганняў тэўтонаў. Ад-зіная ўлада, якой мы верым,— Саветы, намі выбраныя, надзеленыя нашым даверам. Мы давяраем ім сябе, у іх распараджэнне аддаём усё. . . Толькі ў Саветах наша выратаванне, і мы іх адстаім са зброяй у руках”.

Павятовая газета “Известия исп

Першыя два нумары сенненскай павято-вай газеты “Известия исполкома” (так яна на-зывалася) не захаваліся. Няма іх і ў архівах. 9 мая 1918 г. выйшаў трэці нумар. Аб чым па-ведамляла газета ў той бурлівы час?

♦ ♦ ♦

Всем, всем, всем! Перадать всем Совдепам, Революционным Организациям, Войскам. Официальная телеграмма из Екатеринодара Хо 3453.

Германо-Украинские войска, взяв Ростов-на-Дону, двигаются на Кубань, думают захватить хлебородный край с тем, чтобы вывезти из него хлеб. Немедленно, товарищи, имеющие оружие и патроны, организуйтесь в отряды и будьте готовы к выступлению. Ежечасно о выступлении отрядов телеграфируйте в г. Ека-теринодар в Главный штаб для получения назначения на боевые участки. Все патроны, ружья и пулемёты и т. д. возьмите под строгий учёт и сообщите об этом в Главный Оперативный Штаб. Вполне сформированные отряды отправляйте на ст. Кущевку в распоряжение командования фронтом тов. Кульнину.

За главного Комиссара военных революционных войск и Сев. Кав. Мецемуцкий. . .

У тэты ж дзень валасны сход грамадзян Пустынкаўскай воласці, на якім прысутнічала 5 тысяч чалавек, прыняў рэзалюцыю аб неад-дзялёнасці Беларусі ад РСФСР, падтрымцы і абароне савецкай улады. У рэзалюцыі пад-крэслівалася:

“Абмеркаваўшы пытанне аб бягучым мо-манце ў адпаведнасці з тэлеграмай губернска-га выканкома ад 3 чэрвеня 1918 года № 287, у якой гаворыцца, што нямецкая буржуазія з рускімі памешчыкамі імкнецца здзейсніць сваё гнюснае злачынства, а іменна адарваць Беларусь ад Вялікарасіі па прыкладу Украіны падманна, мы, грамадзяне Пустынкаўскай воласці, сабраўшыся на валасны сход у коль-касці 5 тысяч чалавек, горача пратэстуем супраць такога гвалту нашых вечных ворагаў, якія не маюць ніякага права на нашу волю, і мы, беларусы, ніколі не жадалі аддзяляцца ад Вялікарасіі і адзіна правільнай уладай лічым і прызнаём Саветы, якія складаюцца з прад-стаўнікоў працоўнага насельніцтва; такую ўла-ду будзем падтрымліваць і абараняць ад усіх на яе замахаў драпежнікаў імперыялізму як звонку, так і ўнутры”.

А. Савосіна.

кома” пісала. . .

♦ ♦ ♦

Объявляется полученная из Комиссариата Внутрен. Дел на имя Совдепа Сенненского уезда следующая телеграмма: “Москва. 5/Ѵ. Вновь приходят сведения из многих мест, что крестьяне скрывают хлеб от Советской Власти, который употребляют на самогонку. Напоминаем, укрывательством хлеба занимаются украинские, минские, могилевские и другие крестьяне, у которых сейчас немцы насильственно отнимают хлеб: получилось то, что вместо помощи рабоче-крестьянской власти, крестьяне помогли самому свирепому врагу рабочих и крестьян — Правительству Германии.

Империализм нас окружает, стремится задушить Советскую Власть. Больше чем когда-либо необходимо единение крестьян и рабочих и спасти завоевания Революции.

Считая леса единственным природным богатством уезда, впредь до издания закона о лесах, последние необходимо сохранить для систематического их использования в будущем. А потому Земельный Отдел предписывает для приведения лесов в порядок и их сохранения следующие меры:

. . . в каждую волость уезда назначить за-ведывающих лесами. . .

. . . разбить леса на участки и в каждый участок назначить лесного милиционера (сторожа).

. . . производить уборки сучьев, вершин и пр. , как это было указано при отпуске. . .

. . . отпуск леса. . . с разрешения Волостных Земельных Отделов.

. . . по указанию заведывающего лесами волости. . . и только с клеймом.

Каждый гражданин, вырубивший лес без разрешения, будет предаваться суду Революционного Трибунала.

Комиссар Прищепов, Секретарь Воронов.

Падрыхтаваў да друку С. В, Шайко.

Камбеды на вёсцы

Вельмі цяжкім было становішча Савецкай Расіі ўлетку 1918 г. Разам з усёй краінай палі-тычныя і эканамічныя цяжкасці перажываў i Сенненскі павет. 11 чэрвеня УЦВК i СНК РСФСР прынялі Дэкрэт “Аб арганізацыі ся-лянскай беднаты і забеспячэнні яе хлебам, прадметамі першай неабходнасці і сельскагас-падарчым інвентаром”. Згодна Дэкрэта, мяс-цовыя Саветы сумесна з харчовымі органамі павінны былі паўсюдна арганізаваць валасныя і сельскія камітэты сялянскай беднаты.

Кулакі вялі барацьбу супраць арганізацыі камбедаў. Контррэвалюцыйныя выступленні кулакоў у Сенненскім павеце ў ліпені 1918 г. прайшлі пад лозунгам “Далоў камбеды!” Узб-роеныя банды забівалі камуністаў і камбедаў-цаў, разганялі камбеды і Саветы, знішчалі іх маёмасць, выступалі супраць рэквізіцыі хлеба камбедамі і харчатрадамі.

15 верасня ў маёнтку Турава ў памяш-канні Ульянавіцкага валаснога выканкома ў час агульнага сходу камітэтаў вясковай беднаты ўзарвалася падкладзеная пад будынак бомба. 9 чалавек былі паранены.

Кулацкі бандьггызм быў адной з праяў антысавецкіх выступленняў улетку 1918 г. , ар-ганізатарамі якіх сталі левыя эсэры.

У жніўні 1918 г. , згубіўшыя давер мае, левыя эсэры былі выведзены з Сенненскага павятовага выканкома.

I ўсё ж, нягледзячы ні на што, паўсюдна арганізоўваліся і дзейнічалі камітэты вясковай беднаты. Яны праводзілі ў жыццё паліты-ку партыі і ўрада.

Трэба сказанъ, што падмурак для камбе-даў быў закладзены раней, пры арганізацыі камун, арцеляў і таварыстваў. На павятовым з’ездзе Саветаў, які адбыўся ў чэрвені 1918 г. , адзначалася, што ў павеце “арганізавана і за-рэгістравана 10 камун, 4 арцелі і 3 таварыствы. Камуны займаюць плошчу зямлі да 17000 дзе-сяцін з 500 душамі, арцелі да 1500 дзесяцін з 450 душамі і таварыствы да 350 дзесяцін з 180 душамі”.

Ствараемыя камбеды першараднай зада-чай лічылі рашэнне харчовага пытання. Яны кіраваліея пры гэтым “Абавязковай пастано-вай Сенненскага паветаддзела Магілёўскай гу-берні аб уборцы ўраджаю і размеркаванні зерня сярод беднякоў” ад 22. 7. 1918 г.

Былі складзены спісы грамадзян, якія не мелі ўласных пасеваў жыта. У гэтыя спісы ўключаліся і батракі ўсіх маёнткаў. 3 такіх людзей ствараліся арцелі для ўборкі жыта ў маёнтках. Аплата праводзілася натурай.

Была ўведзена хлебная манаполія. На фаб-рыкаты сельскага ўжытку ўстанаўліваліся цвёрдыя цэны. Насельніцтва павета болып-менш планамерна забяспечвалася мануфакту-рай і іншымі таварамі.

На чарговым павятовым з’ездзе Саветаў, які адбыўся ў жніўні 1918 г. , на камітэты беднаты і харчовыя валасныя камітэты была ўскладзена задача сачыць “за барацьбой з вывазам хлебных прадуктаў за межы павета і выкарыстаннем іх на тайнае вінакурэнне”.

На шляхах вывазу, асабліва на станцыі Багушэўская, у мястэчку Астроўна і ў маёнтку Лычкоўскага, быў арганізаваны пільны контроль за спекулянтам! і мяшочнікамі. Асоб, па-дазроных у вывазе прадуктаў, арыштоўвалі. Затрыманыя прадукты канфіскоўваліся.

3 асобамі, якія займаліея тайным вінаку-рэннем і продажам самагонкі, абыходзіліея такім жа чынам. 3 вінаватых у першы раз спа-ганялі 3000 рублёў штрафу, у другі — 5000 рублёў і высялялі за межы павета.

З’езд забараніў вываз за межы павета ўсіх без выключэння харчовых прадуктаў без дазволу павятовага харчкома.

У рэзалюцыі III з’езда Саветаў было за-пісана: “Усе якія б то ні было продукты і та-вары, што паступаюць у павет шляхам закупкі кааператывамі ці асабіста ўласніцкімі гандлё-вымі фірмамі, павінны паступаць на ўлік у павятовы харчовы камітэт і размяркоўваюц-ца паміж насельніцтвам па санкцыі харчовага камітэта. . . ”

Значную работу праводзілі камбеды па размеркаванню жывёлы. У павеце ўсім валас-ным камітэтам беднаты было прадпісана “пры-ступіць да рэквізіцыі жывёлы ў тых, у каго яна значыцца звыш указанай у інструкцыі нормы і перадаць маючым патрэбу сем’ям”. Паветвыканком у сваёй справаздачы ад

25. 1. 1919 г. адзначаў: “Жывёла пераважна забіралася ў кулакоў і выдавалася беднякам па пасведчаннях камітэтаў беднаты. Так, за справаздачны час быў выдадзены дазвол беднякам на атрыманне 180 кароў і 35 коней”.

Аб рабоце камбедаў і кааператываў у Магілёўскай губерні паведамляла газета “Известия Западной коммуны” за 2 лістапада 1918 г. :

“Па Сенненскаму павету.

Пры аддзеле народнай асветы зацверджа-на агенцтва па распаўсюджванню твораў друку.

Спажывецкія таварыствы і саюзы каапе-ратываў абкладзены падаткам у памеры 25 працэнтаў чыстага прыбытку.

Першыя суботнйсі

13. 9. 1919 г. Сенненская павятовая газета “Факел” пісала: “. . . У нас адбыўся першы камуністычны суботнік. Сабраўшыся ў коль-касці 24 чалавек у 5 гадзін дня ў памяшканні камітэта партыі, нашы таварышы дружна і бадзёра накіраваліся ў раён вёскі Каралевічы (за 4,5 вярсты ад горада) на будаўнічыя работы. Там, пад кіраўніцтвам ваенных будаўнікоў, папрацаваўшы да змяркання каля 3-х гадзін, канчаткова адрамантавалі прыкладна 40 — 45 сажняў апокаў. Працавалі дружна, весела. Асаб-ліва вызначыліся нашы камуністкі”.

Першы камуністычны суботнік быў пра-ведзены ў цяжкіх умовах прыфрантавога го-рада.

Аб патрыятычным пачыне сенненскіх ка-муністаў пісала газета “Известия ВЦИК”. Аб гэтым паведамляў 6. 10. 1919 г. у пісьме сваім землякам салдат-артылерыст Васіль Каткоў з Кранштата: “Стаю са зброяй у руках на абароне Чырвонага Петраграда. Мяне ўсё ж жыва цікавіць жыццё ў маім родным павеце. У адным з нумароў “Известия ВЦИК” я з радасцю прачытаў, што Сенненская арганіза-цыя камуністаў ледзь не першая з усіх паве-таў адгукнулася на заклік цэнтра па арганіза-цыі камуністычных суботнікаў. . .

Для абкладання падаткам маёмасных кла-саў павета і горада створана камісія з 5 асоб: 2 — ад павятовага выканкома, якія дзейніча-юць на ўвесь павет, і па 3 — ад камітэтаў вяс-ковай і гарадской беднаты, якія дзейнічаюць толькі ў раёне сваёй воласці, горада. . .

Мэбля, якая знаходзіцца ў маёнтках павета, прьп'одная для канцылярыі, перадаецца ва-ласным Саветам. Розныя рэчы, што не маюць асаблівай культурнай ці навуковай каштоў-насці, распрадаюцца насельніцтву”.

Камбеды праводзілі вялікую культурна-асветніцкую работу. Яны адкрывалі школы, народныя дамы, хаты-чытальні, распаўсюджвалі сярод насельніцтва газеты, літаратуру, аргані-зоўвалі аказанне медыцынскай дапамогі, розныя масава-палітычныя кампаніі сярод насельніцтва па аднаўленні транспарту, пашырэнні пасяўных плошчаў, дапамозе Чырвонай Арміі і інш.

У. Скульбедаў.

Спадзяюся, што ўвесь павет жыва адгук-нецца на ваш вялікі пачын, які азначае несум-ненны крок да светлай будучыні — камуніз-му. Прывітанне Сенненскай арганізацыі каму-ністаў-бальшавікоў”.

22. 4. 1920 г. уся Савецкая Рэспубліка адзначала знамянальную дату — 50-годдзе з дня нараджэння У. I. Леніна.

У тэты ж дзень у г. Сянно адбыўся з’езд прадстаўнікоў і сакратароў валасных камуністычных ячэек павета, на якім было абмерка-вана пытанне аб правядзенні першамайскага суботніка. У пратаколе з’езда, які падпісаны старшынёй Г. С. Стэльмахам, запісана: “Па першым пытанні аб правядзенні суботніка 1 Мая ў павеце выступіў таварыш Чугуноў, які падрабязна акрэсліў значэнне свята 1 Мая і ўказаў, што ў тэты дзень неабходна прыцяг-нуць у сё насельніцтва да грамадскіх работ. У выступлениях тт. Сідаровіча, Шаманоўскага, Нартыш-Блука звернута ўвага на неабходнасць рамонту дарог, мастоў, школьных і адмініст-рацыйных будынкаў, на нарыхтоўку для іх паліва, на добраўпарадкаванне населеных пун-ктаў”.

У дзень 1 Мая ў г. Сянно і ў павеце ў камуністычным суботніку прынялі ўдзел сотні працоўных.

А. Савосіна.

Сустрэча з М. I. Калініным

3 успамінаў Ф. С. Бабылёва, жыхара вёскі

. . . Быў ясны сонечны дзень. Усе вяскоўцы, у тым ліку і я, былі на сенакосе. . . Запамятаў, ці то ў чэрвені, ці то ў ліпені 1919 г. тэты было. Вясковыя хлапчукі склікаюць нас:

— На сходку, на сходку! Калінін пры-ехаў!. .

Час быў ужо над полудзень. Пакулъ па-дышоў да валаснога выканкома (тэта якраз дзе зараз школа стаіць), там ужо было шмат лю-дзей. На ганку чалавек у цывільным адзенні гаварыў, звяртаючыся да сабраўшыхся. Побач стаяла двое ў гімнасцёрках. . .

М. I. Калінін расказваў пра эканамічнае становішча ў краіне, прасіў аказаць Чырвонай

Прыфрантавы рэўком

Пасля захопу палякамі Мінска фронт хутка прасоўваўся да ракі Бярэзіны, на поўначы Беларусі — да Заходняй Дзвіны ў раёне Полацка.

6. 10. 1919 г. на пленарным пасяджэнні выканком Савета Віцебскай губерні, “улі-чваючы сур’ёзнае становішча ў губерні, якое стварылася ў сувязі з набліжэннем фронту і ўзмацненнем бандытызму і ў мэтах стварэння ў губерні гібкага цэнтра-лізаванага апарата ўлады, пастанавіў: гу-бернскі выканаўчы камітэт, Віцебскі га-радскі Савет і ўсе павятовыя выканкомы губерні распусціць і “як вышэйшы гу-бернскі цэнтр, арганізаваць Віцебскі ва-енна-рэвалюцыйны камітэт”. У наветах ут-вараліся рэўкомы.

14 кастрычніка таго ж года газета “Факел” (орган Сенненскага павятовага выканкома і павятовага рэўкома) надрука-вала загад Сенненскага павятовага рэўко-ма аб ліквідацыі калегіяльнасці ў кіра-ванні аддзеламі і пераходзе з 13 кастрычніка ўсёй улады ў павеце, як ваеннай, так і грамадзянскай, да рэўкома. Павятовы рэ-валюцыйны камітэт падпарадкоўваўся непасрэдна Віцебскаму губрэўкому.

Загадам рэўваенсавета 16-й арміі ад

19. 11. 1919 г. Сенненскі павятовы і валас-ны рэўкомы, якія знаходзіліся на тэрыто-рыі, непасрэдна прымыкаўшай да баявой лініі фронту 16-й арміі, былі падпарадка-ваны рэўваенсавету гэтай арміі.

Машканы

Арміі ўсямерную дапамогу хлебам, умацоўваць савецкую ўладу на месцах, раіў, як правільна будаваць жыццё па-новаму.

Калі И. I. Калінін скончыў прамову, угару паляцелі шапкі і хусгкі. Потым мужыкі пад-хапілі яго на рукі і доўга падымалі на “ура” — дужа ўжо ён закрануў сялянскія сэрцы, добра сказаў адносна запаветнай сялянскай мары — зямлі.

У грамадзянскую вайну М. I. Калінін часта выязджаў у прыфрантавыя зоны. Да Маш-кан ён пабываў у Оршы, дзе таксама выступіў з прамовай.

У адпаведнасці з “Палажэннем аб рэў-комах” у задачу прыфрантавых павято-вых рэўкомаў уваходзіла садзейнічанне ваенным у ладам у правядзенні абарончых работ; мабілізацыя і раскватараванне воінскіх часцей; выкананне ваенна-нарых-тоўчых работ; пастаўка харчавання войскам; прыняцце мер па падтрымцы рэва-люцыйнага парадку ў павеце; узмацнен-не агітацыйна-палітычнай работы сярод чырвонаармейцаў і моладзі.

Рэўкомам прадастаўлялася права рэк-візіцыі маёмасці і матэрыялаў, неабход-ных для Чырвонай Арміі. У абавязак рэў-комаў уваходзіў кантроль за работай усіх грамадскіх і воінскіх устаноў на падведа-маснай ім тэрыторыі. Сенненскі павятовы рэўком праводзіў значную работу па ад-наўленні народнай гаспадаркі і мабіліза-цыі рэсурсаў для аказання дапамогі Чырвонай Арміі.

Са справаздачы харчовага камітэта аб рабоце з 15 кастрычніка да 1 лістапада, напрыклад, бачна, што толькі за палову кастрычніка ў павеце было нарыхтавана 5570 пудоў збожжа, 500 пудоў сена, 88 галоў буйной рагатай жывёлы, 145 авечак, 1482 курыцы, 128 гусей, 4177 пудоў бульбы, 3500 пудоў капусты. Усё тэта ішло на патрэбы чырвонаармейскіх часцей.

А. Кутузаў.

Дакументы сведчаць

3 ЗАКЛІКУ МАШКАНСКАГА ВАЛАСНОГА РЭЎКОМА СЕННЕНСКАГА НАВЕТА ДА СЯЛЯН ВОЛАСЩ АВ ЗДАЧЫ ХЛЕБНЫХ ЛППКАЎ

15 верасня 1920 г.

. . . Селянін! Спяшайся, абмалочвай свой хлеб і зараз жа вязі для Чырвонай Арміі, у гэтым залог нашай перамогі і блізкага канчатковага триумфу сялян і рабочих над крыважэрнай зграяй, вякамі п’ючай кроў наших дзядоў і прадзедаў.

Усякі селянін, не здаючы або затрымліваючы свае лішкі па трапіўшаму на яго нараду, ёсць той жа белагвардзеец, жадаючы працягваць забойствы сялян і рабочих і ліць сваю ж братнюю кроў.

У імя крыві сваіх дзядоў і прадзедаў, у імя крыві, якая льецца ў сусветнага пралетарыяту, пакінь гэгу крывавую справу, спяшайся здаваць свае лішкі. Памятай, што ўсякі затрыманы пуд хлеба павялічвае і працягвае гора і няшчасце працоўных, да якіх належыш і ты. . .

Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. Ф. 1666. Воп. 1, Спр. 9. Л. 61.

3 ПАСТАНОВЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА

ВАЕННА-РЭВАЛЮЦЫЙНАГА КАМІТЭТА АБ ПЕРАВОЗЦЫ

НА СТАНЦЫЮ БАГУШЭЎСКАЯ НАРЫХТАВАНАЙ БУЛЬБЫ ДЛЯ ПЕТРАГРАДА

13 мая 1920 г.

Для адпраўкі ў Петраград нарыхтаванай бульбы на станцыю Багушэўская мабілізаваць у Пустынскай воласці 250 падвод, Какоўчынскай — 100, Машканскай — 100, Расненскай — 50 падвод. Бульбу даставіць на станцыю Багушэўская не пазней 16. 5. 1920 г.

Для кіраўніцтва работамі па выкананню гэтага баявога задания камандзіраваць у Пустынскую воласць тав. Багданава, у Машканскую — тав. Скабца, у Какоўчынскую — Лягкова, у Расненскую — тав. Малчанава.

Даручыць валрэўкомам міліцыі, валкамячэйкам і сельскій Саветам прыняць усе меры для таго, каб гэты баявы і вельмі важны загад быў выкананы ў дакладнасці і ў тармін. . .

Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. Ф. 1309. Воп. 1. Спр. 7. Л. 56.

Камсамольцы двадцатых

3 успамінаў Л. Сувальскага, ветэрана камсамола Сенненшчыны

Камсамольская арганізацыя ў горадзе Сян-но была створана ў другой палове 1919 г. На першым арганізацыйным сходзе нас сабрала-ся нямнога. Ячэйка была аформлена з 12 чала-век. У першы час да нас нясмела ішлі маладыя хлопцы, а тым болып дзяўчаты. Для ўступленяя ў камсамол патрабаваўся дазвол бацькоў. 3 другога боку, прыём у камсамольскую аргані-зацыю таго часу быў не такі ўжо і просты. На-прыклад, дзеці гандляроў і больш багатай часткі рамеснікаў да ўступлення ў члены РКСМ пра-ходзілі выпрабавальны тэрмін, за час якога яны павінны былі праявіць сябе.

Мы разу мел і, што для ўцягнення моладзі ў арганізацыю павінны перш за ўсё самі быць вартымі даверу таварышаў, культурным! і высокадысцыпл інаванымі.

Наступление польскіх войск пагражала гораду. Камсамольская арганізацыя была ма-білізавана, і нас тэрмінова пачалі вучыць ва-еннай справе. Аднак інтэрвентаў разбілі і без нашага ўдзелу. Мы ўвайшлі ў атрад асобага прызначэння, задачай якога з’яўлялася бараць-ба з контррэвалюцыяй і бандытызмам. У горадзе і павеце ў гэты час было вельмі неспа-койна. Дзейнічалі рэшткі эсэраўскіх банд. Кож-ны дзень мы былі напагатове.

Цікавае было жыццё камсамола 20-х га-доў. Выканком аддаў у наша распараджэнне добрае памяшканне з садам. Сваімі сіламі мы абсталявалі клуб і спартыўную пляцоўку. У клубе працавалі палптурткі. Мы вывучалі гісто-рыю партыі, палітэканомію, гістарычны матэры-ялізм. На занятках былі гарачыя спрэчкі, дыс-кусіі. Юнакі і дзяўчаты тут жа, у клубе, ладзілі канцэрты мастацкай самадзейнасці.

Камсамольская арганізацыя мела сваіх прадстаўнікоў у выканкоме, прафсаюзе. Да

канца 1921 г. яна налічвала болып за 120 ча-лавек.

Камсамольцы прымалі ўдзел ва ўсіх ме-рапрыемствах, праводзімых павятовым камі-тэтам Камуністычнай партыі. Мы ўдзельнічалі ў арганізацыі камбедаў, у зборы хлеба для галадаючых раёнаў краіны, былі актыўнымі

Камунары з Баравікоў

У Дзяржаўным архіве Віцебскай вобласці захоўваецца невялікая папка, на якой калігра-фічным почыркам напісана: “Камуна “Мір” Сенненскага раёна”.

У ёй дакументы — сведкі незабыўных дзён.

26 сакавіка 1920 г. Агульны сход грама-дзян былой арцелі “Баравікі” і камуны “Отрадная”. На ім прысутнічаў 31 чалавек з правам рашаючага голасу.

На парадку дня — арганізацыя камуны. Уступіць у яе выказалі жаданне Міхаіл Шар-піла, Пракоп Цапкоў, Навум Саўлевіч, Сцепа-ніда Ціхановіч і ўсе члены камуны “Отрадная”. Член былой арцелі “Баравікі” Франц Бараноўскі ад уступлення ў камуну адмовіў-ся, а члены былой камуны “Отрадная” Барда-шэвіч і Саўгень у новую камуну не прыняты, бо яны дрэнна сябе зарэкамендавалі раней.

Камуну аднадушна назвалі “Мір”.

У яе савет былі выбраны Міхаіл Шарпі-ла, Іосіф Гаранскі, Мікалай Белянёў, у рэвізій-ную камісію — Пракоп Цапкоў, Уладзіслаў Хашкоўскі, Міхаіл Гаранскі, кандыдатам — Пётр Бараноўскі.

Так начала дзейнічаць камуна, у статуце якой было запісана:

а) усё належыць усім, і ніхто ў камуне не можа нічога назваць сваім;

б) кожны ў камуне працуе па сваіх сілах і атрымлівае па сваіх патрэбах;

в) работа вядзецца калектыўна;

г) у камуне грашовага ўзнагароджання за сваю працу не атрымлівае ніхто;

д) грошы ўнутры камуны абарачэння мець не моіуць;

е) лішкі прадуктаў, пасля пакрыцця ўсіх патрэб камуны, аддаюцца ў грамадскае кары-станне праз мясцовыя органы Савецкай у лады;

ж) камуна не можа карыстацца наёмнай працай, і члены камуны не моіуць працаваць па найму.

На дзень арганізацыі камуна мела 81 дзе-сяціну ворнай зямлі, 115 — лугоў, паўтары дзе-сяціны адводзіліся пад агародніну і чатыры дзесяціны займаў сад. У камуне было 12 коней, 17 кароў, 19 свіней з парасятамі, 10 авечак, кантралёрамі ў рабоча-сялянскай інспекцыі, на-зіралі за правільнасцю выкарыстання талонаў на працоўную і гужавую павіннасці і г. д. Ак-тыўна працавала наша атэістычная група. У час рэлігійных свят выязджалі ў вёскі, чыталі лекцыі, праводзілі гутаркі.

9 ягнят і 50 курэй. У вопісе інвентару значы-ліся: плугі, культыватары, бароны, косы, сяр-пы, вілы, хамуты, лейцы, пілы, сякеры і г. д.

3 першых дзён жыцця па-новаму перад камунарамі ўзніклі і праблемы. Аб гэтым кра-самоўна сведчаць дакументы. У ведамасці запісана колькасць хлебных прадуктаў, якіх не хапала да новага ўраджаю: жыта — 112 пу-доў і ячменю — 60 пудоў. Разлік быў зробле-ны па такому прынцыпу: жыта па 30 фунтаў на пасіўнага і па аднаму пуду на актыўнага работніка ў месяц, ячменю адпаведна па пяць і дзесяць фунтаў. Савет прасіў павятовы зямель-ны аддзел выдзеліць нехапаючую колькасць хлебных прадуктаў.

У даведцы ад 20 красавіка 1920 г. адзна-чаецца: “Камунальны савет дакладвае, што запасу сена ў камуне ўсяго на два дні і няма ніякай магчымасці ўтрымліваць 12 коней, 4 жарабят і 7 цялят. У сувязі з гэтым камунальны савет просіць прыняць тэрміновыя меры да забеспячэння камуны кармамі на любых асновах: за наяўны разлік грашыма, даць сена ў доўг з тым, што яно будзе вернута восенню. Сена патрэбна 100 пудоў”.

Вось яшчэ адна бяда: сярод членаў камуны — эпідэмія тыфу, захварэлі восем чалавек, з іх шэсць рабочих. “Праўленне камуны просіць аддзел аховы здароўя адпусціць у тэрміновым парадку неабходныя лекі і дэзін-фекцыйныя сродкі, а таксама выселіць “Дом маці і дзіцяці”, каб выкарыстаць тэта памяш-канне пад заразны барак”.

Колькі надойвалі малака ў камуне? Заха-валася і гэга даведка. За першае паўгоддзе 1920 г. было надоена ад 17 кароў трыста вёдзер. Раз-мяркоўвалася яно штодзённа наступным чы-нам: у першую чаргу забяспечваліся хворыя дзеці і хворыя рабочыя, затым сем’і з малымі дзецьмі і, нарэшце, астатняе малако дзялілі пароўну паміж дарослымі членамі камуны.

Вернемся зноў да 1920 г.

24 красавіка. Павятовы зямельны аддзел просіць адпусціць за наяўны разлік старшыні камуны “Мір” I. М. Гаранскаму мануфактуры для пахавання камунара Ф. Бараноўскага.

25 красавіка. Камунальны савет просіць выдаць дзве вінтоўкі і патроны для аховы маёмасці камуны.

30 красавіка. Павятовы зямельны аддзел просіць “тэрмінова адпусціць без усялякіх на-радаў для камуны “Мір” тры з палавінай пуды цвікоў за наяўны разлік. Цвікі неабход-ны для насцілання падлогі ў кватэрах каму-нараў. Указаная колькасць з’яўляецца міні-мальнай”.

Наступныя запісы зроблены пазней.

12 верасня. Агульны сход даручыў каму-нальнаму савету хадаййічаць аб адкрыцці ў маёнтку “Баравікі” школы першай ступені і прасіць аддзел народнай асветы назначыць у тэту школу настаўніцай члена камуны Ганну Паўлаўну Белянёву, якая мае адпаведнае звание. Памяшканне для школы адвесці з двух пакояў у доме, дзе размяшчаўся “Дом маці і дзіцяці”.

21 кастрычніка. Агульны сход камуны рашыў выбраць старшыню камунальнага са-вета Мікалая Паўлавіча Белянёва на губернскі з’езд Саветаў і забяспечыць яго прадуктамі харчавання.

3 рашэнняў агульнага сходу камунараў:

1 студзеня 1921 г.

Прасіць Сенненскі павятовы зямельны аддзел хадайнічаць аб адкрыцці ў камуне хаты-чытальні і рэгулярным забеспячэнні яе літаратурай і газетамі, а таксама газай. Загад-чыцай хаты-чытальні назначыць работніцу Баравікоўскай школы Г. П. Белянёву.

Абавязаць усіх членаў камуны рэгулярна наведваць школу па ліквідацыі непісьменнасці па вечарах тры разы на тыдзень у буднія дні і, акрамя таго, ва усе святы.

У сувязі з тым, што болыи палавіны ква-тэр члепаў камуны патрабуе капітальнага ра-монту, даручыць каму нал ьнаму савсту скласці каштарыс на неабходную колькасць матэрыя-лаў і хадайнічаць перад павятовым зямель-ным аддзелам аб забеспячэнні імі.

31 студзеня. У сувязі з тым, што ў камуне няма лазні, а новую пабудаваць немагчыма

з-за адсутнасці матэрыялаў, прыстасаваць старое жылое памяшканне пад лазню, наняўшы ў самы бліжэйшы час спецыяліста для кладкі печы.

Выдаць кожнаму члену камуны ва ўзрос-це старэй за 14 гадоў па два пуды аўса і кожнаму члену камуны маладзей за 14 гадоў па паўтара пуда аўса для абмену на абутак.

У сувязі з тым, што ў камуне няма сцяга, прасіць павятовы зямельны аддзел выдзеліць шэсць аршын чырвонай тканіпы.

14 сакавіка. Камунальны савет паведам-ляе, што ў члена камуны Кузьмы Саўгянёва 4 лютага нарадзілася дачка Аня. Унесці яе ў агульны спіс членаў камуны.

18 кастрычніка. Першае пытанне: разгле-дзець заяву грамадзяніна вёскі Ладзікава Пус-тынскай воласці Макара Васільевіча Кузьмі-ніча: “Прашу прыняць мяне членам камуны. Камуністычны статут абавязуюся выконваць поўнасцю. Склад сям’і: жонка Марфа — 35 гадоў, сын Пётр — 13 гадоў. Маёмасць маю — аднаго каня, калёсы і вупраж”. Пастанавілі: прыняць у камуну М. В. Кузьмініча разам з сям’ёй і маёмасцю.

Другое пытанне — аб прадастаўленні нас-таўніцы Г. П. Кажарскай водпуску. Рашылі: даць двухтыднёвы водпуск. У сувязі з тым, што аддзел народнай асветы ад утрымання настаў-ніцы ў камуне адмовіўся, узяць утрыманне яе на свой кошт і выдаваць ёй штомесячны паёк нароўні з іншымі актыўнымі членамі каму ны.

Трэцяе пытанне: У камуне часта бываюць лаянкі з-за розных дробязей. Рашылі: член камуны, дапусціўшы лаянку першы раз, пазбаў-ляецца тыднёвага пайка, другі — двухтыднё-вага, і трэці — месячнага.

20 лістапада. Агульны сход рашыў: плату за навучанне Яфіма Шарпілы шавецкай справе прыняць на кошт камуны. Камуналь-наму савету даручыць выпрацаваць умовы і заключишь дагавор з май стр ам Славіным.

5 красавіка 1922 г. разглядалася пытанне “Аб рэгістрацыі камуны як інтэнсіўнай гаспа-даркі”. У пратаколе адзначалася, што “за два гады ў былым разбураным маёнтку створана моцная гаспадарка. Уведзены правильны дзевя-ціпольны севазварот, наладжана вырошчванне траў на кармы. Добра вядзецца жывёлагадоўля. У камуне ёсць два быкі-вытворнікі швіцкай пароды, адзін вытворнік-баран мерынос, палепшы-лася вырошчванне свіней. Усе пустэчы і аблогі прыведзены ў культурны стан. . . ”

Тэта апошні запіс, які захаваўся ў архіве. I, натуральна, жаданне даведацца, як складва-лася жыццё камунараў далей, прывяло мяне ў 1970-я гады ў вёску Баравікі, якая ўваходзіла і цяпер уваходзіць у калгас “Кастрычнік” Сен-ненскага раёна.

Гутару з Дарафеем Лук’янавічам Кара-неўскім, які ўступіў у камуну 12 красавіка 1923 г. , працаваў старшынёй камунальнага са-вета, пас ля — старшынёй калгаса. Яму ўжо каля васьмідзесяці, але стары яшчэ жвавы, га-варкі, і памяць добрая.

— Усякае бывала, — гаварыў ён, — справа новая, для сялян нязвычная. I працаваць калектывам, і есці з аднаго катла. Некалькі разоў разыходзіліся з камуны і зноў сыходзі-ліся. I усе ж трымаліся. Да ўтварэння калгаса жылі камунай.

Паказваю Дарафею Лук’янавічу адзін да-кумент — рапарт камуны “Мір” XIII з’езду Кампартыі балыпавікоў Беларусі, апублікава-ны ў газеце “Віцебскі пралетарый” 7 чэрвеня 1930 г. :

“У сучасны момант камуна пашырана да 235 гектарау, сем’яў налічваецца 23. Веснавую сяўбу камуна закончила 23 мая. Сяўба прай-шла па-бальшавщку. Дзякуючы энтузіязму і магу тнаму запалу камунараў, намечаны план веснавой сяўбы выканан поўнасцю. . . Камуна арганізавала агульнае харчаванне, дзіцячыя яслі. У сучасны момант камуна приступав да пабудовы буйнога свінарніка на 500 галоў. Праводзячы нарыхтоўкі, камуна дала 300 пу-доў сартавога жыта, 300 пудоў сартавога аўса, 80 пудоў ільнасемя, 60 пудоў ільновалакна, 3500 пудоў бульбы, 1 тысячу пудоў капусты, 4 тысячи пудоў яблык i 21 галаву буйной рагатай жывёлы”.

Нялёгкім быў шлях былых камунараў да сённяшняй явы.

— Перад самай вайною жылі ўжо добра, — успамінаў Дарафей Лук’янавіч. — На праца-дзень багата атрымлівалі, дзяржаўныя планы выконвалі. Ды Птлер пракляты не даў пажыць па-людску. Усё апусташылі акупанты, а колькі людзей загінула. . . У канторы кал raca ёсць спісы тых, хто не вярнуўся з вайны дадому. Болып ста чалавек там запісана. I людзі былі усе маладыя, у самай сіле. . .

Пасля вызвалення Беларусі ад гітлераў-скіх акупантаў ад калгаса засталася толькі яго даваенная назва — “Новы мір”. Усё давялося пачынаць спачатку. Дарафей Лук’янавіч з го-рыччу ўспамінае, як пешшу хадзілі на стан-цыю Бурбін за насеннем, як рыдлёўкамі ўскап-валі зямлю. Добра, што хоць вёска ўцалела, былі стрэхі над галавой. I людзі радаваліся кожнай засеянай сотцы, не скардзіліся на цяжкі лёс. Яны перажылі самае страшнае — чорныя дні фашысцкай акупацыі.

У той нялёгкі час вельмі многае залежала ад энтузіязму і прадпрымальнасці такіх вось кіраўнікоў-самавукаў, як Каранеўскі.

Пасля вайны на пасадзе старшыні калгаса быў камуніст-трыццацітысячнік Іван Міхай-лавіч Астроўскі. Калгас узбуйнілі яшчэ раз i назвалі “40 год Кастрычніка”. Пасля ён стаў “Кастрычнікам”.

Ул. Р. Скапа.

Дакументы сведчаць

ПАГАДНЕННЕ РУСКА-ГЕРМАНСКАЙ КАМІСІІ АБ ПАРАДКУ ВЫВАДУ ГЕРМАНСКІХ ВОЙСК 3 ТЭРЫТОРЫІ ЛЕПЕЛЬСКАГА I СЕННЕНСКАГА ПАВЕТАЎ

12 верасня 1918 г.

12 сентября 1918 г. в г. Орше русско-германская комиссия, созванная вследствие предложения германского командования в Минске о передаче оккупированных германскими войсками частей Лепельского и Сенненского у. в составе

с германской стороны:                         с русской стороны:

генерального штаба майор Шредер, ге- представителя Комиссариата иностранных дел нерального штаба капитан Сервес, лей- Пржевлоцкого, военного руководителя Смоленско-тенант Поллемс, лейтенант Кроль и го района Каменева, представителей Областного ис-при переводчике Иванове              полнительно комитета Западной обл. Берсона и Мар

голина

Постановила:

Германские войска очищают Сенненский у. , за исключением Овчугской и Бобрской вол. , и Лепельский у. , за исключением северо-западной части, а именно, западнее линии Дзвоны— Ореховно.

Новая демаркационная линия вполне совпадает с северной границей Оршанского у. , от нынешней демаркационной линии у Сержца (русская) к Западу, с северной границей Овчугской и Бобрской вол. и с восточной границей Борисовского у. до местности Дзвоны (немецкая)—Ореховно (7 км северо-восточнее Ушачь) и с южной границей Полоцкого у.

Незначительные изменения демаркационной линии могут быть произведены по взаимному соглашению демаркационными комиссиями.

Новая германская демаркационная линия после очищения вышеуказанных частей Лепельского и Сенненского у. прежде всего намечается германским командованием. Она обследуется и окончательно фиксируется смешанными комиссиями обеих сторон после совершившегося отхода германских войск.

Время этого обследования и созыва этих комиссий будет установлено по соглашению между германским командованием в Полоцке и Борисове и Смоленским Военным Советом.

Отход войск производится по участкам в период времени с 20 сентября по 22 сентября сего года.

Немецкие войска очищают 20 сего сентября местности восточнее линии (русские пункты): Неклюдово — Барсуки — течение р. Ушвицы — течение р. Ушвия —Ольшанка—Чашники — Радунь — Столбцы — Красное.

21 сентября — местности восточнее линии (русские пункты): Волосово — северная оконечность Черейское оз. —Ротно (юго-восточнее Луком ля) — Заозерье—Л юдчицы — Камень— Белое—Пау лье.

22 сентября — местности до новой демаркационной линии.

Ежедневно немецкие войска выступают со своих стоянок не позднее 8 час. утра по германскому времени; русские войска следуют за ними по истечении не менее 4 часов.

Передовые части русских войск достигают:

20 сентября следующих местностей: Рясна—Белица—Замочек—Чашники—Бочейково — Красное.

21- го — Высший Городок—Замочек—Дворец—Камень—Белое—Паулье.

22- го — Черея—Л исичино—Лукомль—Лепель—Пышно — Завичелье.

Со стороны русского командования могут быть посланы германским штабам за день до очищения отдельные малые команды для облегчения передачи, а именно к следующим пунктам:

19- го — г. дд. Пурилево—Овсище —Запрудье (2 1/2 вер. южнее Горивец), Иванск— Бочейково — г. дд. Ляхово (восточнее Красного).

20- го — Радомля — Высший Городок—Замочек—Трухановичи—Камень.

21- го — Черея—Лукомль—Воронь.

Численность этих команд не должна превышать 15 человек. В нынешних условиях установление нейтральной зоны на настоящей демаркационной линии в местностях, которые впоследствии будут очищены, является ненужным; демаркационная линия достаточно определена.

Комиссии для фиксирования демаркационной линии, предусмотренные выше, начинают свою деятельность только после окончательного очищения отдельных участков, т. е. после очищения соответствующих частей Лепельского и Сенненского у.

Эти соглашения входят в силу лишь постольку, поскольку окажется, что они не противоречат постановлениям пограничной комиссии в Вильно.

Настоящее соглашение составлено в 4 экз. , из коих два — на немецком и два — на русском языках.

С. Каменев» Г. Марголин» Д. Пржевлоцкий, Берсон» Шредер, Сервес» Поллемс» Кроль.

Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918— 1920 гг. Т. I. Мн. » 1968. С. 232—234.

ПАСТАНОВА СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА ВЫКАНКОМА АБ МЕРАХ ПА АХОВЕ МЛЫНОЎ

22 лютага 1919 г.

Ввиду того, что в уезде наблюдается систематическое организованное уничтожение промышленности со стороны контрреволюции с целью разрушить дело продовольствия, а именно: сожжены советские мельницы в имениях Гзовино и Скрыдлево и имея сведения о том, что в данном деле играет рука бывших владельцев мельниц совместно с контрреволюционным элементом, президиум уездного исполкома постановляет:

1. Предписать всем волостным исполкомам немедленно арестовать всех бывших владельцев мельниц, а равно и всех проживающих в уезде левых эсеров и доставить их в г. Сенно в арестный дом как заложников, причем объявляется, что в случае сожжения какой-либо мельницы в уезде заложники будут расстреляны.

2. Расследование данного дела поручить специально выделенной комиссии.

3. Арендаторы, пользующиеся в настоящее время мельницами, отвечают за целость мельниц и в случае истребления мельниц пожаром подвергаются расстрелам. Предлагаем арендаторам установить самую тщательную охрану мельниц из надежных лиц, которые в случае уничтожения мельниц пожаром так же отвечают, как и арендатор.

4. Указывая населению на то, что если будет в дальнейшем продолжаться такое уничтожение мельниц и вообще всякой промышленности, то население лишится всякой возможности удовлетворять самые насущные нужды, так как Советская власть не имеет достаточных средств, чтобы заново отстроить в настоящее время уничтожаемые предприятия, а потому предлагается населению взять охрану промышленности, а в особенности мельниц, в свои руки и все темные личности задерживать и направлять в Сенно.

Председатель исполкома Заведующий делопроизводством За секретаря.

Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918—1920 гг. Т. 1. Мн. , 1968. С. 529.

СПРАВАЗДАЧА СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА КАМІТЭТА РКП(б) АВ РАБОЦЕ Ў ВЁСЦЫ ЗА САКАВІК 1920 г.

Не раней 1 красавіка 1920 г.

1. Уездный организатор по работе в деревне выделен.

2. Его имя и фамилия — Шевкун Герасим, по социальному положению — крестьянин.

В данное время тов. Шевкуну губвоенкомом отказано в отсрочке, и он выбывает в часть. Подходящего кандидата на его место не имеется. Призыв тов. ПІевкуна губительно отразился на всей работе в деревне.

3. Районных организаторов по числу районов имеется 5 человек: Перстов, Барановский, Евпаков, Грандан, Коваленко. Все они крестьяне.

4. В уезде имеется 13 ячеек, каждая находится в волостном центре.

5. Точное число членов волячеек до сих пор не установлено, так как в уездкомитете не было их точного учета.

Деятельность каждой из ячеек до сих пор выражалась в устройстве, хотя не частых, бесед на политические темы с крестьянскими массами, распространении литературы по избам-читальням и оживлении деятельности в волости культурно-просветительных кружков.

За время после VII конференции создано две ячейки: одна — в артели Рыдомля (в Городецкой вол. ) и одна — в артели Трухановичи (Замочской вол. ).

Работа организаторов выражалась в ревизии и ознакомлении с деятельностью волком-ячеек и работе по совхозам и коллективным хозяйствам, в организации крестьянских собраний и бесед с ними, в проведении конференций крестьянок, совхозниц и коммунарок.

За отчетный период проведено 20 литературных бесед, 40 конференций крестьянок, в 5 волостях по одной конференции молодежи и одна уездная.

Изб-читален в уезде числится 264, не функционирует около 30, главным образом за недостатком газет и брошюр.

В коммунах и совхозах организаторами устраивались собрания, на коих выяснялись недостатки хозяйства, и путем сношений с упарткомом делались указания соответственным учреждениям для устранения указанных недостатков.

Был проведен II уездный съезд делегатов от рабочих совхозов. Организован союз рабзе-ма, правление составлено из 7 членов, из коих 4 коммуниста. Кроме того, велись беседы на политические темы, организованы избы-читальни и библиотеки.

В состав волревкомов в большинстве случаев входит больше беспартийных. Так как выборы в члены волревкомов не производились, то организаторы участия в таковых не принимали. Сбор жалоб производится, и они направляются непосредственно в соответствующие учреждения уезда.

Ревизии ревкомов производятся, и об обнаруженных недочетах и злоупотреблениях сообщается в упартком.

Собрание организаторов было в конце марта месяца 1920 г.

Каждым организатором доклады представляются.

Связь отделов по работе в деревне с укомолом имеется и выражается в ведении работы среди молодежи одновременно с ведением партийной работы вообще среди населения.

Число членов КСМ в уезде и в городе около 90, точно пока нельзя установить, так как еще не поставлен на должную высоту учет членов.

Председатель упарткома Секретарь Мацкевич.

Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918—1920 гг. Т. 2. Мн. , 1971. С. 290—291.

3 ПАВЕДАМЛЕННЯ ІНФАРМАЦЫЙНА-ІНСТРУКТАРСКАГА ПАДАДДЗЕЛА ВІЦЕБСКАГА ГУБРЭЎКОМА АБ КУЛЬТУРНА-АСВЕТНІЦКАЙ РАБОЦЕ Ў СУРАЖСКІМ, ДРЫСЕНСКІМ, СЕННЕНСКІМ, ЛЕПЕЛЬСКІМ, ГАРАДОЦКІМ I ВІЦЕБСКІМ ПАВЕТАХ

12 жніўня 1920 г.

. . . В Суражском уезде школьные занятия протекают довольно слабо.

В Дриссенском уезде школьная жизнь, нарушенная белополяками, начинает налаживаться. Открыты курсы для учащихся, желающих пополнить свои знания. В уезде функционируют 20 изб-читален.

В Сениенском уезде в имении “Белицы” открывается сельскохозяйственный институт, установлено электрическое освещение и произведен ремонт водопровода.

В Лепельском уезде в Гутовской вол. организовано 7 изб-читален. Чувствуется недостаток школьных работников, которых в волостях всего 2. Да и во всем уезде их мало вследствие мобилизации.

В Городокском уезде школьное дело поставлено довольно хорошо. Население заботится о школьных зданиях. Отсутствуют избы-читальни. Газеты доставляются крайне неаккуратно.

. . . В Витебском уезде приступлено к организации лекторского бюро. Школы по ликвидации безграмотности в деревне Анны закрыты на время полевых работ.

Революционные комитеты БССР (июль—декабрь 1920 г. ). Мн. , 1957. С. 381.

ПАСТАНОВА СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА РЭЎКОМА АБ АРГАНІЗАДЫІ Ў г. СЯННО РАЁННЫХ САВЕТАЎ

1 верасня 1920 г.

Ввиду того, что гор. Сенно до сего времени не разбит на районы, чем создаются значительные затруднения в административном и хозяйственном отношениях, постановил:

В гор. Сенно образовать 4 районных сельских Совета с отнесением содержания их, как и сельских Советов, на государственный счет.

Революционные комитеты БССР (июль—декабрь 1920 г. ). Мн. , 1957. С. 101—102.

ПАСТАНОВА СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА РЭЎКОМА АБ АРГАНІЗАДЫІ АТРАДА ПА БАРАЦЬБЕ 3 БАНДЫТЫЗМАМ

1 верасня 1920 г.

1. Создать отряд, в который влить половину всей милиции и всю местную караульную роту, за исключением необходимого числа красноармейцев для несения караульной службы, назначив начальником отряда помощника уездвоенкома, которому поручить борьбу с бандитизмом, начиная с Лисичинской вол.

2. Поручить политбюро немедленно, сегодня же, послать в Лисичинскую вол. тт. Трубецкого, Зенькевича и Стальмакова для выяснения места оперирования и нахождения бандитов, и добытые сведения дать начальнику отряда, помощнику уездвоенкома, который по получении этих сведений немедленно выбывает с отрядом для приступления к работам.

Революционные комитеты БССР (июль—декабрь 1920 г. ). Мн. , 1957. С. 102.

3 ПАПАНОВЫ СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА РЭЎКОМА АБ СКЛІКАННІ ПАВЯТОВАГА I ВАЛАСНЫХ З’ЕЗДАЎ САВЕТАЎ

1 лістапада 1920 г.

I. Волостные съезды Советов назначить во всех волостях на 23 сего ноября.

II. Норма представительства на волостной съезд Советов — 1 депутат на каждые 10 членов Совета.

III. Порядок дня волостных съездов Советов:

1. Текущий момент.

2. Доклад во л ревкома.

3. Гужевая и трудовая повинности.

4. Выборы волисполкома.

5. Текущие дела.

IV. Созвать на 20 сего ноября в помещении уревкома совещание из всех уполномоченных, руководивших перевыборами сельских Советов, на котором выслушать доклады их по перевыборам сельских Советов и избрать уполномоченных на волостные съезды Советов:

1. Во изменение постановления уревкома от 9 сего ноября за № 59, уездный съезд Советов назначить на 28 сего ноября.

2. Норма представительства на уездный съезд Советов:

а) от сельских Советов — 1 депутат на 1000 жителей, и так как такое же представительство сельских Советов на волостной съезд, то участники волостных съездов, если число их не превышает нормы (на каждую 1000 жителей волости — 1 депутат), посылаются на уездный съезд Советов, а если число их превышает эту норму, то избираются по норме на волостном съезде;

б) от города — 1 депутат на 200 человек, имеющих избирательное право;

в) от красноармейцев местной кар[аульной] роты — 1 депутат;

г) от красноармейцев 21-й дивизии, расположенной в Сенненском уезде, — 1 депутат на каждые 200 красноармейцев, но не более 50 депутатов от дивизии.

3. Порядок дня уездного съезда Советов:

1) Международное* и внутреннее положение (докладчик тов. Слоним).

2) Доклад уревкома и содоклад отдела управления (докладчик тов. Стельмах, содокладчик тов. Мицкевич).

3) Итоги и задачи народного хозяйства (докладчик тов. Слоним).

4) Гужевая и трудовая повинности.

5) Развитие сельскохозяйственного производства и помощь крестьянскому хозяйству (докладчик тов. Сидорович).

6) Доклад упродкома (докладчик тов. Белявский).

7) Народное образование (докладчик тов. Фума).

8) Социальное обеспечение (докладчик тов. Калитушка).

9) Борьба с бюрократизмом и опыты Рабоче-крестьянской инспекции (докладчик тов. Слоним, содокладчик тов. Граше).

10) Выборы уездисполкомов.

11) Выборы депутатов на губернский съезд Советов.

12) Текущие дела.

13) Утвердить организационную комиссию в следующем составе: тг. Мацкевич, Машера и Гладштейн.

14) Утвердить мандатную комиссию в следующем составе: тт. Малявцев, Луговцев и Машера.

15) Поручить тг. Слониму и Иваньковичу поместить до 23 ноября в газете “Факел” страничку по перевыборам волостных и уездного исполкомов.

Революционные комитеты БССР (июль—декабрь 1920 г. ). Мн. , 1957. С. 450.

*В тексте “междуведомственное”.

РЭЗАЛЮЦЫЯ 8-га СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА З’ЕЗДА САВЕТАЎ АБ РАЗВІЩП СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЙ ВЫТВОРЧАСЦІ I АКАЗАНШ ДАПАМОП СЯЛЯНСКАИ ГАСПАДАРЦЫ

28 лістапада 1920 г.

В период ожесточенной гражданской войны трудящимся приходилось отвлекать свои силы на борьбу с белогвардейцами. Значительная часть заводов и средств в Советской России была обращена для нужд красного фронта. Таким образом, работа Советской власти не могла развернуться во всей широте для восстановления сельского хозяйства и земледелия.

А поэтому съезд постановил:

Одобряя земельную политику Советской власти и те практические мероприятия, которые наметил Наркомзем, и работу у[езд]земотдела, выполняющего задания Наркомзема, использовать полученную передышку таким образом:

1. В области земельной политики:

а) развить самую широкую пропаганду среди крестьянского населения уезда о сущности земельной политики Советской власти;

б) подготовить опытных инструкторов для инструктирования общественного земледельческого хозяйства.

2. В области социалистического землеустройства:

а) приступить к волостному разверстанию земли* в ближайших к уездному центру волостях;

б) подготовить волземотделы и райсоветы к практической работе по землеустройству;

в) закончить ограничения* земель от советских коллективных и других общественных хозяйств.

3. В области сельского хозяйства:

а) организовать общественную агрономическую помощь крестьянским хозяйствам в смысле поднятия производительности хозяйства и [распространения] практического опыта перехода к многопольному севообороту;

б) организовать общественное садоводство, огородничество, разведение семенных и плодовых питомников в уезде;

в) организовать показательные общественные пасеки в уезде.

4. В области снабжения:

а) в целях расширения посевной площади и оказания помощи крестьянству необходимо организовать потребное число прокатных пунктов с удовлетворяющим количеством земледельческих машин и орудий, с ремонтными мастерскими при них;

б) организовать центральную ремонтную мастерскую 1-го разряда для капитального ремонта более сложных и крупных сельскохозяйственных машин и орудий и постройки новых;

в) создать семенной фонд согласно декрету Совнаркома, который мог бы удовлетворить нуждающиеся хозяйства семенами для расширения посевной площади;

г) озаботиться своевременным получением для сельского хозяйства потребного количества сельскохозяйственных орудий.

5. В области обобществления сельского хозяйства:

а) для скорейшего перехода к общественному земледелию необходимо провести перерегистрацию всех коллективных хозяйств и те, которые не стремятся к общественному земледелию, ликвидировать, т. к. лучшим методом в глазах крестьянина является правильная постановка коллективных хозяйств:

б) для правильной постановки и усиленного наблюдения за коллективами необходимо организовать гужевые управления с техническими руководителями — агрономами;

в) для переустройства нашей заводской промышленности в интересах трудящихся, которая была бы тесно связана с земледельческим хозяйством, необходимо организовать в коллективных хозяйствах кустарное производство;

г) советские хозяйства необходимо сделать в полном смысле слова культурно-показательными хозяйствами.

6. В области мельничного дела:

а) все национализированные мельницы, переданные частным арендаторам, взять от последних, поставив [на них] ответственных заведующих;

б) произвести технический осмотр всех мельниц и привести их в хорошее состояние.

7. В области помощи семьям красноармейцев:

а) помощь семьям красноармейцев должна быть оказана в первую очередь всем аппаратом уземотделов и его техническими предприятиями;

б) привлечь волкомтруды к тому, чтобы всякие хозяйственные работы семьям красноармейцев были оказаны путем трудовой повинности своевременно. *

*Так в тексте.

Революционные комитеты БССР (июль—декабрь 1920 г. ). Мн. , 1957. С. 290 —291.

Пайшлі паязды

3 успамінаў Ф. Тогулева, аднаго з будаўнікоў чыгункі Орша—Лепель

Першая канферэнцыя жанчын-калгасніц

18 лістапада 1929 г. 86 жанчын-калгасніц ад 26 калектыўных гаспадарак Сенненскага ра-ёна сабраліся на сваю першую канферэнцыю, каб абмеркаваць пытанні ўдзелу жанчын у калгасным будаўнітве, культурна-бытавой ра-боце ў калгасах.

Удзельніцы канферэнцыі прызналі лінію партыі і Савецкага ўрада па пытанню суцэль-най калектывізацыі правільнай і адзначылі, што “. . . задачы па рэканструкцыі сельскай гас-падаркі могуць быць ажыццёўлены пры Умове свядомага выканання ўсіх мерапрыемстваў, накіраваных на развіццё сельскай гаспадаркі па сацыялістычнаму шляху”. Для далейшага ўмацавання існуючых калектыўных гаспадарак дэлегаты прызналі неабходнымі такія меры, як узбуйненне дробных калгасаў, развіццё сацыялістычнага спаборніцтва паміж калгасамі, у нутры калгасаў, прыцягненне ў кіруючыя органы гаспадарак не менш за 30 працэнтаў жанчын, увядзенне здзельнай ап-латы працы, першачарговае забеспячэнне пра-мысловымі таварамі калгаснікаў, актыўны ўдзел сельскіх працаўніц ва ўсёй рабоце кал-гасаў.

Асноўная задача ў галіне культурна-бы-тавой работы на вёсцы, як аднадушна адзначылі ўдзельніцы канферэнцыі, тэта ліквідацыя непісьменнасці сярод калгаснікаў і асабліва сярод жанчын. Для гэтага вырашана было рас-шырыць сетку пунктаў па ліквідацыі непісьменнасці.

У мэтах палягчэння працы жанчын-калгасніц канферэнцыя пастанавіла дабіцца бу-даўніцтва ясляў і пляцовак для дзяцей, га-радскіх сталовых. Былі прадугледжаны і меры па ахове працы жанчын, асабліва цяжарных, развіццю антырэлігійнай работы на вёсцы.

Канферэнцыя прайшла на высокім узроўні. Вярнуўшыся дадому, дэлегаткі сталі весці растлумачальную работу сярод жанчын аб зна-чэнні гаспадаркі і ўдзеле сельскіх працаўніц у гэтым гістарычным працэсе.

Л. Ісачэнка.

Іскры “Факела”

3 успамінаў П. Анучына, былога супрацоўніка Сенненскай павятовай газеты “Факел”

У 20-я гады я працаваў сакратаром Сенненскай павятовай газеты “Факел”. Рэдагаваў яе Міхаіл Іваньковіч, камуніст з падпольным стажам, у мінулым рабочы. Тэта быў сціплы, абаяльны чалавек, поўны незгасальнай твор-чай энергіі. Рэдакцыя займала адзін пакой. Газета выходзіла два разы на тыдзень: у сера-ду і суботу. Мы ўдваіх і складалі ўвесь штат.

3 першых нумароў газета звяртала ўвагу чытачоў на важнейшыя праблемы, фармірава-ла селькораўскі актыў. Значную дапамогу нам аказвалі камуністычныя ячэйкі. Мы выязджалі на месцы, гутарылі з людзьмі, стараліся абудзіць у іх цікавасць да ўсяго новага, пера-давога, крытыкавалі тых, хто перашкаджаў нашаму руху наперад. Прыцягнуць беднату да супрацоўніцтва ў газеце было справай ня-лёгкай. На сяле ішла жорсткая класавая ба-рацьба. Многія не шкадавалі жыцця за ўста-ляванне савецкай улады. Актыўнымі селько-рамі былі Пётр Вышынскі з Чарэі, Рувім Додзін з в. Замочак, пісалі сяляне з Прыветка, Ульянавіч і іншых вёсак. Пошту мы атрымлі-валі праз дзень. Звычайна было 7—10 лістоў. Памятаю, з якой вялікай радасцю мы адкры-валі кожны канверт, з якой увагай чыталі кожную карэспандэнцыю. За ёй жа стаяў жывы чалавек з яго бедамі, планамі. Допісы людзей дапамагалі паўней уявіць становішча тагачас-най вёскі.

У газеце было некалькі пастаянных рубрик. Адна з іх: “Аказана дапамога бядняцкім гаспадаркам”. Змяшчаліся матэрыялы аб батраках і бедняках, якіх дзяржава надзяліла зям-лёй, сенакоснымі ўгоддзямі, жывёлай, інвента-ром, насеннем. Пад рубрыкай “Справы савецкай вёскі” мы пісалі аб жыцці сельскагаспа-дарчых камун, мастацкай самадзейнасці, рас-паўсюджванні друку, аб рабоце школ, агуль-ных сходах сялян. Была рубрыка “Хлеб — гарадам і Чырвонай Арміі”. Артыкулы і ка-рэспандэнцыі на гэтую тэму расказвалі аб тым, колькі з кожнага павета атрымана збожжа, хто ідзе наперадзе. Паказваліся перадавыя населенны пункты. Адначасова мы гнеўна кляймілі факты сабатажу. Друкаваліся артыкулы жур-наліста “РОСТА” Марка Крывіцкага аб дапа-мозе галадаючым Паволжа. Тут жа паведам-лялася аб дапамозе сялян насельніцтву Паволжа.

Спачатку селькоры стараліся не падпіс-ваць матэрыялы сваімі прозвішчамі (хто не хацеў псаваць узаемаадносіны з аднавяскоў-цамі, хто пабойваўся), праз некаторы час псеў-данімы амаль зніклі. Тэта гаварыла аб росце палітычнай свядомасці людзей.

3 вялікім старанием мы рыхтавалі кожны нумар. Па два-тры разы перапісвалі артыкулы, думалі над кожным словам. 3 селько-рамі трымалі самую цесную су вязь. Раз у два месяцы збіралі іх на нарады. На іх абмяркоў-валі заданы газеты. Селькоры атрымлівалі памятку, у якой гаварылася, аб чым трэба пісаць, якія тэмы найболып актуальныя, на-дзённыя. Ужо тады мы разбіралі асобныя матэрыялы, вучылі і вучыліся самі майстэр-ству журналістыкі.

Адной з форм масава-палітычнай работы сярод насельніцтва была вусная газета. Яна складалася з выразак з цэнтральных газет на міжнародныя і ўнутраныя тэмы, з мяс-цовага матэрыялу. У сё тэта зачытвалася на сходах сялян, была і мастацкая частка. 3 такой газетай Іваньковіч і я часта выязджалі ў Пустынкі, Прыветак, Ульянавічы і іншыя месцы. Сакратар павятовага камітэта партыі Э. Хейфец і старшыня выканкома Звергздзін часта наведвалі рэдакцыю, цікавіліся нашымі справамі, знаёміліся з поштай. Іх дапамога была адчувальнай.

Аб чым пісаў часопіс “Работніца і калгасніца Беларусі”, 1934 г. № 14.

УДАРНІЦЫ ЛЫЮЎБОРКІ

“. . . Сенненскі раён першы ў БССР скончыў сяўбу льну, першым прыступіў да масавай уборкі яго. У барацьбе за высокую якасць ільнопрадукцыі пераважная болыпасць калгасаў змагаецца, каб у гэтым годзе здаць дзяржаве льновалакно не ніжэн 14-га нумара.

У раёне ідзе сур’ёзная барацьба за высакаякасны лён. У перыяд уборкі рашаючым фак-тарам павышэння якасці льну з’яўляецца сартаванне на полі, гэта значыць, падвойнае і па-тройнае церабленне льну.

У калгасе імя Карла Маркса Малахоўская Мар’я — ударніца гаўрылаўскай бригады — першая паказала, як трэба сартаваць лён і пры церабленні яна зрабіла не толькі 3, а нават 4 гатункі льну, і ў першы дзень пры гэтай рабоце выпрацавала норму 0,80 га.

Лепшыя калгасніцы — ударніцы калгаса “Янова” з брыгады № 1 Лавецкая Алеся, Браз-гунова Праксіна, Хадасевіч Параска пры церабленні льну на 3 гатункі ў першыя дні выпраца-валі нс мснш як 0,10 га за дзень.

У калгасе “Застадолле” Ясінская Мар’я выцярэблівала дабраякасным патронным цераб-леннем-сартаваннем 0,12 га за дзень; Шашкова Палашка, Сіжанькова Алена і Таўстая Алена — 0,11 га кожная.

Улічваючы балынавіцкія прыклады барацьбы за высакаякасную прадукцыю льну, за за-хоўванне калгаснага ўраджаю Наркамзем БССР прэміраваў лепшых калгасніц-ударніц:

— калгас імя Карла Маркса Сідорніцкага сельсавета — Малахоўскую Мар’ю і Сухадола-ву Маню;

— калгас “Янова” Сідорніцкага сельсавета — Лавецкую Алесю, Бразгунову Праксіну і Хадасевіч Параску;

— калгас “Застадолле” Застадольскага сельсавета — Ясінскую Мар’ю, Шашкову Палашку, Сіжанькову Алену, Таўстую Алену — граматамі і значкамі ўдарніц і прамтаварамі на 50 рублёў кожную.

Выявіў і падрыхтаваў да друку В. Іпацьеў.

Аб чым пісала раённая газета “Камунар”

12 сакавіка 1936 г.

Узяўшы на сябе абавязацельствы, калгаснікі калгаса “Ленінскі шлях” разгарнулі сапраў-ды бальшавіцкую барацьбу за высокі ўраджай. Для павышэння ўраджайнасці было вывезена столькі ўгнаення, колькі яго патрабавалі палі, таму вынікі атрымаліся нядрэнныя. У сярэднім з гектара калгаснікі атрымалі 10 цэптнераў зерневых і 173 цэнтнеры бульбы.

Значна ўзрасла і вага калгаснага працадня ў параўнанні з 1934 годам. На працадзень калгаснікі атрымалі 2 кг 316 грам зсрнавых, 8 кг бульбы.

Вялікія дасягненні атрымаў калгас і ў галіне жывёлагадоўлі. У 1936 годзе пагалоўе рага-тай жывёлы ўзрасло да 61 галавы, у тым ліку маецца 20 дойных кароў. У калгасе ёсць аўцагадоўчая ферма, на якой налічваецца 67 авечак. План камплектавання па ўсіх відах жывёлы перавыкананы.

Праўленне калгаса на справе выконвае сталінскія ўказанні, што аб людзях патрэбна кла-паціцца. Тэта бачна з таго, што на сённяшні дзень у калгасе поўнасцю ліквідавана бескароў-насць калгаснікаў, праўленне калгаса дапамагае калгаснікам вырошчваць дробную жывёлу. У 1935 годзе калгаснікам з фермы прададзена для гадоўлі 14 авечак.

Да падыходзячай веснавой сяўбы калгаснікі рыхтуюцца ўзмоцненымі тэмпамі з тым, каб у 1936 годзе дабіцца яшчэ больш высокаго ўраджаю. Сяўбу ў гэтым годзе будуць праводзіць выключка па ўгноенай глебе, для гэтага завезена на поле 112 тон гною, сабрана значная колькасць попелу і курынага памёту. Ільнаводчае звяно Бараноўскай Мар’і ўжо сабрала 10 цэнтнераў попелу i 12 цэнтнераў курынага памёту.

1. М.

УЗРАСЛА ЦІКАВАСЦЬ ДА МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

Камсамольскі арганізатар калгаса “Запаветы Ільіча” Алексініцкага сельсавета Сімановіч Ягор арганізаваў у калгасе калектыўную чытку мастацкай літаратуры. 3 калгаснікамі ўжо прачытана “Дрыгва” Якуба Коласа. Зараз чытаюць раман “Як гартавалася сталь” пісьменніка М. Астроўската.

У сувязі з гэтым з боку калгаснікаў узрасла цікавасць да мастацкай літаратуры. Многія калгаснікі самастойна чытаюць творы савецкіх пісьменнікаў. Асаблівы інтарэс калгаснікі праяўляюць да кнігі “Чапаеў” Фурманава.

А. Алесін.

ШСЬМЫ СЕЛЬКОРАЎ АБ ПАДРЫХТОЎЦЫ ДА ПАСЯЎНОЙ 1936 ГОДА

Рамотная брыгада першай і другой брыгад калгаса “Перамога” Сідорніцкага сельсавета ў складзе калгаснікаў Казырэўскага П. , Красноўскага Ф. , Гурына А. , Дубавец А. , працуючы стаханаўскімі метадамі, закончыла рамонт калёс. Адрамантавана 10 калёс і зроблена новых 8. Каваль Новікаў усе калёсы добра акаваў.

Б. Казырэўскі.

Уся цяглавая сіла ў калгасе “3-і рашаючы” Немайцянскага сельсавета пераключана на вывазку гною і торфу. Калгаснікі добра разумеюць карысць угнаення, а таму па-ўдарнаму змагаюцца за быстрэйшае завяршэнне вывазкі гною і торфу.

П. Гардзюк.

Калгас “Ударнік” Немайцянскага сельсавета добра рыхтуецца да пасяўной. Інвентар ад-рамантаван, насенне добра ачышчана. Вучні школы актыўна дапамагаюць калгасу. Яны саб-ралі 2,5 тоны попелу.

В. Гардзюк.

Падрыхтаваў да друку С. В. Шайко.

ВЕРНУТЫЯ ІМЕНЫ

Палітычныя рэпрэсіі, якія пракаціліся на Беларусі, у тым ліку ў Сен-ненскім раёне, пасеялі ў грамадстве страх. Няпроста было разабрацца ў тым, што адбывалася. Болыпасць нявінных ахвяр рэабілітаваны, але застаецца нямала і такіх, чый лес невядомы. Раённая камісія па стварэнню кнігі “Па-мяць” працягвае пошук несправядліва абвінавачаных людзей.

Жыхары раёна, якія былі рэпрэсіраваны ў 1930—1950-я гады

АБРАМАЎ Пётр Мікалаевіч, н. у 1880 у

в. Бондары, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

АБУШКЕВІЧ Міхаіл Малахавіч, н. у 1899 у

в. Старая Беліца, загадчык склада лестрансгаса, асу-джаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1983.

АГЕЕНКА Максім Захаравіч, н. у 1870 у

г. Сянно, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АДЫНЕЦ Архіп Дзям’янавіч, н. у 1890 у в. Малы Азярэцк, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АДЫНЕЦ Любоў Андрэеўна, н. у 1897 у в. Прыветак, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

АДЫНЕЦ Міхаіл Нічыпаравіч, н. у 1898 у в. Прыветак, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

АДЫНЕЦ Раман Нічыпаравіч, н. у 1888 у в. Прыветак, калгасны брыгадзір, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

АДЫНЕЦ Рыгор Нічыпаравіч, н. у 1881 у в. Прыветак, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

АКСЁНАВА-ПАГАРЭЛЬСКАЯ Ганна Фё-дараўна, н. у 1926 у г. Сянно, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1992.

АКУЛЕВІЧ Уладзімір Казіміравіч, н. у 1896 у в. Канева, загадчык пункта плодагародніннай канторы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АКУЛЁНАК Андрэй Аляксандравіч, н. у 1883 у в. Вароніна, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АЛЕПНІКАЎ Мікалай Нічыпаравіч, н. у 1872 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933 і 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АНАНЕНКА Аляксандра Нічыпараўна н. у 1911 у в. Капец, без пэўных заняткаў, асуджана ў 1952, рэабілітавана ў 1989.

АНАНЕНКА Мікалай Макаравіч, н. у 1907 у в. Жабіна, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1960.

АНАНЕНКА Міхаіл Сцяпанавіч, н. у 1911 у в. Перакопава, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

АНАНЕНКА Павел Уласавіч, н. у 1914 у в. Жабіна, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

АНАНЕНКА Сцяпан Вікенцьевіч, н. у 1902 у в. Жабіна, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

АНАНЕНКА Фядос Захаравіч, н. у 1896 у в. Перакопава, селянін, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1990.

АНТОНАЎ Уладзімір Раманавіч, н. у 1880 у в. Зямковічы, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабіліта-ваны ў 1989.

АРЛІКОЎСКІ Васіль Уладзіміравіч, н. у 1896 у в. Вялікае Сяло, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

АРЦЁМЕНКА Карней Пятровіч, н. у 1898 у в. Юганава, столяр, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў

1989.

АРЦЁМЕНКА Сцяпан Пятровіч, н. у 1897 у в. Юганава, чарнарабочы арцелі абцаснікаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АСІПОВІЧ Іван Антонавіч, н. у 1888 у в. Вялікае Сяло, загадчык гаспадарчай часткі калгаса, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

АСТРАШАБ Лука Іванавіч, н. у 1898 у в. Ня-рэйша, рабочы аграпункта “Янова”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

АСТРОЎСКІ Карл Францавіч, н. у 1896 у в. Залессе, аднаасобнік, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1992.

АТРАШКЕВІЧ Вікенцій Яфімавіч, н. у 1869 у в. Кузьміно, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

АЎЛІН Авар’ям Крыш’янавіч, н. у 1908 у в. Грузды, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

АЎСТРЫН Пётр Паўлавіч, н. у 1886 у в. Ер-машкова, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

АЎСІЕВІЧ Фёдар Лявонавіч, н. у 1891 у в. Латыгаль, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1994.

АЎСІЕВІЧ Якаў Дзмітрыевіч, н. у 1887 на хутары Круча, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

АЎСЮКЕВІЧ Сцяпан Лявонавіч, н. у 1874 у в. Камарова, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

АЎФЯРОНКАЎ Іван Міронавіч, н. у 1898 у в. Новае Сяло, бухгалтар нарыхтоўчай канторы, асуджаны ў 1933. рэабілітаваны ў 1963.

БАБКОЎ Рыгор Рыгоравіч, н. у 1878 у за-сценку Пятрова, аднаасобнік, асуджаны ў 1932 і ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БАБРОЎ Назарый Яфімавіч, н. у 1886 у г. п. Багушэўск, машыніст вадакачкі, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

БАГДАНОВІЧ Аляксандра Уладзіміраўна, н. у 1894 у в. Каменны Бор, сялянка, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

БАЛАБОШКА Даніла Цімафеевіч, н. у 1872 у в. Пушча, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАЛАБЕШКА Мікіта Фёдаравіч, н. у 1891 у в. Пушча, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БАЛТОВІЧ Станіслаў Адамавіч, н. у 1916 у в. Горкі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАНДАРЭВІЧ Фёдар Паўлавіч, н. у 1898 у в. Сінянка, рахункавод саўгаса, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БАРАДАЎКА Раман Давыдавіч, н. у 1889 у в. Васількова, калгаснік, арыштаваны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАРАДАЎКА Яўген Давыдавіч, н. у 1894 у в. Васількова, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАРАНОЎСКІ Вітольд Осіпавіч, н. у 1908 у в. Касавец, калгаснік, асуджаны ў 1933 і 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАРАНОЎСКІ Рыгор Андрэевіч, н. у 1877 у в. Гарнова, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

БАРАНОЎСКІ Сцяпан Антонавіч, н. у 1897 у в. Саўчанкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1993.

БАРАНОЎСКІ Фёдар Андрэевіч, н. у 1874 у в. Гарнова, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БАРБАЧОЎ Міхаіл Арцёмавіч, н. у 1907 у в. Застадолле, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БАРБАЧОЎ Радзівон Сцяпанавіч, н. у 1897 у в. Застадолле, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

БАРКОЎСКІ Аляксей Дзмітрыевіч, н. у 1898 у г. п. Багушэўск, загадчык млына, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАРЫТКА Фёдар Міхайлавіч, н. у 1887 у в. Гарадзец, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1965.

БАРЫІПАЎ Андрэй Іванавіч, н. у 1887 у в. Бортнікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

БАРЫШАЎ Іван Сцяпанавіч, н. у 1870 у в. Бортнікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

БАРЫПІАЎ Пракоп Іванавіч, н. у 1905 у в. Бортнікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

БАРЫШАЎ Рыгор Сцяпанавіч, н. у 1857 у в. Бортнікі, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАРЭЙКА Іосіф Юльянавіч, н. у 1901 у в. Бабаедава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БАРЭЙКА Пётр Феліксавіч, н. у 1888 на хутары Кузьмянкі, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў

1991.

БАРЭЙША Міхаіл Цітавіч, у 1905 у в. Ла-патнікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БАТОЎСКІ Аляксандр Фаміч, н. у 1908 у в. Германава, пекар, асуджаны ў 1942, рэабілітаваны ў 1992.

БЕЛАБЖЭЦКІ (БЕЛАБРЖЭЦКІ) Пётр Аляксандравіч, н. у 1892 у в. Рулёўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1990.

БЕЛАНОЖКА Несцер Васільевіч, н. у 1878 у в. Машканы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

БЕЛАШАПСКІ (БЕЛАШАБСКІ) Іван Клімавіч, н. у 1875 на хутары Астраўкі былога Ба-гушэўскага раёна, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

БЕЛІЗАЎ Кандрат Яфімавіч, ,н. у 1874 у в. Галошаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БЕЛЯШОЎ Пракоп Ігнатавіч, н. у в. Зямковічы, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1953.

БЕРАШЭВІЧ Канстанцін Тарасавіч, н. у 1895 у в. Пустынкі, фельчар, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БЕРАШЭВІЧ-ПРАКАПОВІЧ Іосіф Васіль-евіч, н. у 1895 у в. Новае Сяло, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1965.

БЕРАШЭВІЧ Фёдар Венядзіктавіч, н. у 1886 у в. Раманаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1934, рэабілітаваны ў 1963.

БІРЫЧ Міхаіл Емяльянавіч, н. у 1870 у в. Углы, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БЕСЦЯНКОЎ Аляксей Венядзіктавіч, н. у 1866 у в. Купіна, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БІТНАЯ-ШЛЯХТА Анэля Аляксандраўна, н. у 1906 у в. Дубнякі, сялянка, асуджана ў 1929, рэа-білітавана ў 1992.

БІТНАЯ-ШЛЯХТА Палагея Вікенцьеўна, н. у 1864 у в. Дубнякі, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

БІТНЫ-ШЛЯХТА Аляксандр Антонавіч, н. у 1869 у в. Дубнякі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

БІТНЫ-ШЛЯХТА Браніслаў Аляксандравіч, н. у в. Дубнякі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

БІТНЫ-ШЛЯХТА Эдуард Аляксандравіч, н. у 1907 у в. Дубнякі, селянін, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

БЛАЖЭВІЧ Міхаіл Пятровіч, н. у 1894 у в. Вялікае Сяло, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989

БЛАЖЭВІЧ-БЛАЖЫЕВІЧ Валерия Антонага, н. у 1880 у в. Лісёнкі, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

БЛАЖЭВІЧ-БЛАЖЫЕВІЧ Іван Казіміравіч, н. у 1871 у в. Лісёнкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

БЛАШКЕВІЧ Андрэй Рыгоравіч, н. у 1880 у в. Ладзікава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БЛУКІС Карл Міхайлавіч, н. у 1906 у в. Бондары, рабочы арцелі “Чырвоны абцасік”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БОНДАРАЎ Іван Клімавіч, н. у 1868 у в. Бу-канава, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1991.

БОН ДАР АЎ Навум Іванавіч, н. у 1887 у в. Бу канава, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1991.

БОНДАРАЎ Фама Аляксандравіч, н. у 1881 у в. Мацкава, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БРАЎКОВІЧ Аляксандр Васільевіч, н. у 1878 у в. Далговічы, служьщель культа, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

БРОЎКА Дзямід Іларыёнавіч, н. у 1898 у в. Парнева, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1963.

БУДРЫК Мечыслаў Вацлававіч, н. у 1899 у в. Кімейка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БУРДО Канстанцін КірЫлавіч, н. у 1901 у в. Лапатнікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

БУИНЕВІЧ Цімафей Савельев!ч, н. у 1877 у в. Савінічы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

БУХАЎЦОЎ Мікалай Парфёнавіч, н. у 1908 у в. Саўчонкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

БЫЧКОЎСКІ Антон Савельевіч, н. у 1880 у в. Горкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

БЯЗРУЧАНКА Ягор Фёдаравіч, н. у 1895 у в. Задарожжа, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

БЯЛКОЎСКІ Ігнат Раманавіч, н. у 1882 у в. Канашэва, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БЯЛЯЕЎ Венядзікт Авакумавіч, н. у 1878 у в. Булаўкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

БЯЛЯЕЎ Прохар Мікітавіч, н. у 1894 у в. Грузды, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

БЯЛЯЙ Якаў Пракопавіч, н. у 1881 у в. Нава-сёл кі, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

БЯЛЯНКШ Ананас Ільіч, н. у 1915 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

БЯЛЯНКІН Ілья Андрэевіч, н. у 1888 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1953.

БЯЛЯЦКІ Іван Рыгоравіч, н. у 1909 у в. Паль-чыкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў

1989.

БЯРГОВІН Андрэй Іванавіч, н. у 1882 у в. Пацкава, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

БЯРГОВІН Міхаіл Аляксандравіч, н. у 1887 у в. Багданава, аднаасобнік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

БЯРОЗКА Адам Пятровіч, н. у 1915 у пас. Чырвоны Кастрычнік, кладаўшчык райбальніцы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

БЯРОЗКА Георгій Іванавіч, н. у 1903 у в. Вітунь, рахункавод, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

БЯРОЗКА Мікалай Мікалаевіч, н. у 1889 у в. Прыветак, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ВАИСЯТ Браніслаў Леанідавіч, н. у 1862 на хут. Лапцева, непрацаздольны, асуджаны ў 1927, рэабілітаваны ў 1993.

ВАКАР Гаўрыла Апанасавіч, г. п. Багушэўск, цясляр Багушэўскага леспрамгаса, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1988.

ВАКУНОЎ Сідар Давыдавіч, н. у 1881 у в. Чаранкі, селянін, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1990.

ВАЛАДЗЬКО Ягор Фёдаравіч, н. у 1875 у в. Харэўшчына, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1959.

ВАЛАДКЕВІЧ Фёдар Логшавіч, н. у 1888 у в. Глебаўск, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1961.

ВАЛАТКЕВІЧ Анісім Сцяпанавіч, н. у 1886 у в. Трубаносы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ВАЛАТКЕВІЧ Кузьма Сцяпанавіч, н. у 1883 у в. Трубаносы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ВАСІЛЕЎСКІ Кірыла Іванавіч, н. у 1880 у в. Мігуліна, аднаасобнік, асуджаны ў 1932 і ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ВАСІЛЕЎСКІ Міхаіл Іванавіч, в. Каралі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

ВАСІЛЕЎСКІ Павел Іванавіч, н. у 1883 у в. Новая Беліца, рахункавод сельпо, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ВАСІЛЕУСКІ Раман Сцяпанавіч, н. у 1900 у в. Пустынкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ВАСІЛЕЎСКІ Фёдар Венядзіктавіч, н. у 1962 у в. Пальчыкі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў

1989.

ВІЗНЕР Сямён Цімафеевіч, н. у 1890 у в. Ка-жамякі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ВІЦКОП Аляксандр Іванавіч, н. у 1879 у в. Забалацце, інструктар па пчалярству, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ВППНЕЎСКАЯ Ірына Нічыпараўна, н. у 1887 у в. Навіны, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

ВШІНЕЎСКІ Пётр Іванавіч, н. у 1900 у в. Ган-чарова, чорнарабочы арцелі “Працаўнік” г. Орша, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1960.

ВОЛЧЫК Адольф Іосіфавіч, н. у 1888 у в. Гарбуны, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1961.

ВОЛЧЫК Вікенцій Іосіфавіч, н. у 1901 у в. Гарбуны, кал таены брыгадзір, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1989.

ВОРАНАЎ Ілья Іванавіч, н. у 1903 у в. Каменка, рабочы чыгункі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ВОРАНАЎ Максім Кандратавіч, н. у 1879 у в. Мар’янова, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ВОРАНАЎ Міхаіл Піліпавіч, н. у 1900 у в. Мар’янова, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ВЫРВІЧ Сазон Осіпавіч, н. у 1892 у в. Утры-лава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1958.

ВЫСОЦКІ Антон Марцінавіч, н. у 1873 у

в. Казлоўка, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

ВЫШЫНСКІ Казімір Станіслававіч, н. у 1872 у в. Гарнакі, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ВЫІІГЫНСКI Міхаіл Станіслававіч, н. у 1894 у в. Гарбуны, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ВЯРБІЦКІ Цярэнцій Пахомавіч, н. у 1894 у

г. Сянно, вартаўнік, асуджаны ў 1947, рэабілітаваны ў 1993.

ГАБРУСЕЎ Ігнат Еўдакімавіч, н. у 1875 у в. Пушкары, загадчык гаспадарчай часткі калгаса, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛАВАЧ Аляксандр Фёдаравіч, н. у в. Га-радзец, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ГАЛАВАЧ Вера Мікалаеўна, н. у в. Гарадзец, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў 1991.

ГАЛАВАЧ Ганна Іванаўна, н. у в. Гарадзец, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў 1991.

ГАЛАВАЧ Еўдакія Мікалаеўна, н. у в. Гарадзец, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў 1991.

ГАЛАВАЧ Захар Фёдаравіч, н. у 1893 у в. Гарадзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛАВАЧ Ісак Якімавіч, н. у 1909 у в. Канец, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛАВАЧ Людміла Фёдараўна, н. у в. Гарадзец, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў 1991.

ГАЛАВАЧ Мікалай Яфімавіч, н. у 1876 у в. Гарадзец, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ГАЛАВАЧ Павел Якімавіч, н. у 1895 у в. Канец, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛАВАЧ Пётр Фёдаравіч, н. у 1906 у в. Гарадзец, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛАВАЧ Уладзімір Мікалаевіч, н. у в. Гарадзец, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ГАЛАВАЧ Фама Фёдаравіч, н. у 1891 у в. Гарадзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛАВАЧ Фёдар Мікалаевіч, н. у в. Гарадзец, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ГАЛАИ Патан Антонавіч, н. у 1883 у в. Куроў-шчына, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛУЗА Ганна Рыгораўна, н. у 1869 у в. Дар-гейкі, аднаасобніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

ГАЛУЗА Наталля Мікалаеўна, н. у 1887 у в. Даргейкі, непрацуючая, асуджана ў 1937, рэабілітавана.

ГАЛУЗА Макар Фёдаравіч, н. у 1866 у в. Даргейкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛУЗА Юлія Андрэеўна, н. у 1870 у в. Даргейкі, калгасніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

ГАЛУЗА Яўген Рыгоравіч, н. у 1913 у в. Даргейкі, трактарыст МТС, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛУБЦОЎ Захар Аляксеевіч, н. у 1916 у в. Зелянькі, возчык Замастоцкага лесаўчастка, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛЫНЧЫК Емяльян Ларыёнавіч, н. у 1893 у в. Машчоны, старшыня калгаса, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ГАЛЫНЧЫК Фядос Іванавіч, н. у 1887 у в. Рубежніца, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ГАЛЫНЧЫК Ягор Іванавіч, н. у 1906 у в. Рубежніца, селянін, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ГАЛЬКЕВІЧ Аляксандр Іванавіч, н. у 1880 у в. Лутчына, земляроб, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ГАНЧАРОЎ Іван Спірыдонавіч, н. у 1899 у в. Утрылава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1992.

ГАНЧАРОЎ Кірыла Лаўрэнцьевіч, н. у 1906 у в. Бузякі, асуджаны ў 1942, рэабілітаваны ў 1998.

ГАНЧАРОЎ Сяргей Савельевіч, н. у 1908 у в. Утрылава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРАВЫ Даніла Максімавіч, н. у 1898 у в. Пальчыкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабіліта-ваны ў 1989.

ГАРАВЫ Фёдар Максімавіч, н. у 1882 у в. Пальчыкі, аднаасобнік, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРБАТОЎСКІ Станіслаў Фаміч, н. у 1883, на хут. Узгор’е, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРБАЧОВА Вера Сцяпанаўна, н. у 1905 у в. Малішы, калгасніца, асуджана ў 1938, рэабілітава-на ў 1989.

ГАРБАЧОЎ Васіль Дзмітрыевіч, н. у 1881 у в. Багданава, загадчык гаспадаркі Сенненскага РКПІ, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРБАЧОЎ Іван Анісімавіч, н. у 1875 у в. Зап-руддзе, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1965.

ГАРБАЧОЎ Карп Іванавіч, н. у 1861 у в. Га-лоўск, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРБАЧОЎ Кузьма Лукіч, н. у 1893 у в. Лука, селянін, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1991.

ГАРБАЧОЎ Міхаіл Іванавіч, н. у 1911 у в. Запруддзе, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1965.

ГАРНАК Лявон Рыгоравіч, н. у 1911 у в. Буй-нічкава, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРНАК Рыгор Паўлавіч, н. у 1873 у в. Буй-нічкава, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРНАК Фёдар Майсеевіч, н. у 1864 у в. Шубкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГАРУЧКА Платон Фёдаравіч, н. у 1890 у

в. Машканы, калгаснік, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1991.

ГАШАК Сямён Лявонавіч, н. у 1889 у в. Абі-даўка, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1993.

ГЕРАСІМАВА Вольга Піліпаўна, н. у 1916 у

г. п. Багушэўск, рабочая чыгуначнай станцыі, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

ГЕТМАН Ананій Іванавіч, н. у 1878 у в. Вой-лева, рабочы саўгаса, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГЕТМАНАЎ Малах Іванавіч, н. у 1888 у в. Розмыслава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

ПЛЕЎСКІ Міхаіл Антонавіч, н. у 1878 у в. Нова-Забеліна, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ГЛЯКАЎ Рыгор Аляксеевіч, н. у 1916, ваен-наслужачы, асуджаны ў 1943, рэабілітаваны ў 1998.

ГРАМУЗАЎ Максім Рыгоравіч, н. у 1910 у в. Латышаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ГРАМУЗАЎ Фёдар Арцёмавіч, н. у 1881 у в. Мялешкі, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ГРАЧЫХА Палікарп Мікітавіч, н. у 1872 у в. Казлы, вартаўнік лесасплаўканторы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГРАЧЫХА Уладзімір Ягоравіч, н. у 1892 у в. Грузды, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

ГРАЧЫХА Ягор Мікітавіч, н. у 1871 у в. Грузды, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1993.

ГРУНТОЎ Трафім Мартынавіч, н. у 1903 у в. Дубраўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ГРУНТОЎ Трафім Піліпавіч, н. у 1865 у в. Рамшына, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ГРУШЭЎСКАЯ Паўліна Мацвееўна, н. у 1870 у в. Кулікоўка, калгасніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

ГРЫБОЎСКІ Рыгор Архіпавіч, н. у 1894 у в. Цеплякі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

ГРЭБНЕЎ Васіль Паўлавіч, н. у 1883 у в. Машканы, калгаснік, асуджаны ў 1944, рэабілітаваны ў

1992.

ГРЭБНЕЎ Захар Фядосавіч, н. у 1885 у в. Застадолле, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ГУКАЛЁНАК Марцін Іванавіч, н. у 1884 у в. Добрына, лесаруб, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1989.

ГУЛШСКІ Пётр Антонавіч, н. у 1905 у в. Жо-хава, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1991.

ГУРЫН Пётр Іванавіч, н. у 1858 у в. Папінка, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ДАБРАВОЛЬСКІ Антон Іванавіч, н. у 1887 у в. Тур’ева, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ДАБРАНЩКІ Іосіф Францавіч, н. у 1889, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1944.

ДАВЫДАЎ Ігнат Ларыёнавіч, н. у 1875 у в. Бубалы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1991.

ДАВЫДЗЕНКА Вікенцій Ігнатавіч, н. у 1878 у в. Папоўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ДАВЫДЗЬКА Пётр Сцяпанавіч, н. у 1898 у в. Папоўка, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1975.

ДАВЫДЗЬКА Сямён Лявонавіч, н. у 1882, у в. Папоўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ДАМАРАЦКІ Лявон Іосіфавіч, н. у 1910 на хут. Скрабіна, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1992.

ДАНЧАНКА Іван Мікалаевіч, н. у 1875 у в. Рабцава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1992.

ДЗЯМЕШЧАНКА Вікенцій Антонавіч, н. у 1882 у в. Тур’ева, кладаўшчык Днепра-Дзвінскага параходетва, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ДЗЯГЕЛЕЎ Якаў Кузьміч, н. у 1900 у в. Круг-ляны, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ДЗЯПЛЕВІЧ Антон Ігнатавіч, н. у 1911 у в. Обаль, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ДЗЯПЛЕВІЧ Ігнат Ягоравіч, н. у 1877 у в. Засценак, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ДЗЯШСАЎ Марк Іванавіч, н. у 1885 у в. Шэ-біна, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ДЗЯТЛАЎ Максім Герасімавіч, н. у 1903 у в. Луг, цясляр, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ДЗЯТЛАЎ Рыгор Антонавіч, н. у 1888 у в. Леснікова, калгаснік, асуджаныў 1937, рэабіліта-ваны ў 1989.

ДЗЯТЛАЎ Якаў Герасімавіч, н. у 1906 у в. Прамень, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ДОКТАРАВА Ірына Аляксандраўна, н. у 1907 у в. Бесцвіна, калгасніца, асуджанаў 1938, рэа-білітавана ў 1989.

ДОКТАРАЎ Савелій Рыгоравіч, н. у 1883 у в. Бесцвіна, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ДОКТАРАЎ Ягор Рыгоравіч, н. у 1890 у в. Бесцвіна, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ДРАБУШЭЎСКІ Уладзімір Аляксандравіч, н. у 1898 у в. Рулёўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ДРАЗДОВІЧ Станіслаў Антонавіч, н. у 1897 у в. Загладава, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ДРАЗДОВІЧ Ігнат Мікалаевіч, н. у 1888 у в. Рулёўшчына, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1995.

ДРАЗДОЎ Ігнат Карнеевіч, н. у 1888 у в. Ма-р’янова, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ДУБРОЎСКІ Рыгор Мацвеевіч, н. у 1889 у

в. Падгузкава, селянін, асуджаны ў 1936, рэабілітаваны ў 1991.

ДУДАРАЎ Ціт Васільевіч, н. у 1873 у в. Ку-рэйшына, рабочы саутаса, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1989.

ДЫШЛЕВІЧ Раман Клімавіч, н. у 1883 у

г. Сянно, асуджаны ў 1928, рэабілітаваны ў 1998.

ЖАБІЦКІ Сцяпан Антонавіч, н. у 1887 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЖАБІЦКІ Сцяпан Антонавіч, н. у 1899 у в. Барок, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЖАБІЦКІ Іван Антонавіч, н. у 1899 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЖАБІЦКІ Мікалай Антонавіч, н. у 1907 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЖАРДЗЕЦКІ Сцяпан Нічыпаравіч, н. у 1895 у в. Машканы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЖАРНАСЕК Васіль Васільевіч, н. у 1874 у в. Слабада, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЖАРЫНАВА Паўліна Ягораўна, н. у 1899 у в. Забор’е, асуджанаў 1932, рэабілітавана ў 1991.

ЖУКАЎ Фёдар Сідаравіч, н. у 1889 у в. Мя-лешкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ЖУРАЎ Апанас Фёдаравіч, н. у 1911 у в. Ка-міншчына, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЖУРАЎ Пётр Якаўлевіч, н. у 1877 у в. Леснікова, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЖУРАЎСКІ Емяльян Пятровіч, н. у 1882 у в. Казадоі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЖУРАЎСКІ Мікалай Сяргеевіч, н. у 1886 у в. Казадоі, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЖЫДЗЕЛЬ Кузьма Ануфрыевіч, н. у 1886 у в. Глебаўск, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЖЫЛШСКІ Іван Сямёнавіч, н. у 1908 у в. Ста-селькі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЖЭМІС Іван Міхайлавіч, н. у 1836 у в. Ладзі-кава, селянін, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1991.

ЗАЛЕСКАЯ Эмілія Адамаўна, н. у 1873 у в. Кімейка, сялянка, асуджана ў 1932, рэабілітавана ў 1989.

ЗАХАРЭВІЧ Лаўрэн Герасімавіч, н. у 1872 у в. Канева, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ЗЕЛЯПУГА Таццяна Пятроўна, н. у 1918 у в. Бачарова, сялянка, асуджанаў 1946, рэабілітавана ў 1993.

ЗЕЛЯНЦОЎ Васіль Антонавіч, н. у 1884 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЗЕЛЯНЬКОЎ Сцяпан Іванавіч, н. у 1888 у в. Узрэчча, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЗЕЛЯНЯ Васіль Астапавіч, н. у 1910 у в. Вя-лікае Сяло, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1960.

ЗІБЕЛЬТ Фрыц Юльянавіч, н. у 1897 у в. Янова, загадчык гаспадаркі, асуджаны ў 1942, рэабілітаваны ў 1989.

ЗІНКЕВІЧ Іосіф Паўлавіч, н. у 1899 у в. Сма-лоўка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1983.

ЗІНКЕВІЧ Кузьма Паўлавіч, н. у 1875 у в. Смалоўка, калгаснік, асуджаны ў 1933 і 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЗІНКЕВІЧ Сямён Паўлавіч, н. у 1891 у в. Сма-лоўка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў

1989.

ЗУЕЎ Іван Мікалаевіч, н. у 1864 у в. Літусава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ІВАНОЎ Захар Мацвеевіч, н. у 1907 у в. Алек-сінічы, селянін, асуджаны ў 1939, рэабілітаваны ў

1990.

ІГНАТАЎ Ануфрый Ігнатавіч, н. у 1876 у в. Трубаносы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1983.

ІЛЫОШЧАНКА Сямён Мітрафанавіч, н. у 1906 у г. п. Багушэўск, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

ІЛЬЮШЭНКА Міхаіл Прохаравіч, н. у 1913 у в. Луг, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ІЛЬЮШЭНКА Прохар Мяфодзьевіч, н. у 1892 у в. Луг, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ІОТКА Уладзімір Вікенцьевіч, н. у 1876 у в. Грабенікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КАВАЛЕЎСКІ Васіль Рыгоравіч, н. у 1876 у в. Міцюкова, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабіліта-ваны ў 1989.

КАВАЛЕЎСКІ Захар Іванавіч, н. у 1872 у в. Карнілавічы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабі-літаваны ў 1958.

КАВАЛЕЎСКІ Казімір Купрыянавіч, н. у 1902 у в. Калгунова, селянін, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1982.

КАВАЛЕЎСКІ Купрыян Антонавіч, н. у 1865 у в. Калгунова, аднаасобнік, асуджаны, рэабілітава-ны ў 1992.

КАВАЛЕЎСКАЯ Канстанцыя Купрыянаўна, н. у 1908 у в. Калгунова, сялянка, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

КАВАЛЕУСКАЯ Петрунеля Бернардаўна, н. у 1869 у в. Калгунова, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

КАВАЛЕЎСКАЯ Францішка Купрыянаўна, н. у в. Калгунова, сялянка, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

КАВАЛЁВА Ефрасіння Купрыянаўна, н. у 1881 у в. Трубаносы, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

КАВАЛЁЎ Аляксей Ануфрыевіч, н. у 1876 у в. Узрэчча, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАВАЛЁЎ Іосіф Аляксеевіч, н. у 1891 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

КАВАЛЁЎ Гурый Венядзіктавіч, н. у 1875 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАВАЛЁЎ Мікалай Венядзіктавіч, н. у 1873 у в. Трубаносы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАВАЛЁЎ Павел Анісімавіч, н. у 1894 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАВАЛЁЎ Рыгор Сямёнавіч, н. у 1872 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАВАЛКІН Цімафей Макаравіч, н. у 1888 у в. Застадолле, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЛОЎ Нічыпар Ігнатавіч, н. у 1890 у в. Янова, рабочы спіртзавода, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЛОЎ Рыгор Міхайлавіч, н. у 1906 у в. Звягі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЛОУ Фама Мікалаевіч, н. у 1883 у в. Пе-ракопава, рабочы чыгуначнай станцыі Багушэўская, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЛОЎСКІ Андрэй Міхайлавіч, н. у 1883 у в. Пушкары, старшыня калгаса, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЛОЎСКІ Іосіф Рыгоравіч, н. у 1902 у

в. Пушкары, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЛОЎСКІ Павел Васільевіч, н. у 1873 у

г. Сянно, святар, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў

1990.

КАЗЛОЎСКІ Рыгор Міхайлавіч, н. у 1875 у в. Пушкары, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЫРЭЎСКІ Сямён Гаўрылавіч, н. у 1884 у в. Міцюкова, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КАЗЫРЭЎСКІ Сяргей Паўлавіч, н. у 1883 у в. Міцюкова, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КАЛІНАЎ Пімен Данілавіч, н. у 1882 у в. Ку-паваць, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў

1989.

КАМАНДЫШКА Сцяпан Андрэевіч, н. у 1883 на хут. Броды, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

КАМАНДЫШКА Фёдар Андрэевіч, н. у 1876 на хут. Броды, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1960.

КАМІНСКІ Леанід Архіпавіч, н. у 1882 у в. Caneri, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

КАМУШЭНКА Міхаіл Іванавіч, н. у 1886 у в. Маргойцы, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1958.

КАНАПЕЛЬКА Фёдар Ігнатавіч, н. у 1922 у в. Добрына, ваеннаслужачы, асуджаны ў 1942, рэабілітаваны ў 1998.

КАНАРСКІ Іван Мінавіч, н. у 1897 у в. Мар-цінаўка, селянін, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў

1990.

КАНАРСКІ Рыгор Іосіфавіч, н. у 1898 у в. Буева Застадольскага сельсавета, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КАНДРАЦЬЕЎ Андрэй Васільевіч, н. у 1898 у в. Нямейкава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАНДРАЦЬЕЎ Васіль Васільевіч, н. у 1892 у в. Аўсеева, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КАНКЕЛЬ Іван Карлавіч, н. у 1908 у в. Ма-зуркі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КАНКЕЛЬ Пётр Карлавіч, н. у 1902 у в. Ма-зуркі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КАРЖАНЕЎСКІ Міхаіл Ігнатавіч, н. у 1908 у в. Гарывец, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

КАРМАЗІН Цімафей Рыгоравіч, н. у 1893 у в. Гарадзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

КАРАМАЗШ Цярэнцій Іванавіч, н. у 1895 у в. Гарадзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КАРОЎКШ Міхаіл Рыгоравіч, н. у 1888, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1993.

КАРПОВІЧ Алена Васільеўна, н. у 1885 на хут. Сякірына, асуджана ў 1928, рэабілітавана ў 1992.

КАРПОВІЧ Васіль Іванавіч, н. у 1885 у в. Ка-дукова, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КАРПОВІЧ Платон Георгіевіч, н. у 1879 у в. Сякірына, асуджаны, рэабілітаваны ў 1992.

КАТКОЎСКІ Станіслаў Валяр’янавіч, н. у 1898 у в. Лукаўцы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэа-білітаваны ў 1989.

КАТЛЯРОЎ Піліп Іванавіч, н. у 1904 у в. Пушкари, ваеннаслужачы, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1998.

КАЦАР Андрэй Якаўлевіч, н. у 1890 у в. Лука, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1992.

КАЦАР Васіль Іванавіч, н. у 1891 у в. Мігу-ліна, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КАЦАР Ганна Францаўна, н. у 1896 у в. Рос-паш, калгасніца, асуджана ў 1938, рэабілітавана ў 1989.

КАЦАР Пракоп Захаравіч, н. у 1882 у в. Тур’-ева, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

КАЦАР Федар Лявонавіч, н. у 1874 у в. Рос-паш, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КІБІС Валянціна Дзмітрыеўна, н. у 1939 у в. Каўрыжкі, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

КІБІС Ганна Дзмітрыеўна, н. у 1936 у в. Каў-рыжкі, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

КІБІС Зоя Дзмітрыеўна, н. у 1944 у в. Каў-рыжкі, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

КІБІС Ірына Дзмітрыеўна, н. у 1940 у в. Каў-рыжкі, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

КІБІС Праскоўя Кузьмінічна, н. у 1914 у

в. Каўрыжкі, калгасніца, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

КІСЛЯКОЎ Аўрам Пракопавіч, н. у в. Сяб-рынка, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1960.

КІСЛЯКОЎ Гаўрыла Сцяпанавіч, н. у 1897 у

г. Сянно, бухгалтар прамкамбіната, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1955.

КІСЯЛЁЎ Васіль Фёдаравіч, н. у 1898 у в. Прыхабы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

КІШКОВІЧ Аляксей Цітавіч, н. у 1882 у в. Дадзікава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КІШКОВІЧ Арцём Пракопавіч, н. у 1878 у в. Caneri, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

КІШКОВІЧ Іван Арцёмавіч, н. у 1903 у в. Caneri, селянін, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

КІШКОВІЧ Сямён Пракопавіч, н. у 1872 у в. Caneri, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1993.

КЛІМОВІЧ Мікалай Іванавіч, н. у 1880 у в. Шумкі, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КЛІМОВІЧ Мікалай Піліпавіч, н. на хут. Клімовічы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1992.

КЛІМОВІЧ Пётр Іосіфавіч, н. у 1875 у в. Новая Беліца, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КЛІМОВІЧ Сцяпан Іванавіч, н. у 1882 у в. Новая Беліца, земляроб, асуджаны ў 1928, рэабілітаваны ў 1992.

КОЖУСЬ Ігнат Платонавіч, н. у 1876 у в. Круг-ляны, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КОМЛЕЎ Нічыпар Аляксандравіч, н. у 1885 у в. Іўчанкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КОШАЛЕЎ Андрэй Іванавіч, н. у 1892 у в. Нярэйша, святар, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КРАСНОЎСКАЯ Аляксандра Мікітаўна, н. у 1904 у в. Кажамякі, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

КРАСНОЎСКАЯ Ядвіга Іванаўна, н. у 1900 у г. Сянно, настауніца, асуджана, рэабілітавана ў 1992.

КРАСНОЎСКІ Георгій Васільевіч, н. у 1894 у в. Рай, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

КРАСНОЎСКІ Ігнат Андрэевіч, н. у 1884 у в. Рай, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КРАСНОЎСКІ Ігнат Іванавіч, н. у 1867 у в. Нямейкава, аднаасобнік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

КРАСНОЎСКІ Фядот Дзмітрыевіч, н. у 1902 у в. Кажамякі, асуджаны, рэабілітаваны ў 1992.

КРАПОІПЫН Сцяпан Селівестравіч, н. у 1889 у в. Кавалькі, аднаасобнік, асуджаныў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

КРАПОШЫНА Агаф’я Парамонаўна, н. у 1910 у в. Мяккія, сялянка, асуджана ў 1937, рэабілітавана У 1959.

КРАСОУСКІ Канстанцін Аляксандравіч, н. у 1897 у в. Машчоны, калгаснік, асуджаны ў 1932 і ў 1933, рэабілітаваны ў 1962 і ў 1989.

КРАСОЎСКІ Якаў Аляксандравіч, н. у 1901 у в. Машчоны, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

КРАЎЧАНКА Ягор Андрэевіч, н. у 1897 у в. Марцінаўка, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КРЫІПТОПЕНКА Лізавета Аляксандраўна, н. у 1885 у в. Поўзікі, аднаасобніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

КРЭМЕНЬ Іван Іванавіч, н. у 1886 у в. Калод-ніца, селянін, асуджаны ў 1936, рэабілітаваны ў 1991.

КУЗНЕЧЫК Васіль Ігнатавіч, н. у 1911 у в. Берашова, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

КУЗНЕЧЫК Іван Ігнатавіч, н. у 1915 у в. Берашова, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

КУЗНЕЧЫК Міхаіл Платонавіч, н. у 1910 у в. Берашова, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

КУЗНЕЧЫК Парфен Ягоравіч, н. у 1906 у в. Берашова, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

КУЗЬМЯНКОЎ Якаў Платонавіч, н. у 1888 у в. Бутоны, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1965.

КУЗНЯЦОЎ Павел Піліпавіч, н. у 1902 у в. Бу канава, сувязіст станцыі Віцебск, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1990.

КУЗЬМІНІЧ Іван Міхеевіч, н. у 1884 у в. Ла-дзікава, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КУЗЬМІНІЧ Пётр Міхеевіч, н. у 1896 у в. Ла-дзікава, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КУКСЁНАК Ануфрый Андрэ евіч, н. у 1899 у в. Забараўе, аднаасобнік, асуджаныў 1932, рэабілі-таваны ў 1964.

КУКСЁНАК Якаў Нічыпаравіч, н. у 1870 у в. Казлы, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітава-ны ў 1989.

КУЛІК Мікалай Андрэевіч, н. у 1901 у в. Малая Пярэспа, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1993.

КУЛЯШОЎ Антон Вікенцьевіч, н. у 1894 у в. Оўсішча, аднаасобнік, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1999.

КУПРЫШЧАНКА Міхаіл Рыгоравіч, н. у 1905 у в. Карпавічы, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КУПРЭЕНКА Амбросій Кліменцьевіч, н. у 1862 у в. Чартоўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КУРАНЦОЎ Фама Аўрамавіч, н. у 1903 у в. Смалоўка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КУРАШЭВІЧ Улас Еўдакімавіч, н. у 1880 у в. Расна, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

КУРС Піліп Рыгоравіч, н. у 1892 у в. Гара-дзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

КУХАРЭНКА Антон Мяфодзьевіч, н. у 1885 у в. Машчоны, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КУХТО Ілья Аляксандравіч, н. у 1883 у в. Бес-цвіна, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КУХТО Кузьма Несцеравіч, н. у 1892 у в. Броўкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

КУЧКО Якаў Аляксандравіч, н. у 1882 у в. Бесцвіна, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

КУЧЫНСКІ-КУЧКО Андрэй Марцінавіч, н. у в. Казлоўка, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

КУЧЫНСКІ Станіслаў Казіміравіч, н. у 1880 у в. Баяршчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

КУЧЫНСКІ Уладзімір Казіміравіч, н. у 1885 у в. Баяршчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ЛАБАЦКІ Вікенцій Максімавіч, н. у 1878 у в. Станькі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАБАЦКІ Уладзімір Вікенцьевіч, н. у 1907 у в. Станькі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАБАЦЭВІЧ Іосіф Якаўлевіч, н. у 1877 у в. Забор’е, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАБАЦЭВІЧ Пётр Якаўлевіч, н. у 1884 у в. Забор’е, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАГУНОВА Ірына Іванаўна, н. у 1877 у в. Углы, сялянка, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў 1991.

ЛАГУНОВА Марыя Данілаўна, н. у 1913 у в. Углы, сялянка, асуджана ў 1931, рэабілітаванаў 1991.

ЛАГУНОВА Хрысціння Данілаўна, н. у 1910 у в. Углы, сялянка, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў

1991.

ЛАГУНОЎ Даніла Ільіч, н. у 1876 у в. Углы, селянін, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ЛАГУНОЎ Іван Данілавіч, н. у 1919 у в. Углы, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ЛАГУНОЎ Несцер Данілавіч, н. у 1917 у в. Углы, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1991.

ЛАДНОЎ Рыгор Антонавіч, н. у 1906 у в. Бе-рашова, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ЛАДНОЎ Фама Мікалаевіч, н. у 1887 у в. Берашова, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ЛАЗАРЭВІЧ Гаўрыла Мітрафанавіч, н. у 1898 на хут. Трыполле, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАЗАРЭВІЧ Готфрыд Ігнатавіч, н. у 1895 у в. Кімейка, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАЗАРЭВІЧ Мікалай Мітрафанавіч, н. у 1886 у в. Леснікова, рахункавод калгаса, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАЗАРЭВІЧ Уладзімір Мітрафанавіч, н. у 1912 у в. Леснікова, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАЗАРЭВІЧ Эдуард Ігнатавіч, н. у 1897 у в. Кімейка, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАПЕХА Іван Піліпавіч, н. у 1899 у в. По-жанькі, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1965.

ЛАПЕХА Іван Рыгоравіч, н. у 1875 у в. Гара-дзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1965.

ЛАПЕХІН Сцяпан Цімафеевіч, н. у 1883 у в. Машканы, кравец арцелі “Чырвоны абцасік”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАПІН Пётр Іванавіч, н. у 1883 у в. Грузды, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

ЛАПСО Пётр Іванавіч, н. у 1883 у в. Леванто-ва, каваль, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАПУНОЎ Трафім Сямёнавіч, н. у 1900 у в. Андрэеўшчына, рабочы лесаўчастка, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАСЮКОЎ Павел Ануфрыевіч, н. у 1891 у в. Утрылава, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАТЫШАЎ Іосіф Іванавіч, н. у 1885 у в. Тру-баносы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЛАТЫШАЎ Парфён Іванавіч, н. у 1885 у в. Савінічы, старшыня калгаса, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЛЕБЕДЗЕВА Алена Арэф’еўна, н. у 1918 у в. Гарнова-1, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1996.

ЛЕБЕДЗЕВА Ніна Арэф’еўна, н. у 1921 у в. Гарнова-1, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1996.

ЛЕБЕДЗЕВА Палагея Рыгораўна, н. у 1890 у в. Гарнова-1, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1996.

ЛЕБЕДЗЕЎ Арэфій Гаўрылавіч, н. у 1880 у в. Гарнова-1, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1996.

ЛЕБЕДЗЕЎ Даніла Арэф’евіч, н. у 1914 у в. Гарнова-1, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1996.

ЛЕБЕДЗЕЎ Даніла Паўлавіч, н. у 1907 у

в. Навасёлкі, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ЛЕБЕДЗЕЎ Ерамей Парфёнавіч, н. у 1897 у

г. Сянно, сакратар-машыніст Сенненскага РК ВКП(б), асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1993.

ЛЕБЕДЗЕЎ Павел Арэф’евіч, н. у. 1911 у в. Гарнова-1, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1996.

ЛЕБЕДЗЕЎ Фёдар Аксёнавіч, н. у 1891 у в. Латыгава, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ЛЕВІН Лейба Самуйлавіч, н. у 1855 у г. п. Багушэўск, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЛІСОЎСКАЯ (МІШУЛЬКІНА) Надзежда Герасімаўна, н. у 1921 у в. Янова, асуджана ў 1945, рэабілітавана ў 1993.

ЛІСОЎСКІ Міхаіл Міхайлавіч, н. у 1944 у в. Янова, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1993.

ЛІЦВІНАЎ Васіль Ісакавіч, н. у 1891 у в. Цеп-лякі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў

1992.

ЛІЦВІНАЎ Ісак Іванавіч, н. у 1857 у в. Цеп-лякі, утрыманец, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989

ЛІЦВІНКА Якаў Кузьміч, н. у 1887 у в. Улья-навічы, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў

1989.

ЛІЦЫТ Іван Пятровіч, н. у 1895 у в. Александрова, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў

1989.

ЛУГАЎЦОЎ Іван Тарасавіч, н. у 1860 у в. Ульянавічы, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ЛУКАШЭВІЧ Рыгор Сямёнавіч, н. у 1897 у в. Ганчарова, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ЛЮЦКІ Захар Емяльянавіч, н. у 1889, бры-гадзір калгаса імя Сталіна, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1970.

ЛЯПЕЦКІ Вікенцій Францавіч, н. у 1877 у

в. Адамава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЛЯЎКО Лявон Фядосавіч, н. у 1836 у в. Ла-зоўка, сезонны рабочы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЛЯХОЎСКІ Дзмітрый Карпавіч, н. у 1899 у

г. п. Багушэўск, машыніст вадакачкі чыгуначнай стан-цыі Багушэйская, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны.

ЛЯХОЎСКІ Мірон Сідаравіч, н. у 1884 у в. Благія, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЛЯШКЕВІЧ Карл Осіпавіч, н. у в. Старая Бе-ліца, стрэлачнік чыгуначнай станцыі Бурбін, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1960.

ЛЯШКЕВІЧ Павел Іванавіч, н. у 1883 у в. Дар-гейкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

МАГЕРА Іван Майсеевіч, н. у 1903 у в. Буй-нічкава, камандзір стралковай аховы, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

МЯДЗВЕЦКІ Іосіф Міхайлавіч, н. у 1895 у в. Аўсеева, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МАЗОЎСКІ Іван Арыставіч, н. у 1893 на хут. Стаселькі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

МАКОЎСКІ Марк Паўлавіч, н. у 1892 у в. Леснікова, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МАКОЎСКІ Сцяпан Паўлавіч, н. у 1897 у в. Мелехава, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МАЛЧАНАЎ Нічыпар Андрэевіч, н. у 1898 у в. Застадолле, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МАНДРЫК Фёдар Нічыпаравіч, н. у 1854 у в. Машчоны, загадчык гаспадаркі, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

МАРГОЎЦАВА Наталля Рыгораўна, н. у 1893 у в. Пушкары, сялянка, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1964.

МАРГОЎЦАЎ Дзям’ян Іванавіч, н. у 1883 у в. Пушкары, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

МАРКАЎ Іосіф Фёдаравіч, н. у 1896 у в. Мар-цінаўка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МАРКЕВІЧ Аляксей Захаравіч, н. у 1885 у в. Касцялішча, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

МАРКЕВІЧ Карп Кандратавіч, н. у 1895 у в. Касцялішча, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

МАРОЗАЎ Адам Кандратавіч, н. у 1896 у в. Дубаўцы, калгаснік, асуджаны ў 1936, рэабілітаваны ў 1990.

МАРОЗАЎ Васіль Іванавіч, н. у 1880 у в. Шыпы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

МАХАНЬКОВА Праскоўя Платонаўна, н. у 1914 у в. Алёхнава, хатняя гаспадыня, асуджана ў 1945, рэабілітаванау 1993.

МАХАНЬКОУ Павел Дзмітрыевіч, н. у 1880 у в. Алёхнава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

МАХАНЬКОЎ Пётр Фёдаравіч, н. у 1907 у в. Шынкава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

МАХАНЬКОЎ Піліп Емяльянавіч, н. у 1899 у в. Шынкава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

МАХАНЬКОЎ Эдуард Адамавіч, н. у 1937 у в. Алёхнава, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1993.

МАЦВЕЙКА Ягор Фёдаравіч, н. у 1890 у в. Гараўцы, калгаснік, асуджаны ў 1936, рэабілітаваны ў 1981.

МАЦЮШАЎ Антон Еўдакімавіч, н. у 1899 у в. Оўсішча, рабочы чыгуначнай станцыі Орша, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

МАЧУЛЬСКІ Альбіи Францавіч, н. у 1866 у в. Багданава, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1996.

МАШЭРАЎ Мірон Васільевіч, н. на хут. Шыркі, селянін, асуджаны, рэабілітаваны.

МЕЗАЎЦОЎ Піліп Антонавіч, н. у 1899 у в. Чараўкі, рабочы чыгункі, асуджаны ў 1938, рэабі-літаваны ў 1989.

МЕЛЯШКОВІЧ Ягор Іванавіч, н. у 1875 у в. Новая Беліца, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабі-літаваны ў 1989.

МІКЛУШОЎ Малах Канстанцінавіч, н. у 1883 у в. Багданава, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэа-білітаваны ў 1989.

МІРАНОВІЧ Пётр Мікітавіч, н. у 1907 у в. Падтузкава, рабочы малаказавода в. Ледневічы, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

МУРАШКА Аўксенцій Васільевіч, н. у 1878 на хут. Казлова Горка, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

МІСУРГІНА Фёкла Якаўлеўна, н. у 1895 у в. Івоні, без пэўных заняткаў, асуджана ў 1937, рэа-білітавана ў 1989.

МУХА Цімафей Цімафеевіч, н. у 1900 у в. Буда, рабочы торфазавода “Янова”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

МЯДЗВЕДСКІ Павел Венядзіктавіч, н. у 1914, рабочы завода імя Камінтэрна г. Віцебска, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

МЯЛЕШКА Лаўрэн Мікітавіч, н. у 1880 у в. Шыпы, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

МЯНЖЫНСКІ Іван Станіслававіч, н. у 1894 у в. Пнёва, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1957.

МЯРЛО Станіслаў Іванавіч, н. у 1877 у в. Ган-чар ов а, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1961.

МЯСНІКАЎ Васіль Парфёнавіч, н. у 1879 у в. Русінава, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

МЯСНІКАЎ Дзмітрый Фёдаравіч, н. у 1893 у в. Русінава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

МЯЦЕЛІЦА Архіп Парфёнавіч, н. у 1888 у в. Лазоўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МЯЦЕЛІЦА Фама Гаўрылавіч, н. у 1865 у в. Раманаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

МЯЦЕЛІЦА Фёдар Парфёнавіч, н. у 1895 у в. Лазоўка, брыгадзір рыбалавецкай брыгады, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МЯЦЕЛІЦА Ягор Парфёнавіч, н. у 1906 у в. Лазоўка, рабочы арцелі “Чырвоны якар”, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МЯЦЕЛІЦА Якаў Парфенавіч, н. у 1892 у в. Лазоўка, рабочы скураной арцелі, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

МЯЦЕЛІЦА Якаў Пятровіч, н. у 1880 у в. Са-вінічы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

НАВУМАЎ Яфім Мацвеевіч, н. у 1877 у в. Леснікова, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

НЕСЦЯРОНАК Акуліна Купрыянаўна, н. у 1899 у в. Гарывец, тэхнічка школы, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

НЕСЦЯРОНАК Іван Якаўлевіч, н. у 1890 у

в. Гарывец, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

НІКАЛАЕЎ Фядос Кузьміч, н. у 1880 у в. Цеп-лякі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў

1993.

НОВІКАЎ Дзмітрый Яфімавіч, н. у 1912 у

г. Сянно, настаўнік сельский школы, асуджаны ў 1942, рэабілітаваны ў 1989.

НЯФЁДАЎ Аляксандр Сцяпанавіч, н. у 1884 у в. Гарнакі, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

НЯФЁДАЎ Кузьма Аляксеевіч, н. у 1880 у в. Хамінічы, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

НЯФЁДАЎ Іван Кузьміч, н. у 1885 у в. Будна, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

НЯФЁДАЎ Яфім Рыгоравіч, н. у 1890 у

в. Ціміразева, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ОСІПАЎ Піліп Фаміч, н. у 1898 у г. п. Бату-шэўск, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ПАГАРЭЛЬСКІ Сцяпан Гаўрылавіч, н. у 1864 у в. Лазоўка, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАГАРЭЛЬСКІ Уладзімір Маркавіч, н. у 1911 у г. Сянно, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1992.

ПАДАЛІНСКІ Аляксей Іванавіч, н. у 1884 у

г. п. Багушэўск, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДАЛІНСКІ Васіль Цімафеевіч, н. у 1902 у г. Сянно, шафёр Сенненскай МТС, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДАЛІНСКІ Дзям’ян Іванавіч, н. у 1871 у в. Каменка, калгаснік, асуджаны ў 1939, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДАЛІНСКІ Іван Васільевіч, н. у 1895 у в. Каменка, каваль-слесар кал raca “Новы шлях”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДАЛІНСКІ Канстанцін Лявонавіч, н. у 1886 у в. Шынкава, селянін, асуджаны ў 1932 і ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

ПАДАЛІНСКІ Міхаіл Андрэевіч, н. у 1900 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДАЛІНСКІ Пётр Максімавіч, н. у 1884 у в. Шынкава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

ПАДАЛІНСКІ Сямён Рыгоравіч, н. у Каменка, селянін, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1959.

ПАДАЛІНСКІ Улас Андрэевіч, н. у 1882 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933 і 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДАЛІНСКІ Цімафей Аляксандравіч, н. у 1901 у в. Каменка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1993.

ПАДАЛІНСКІ Якаў Рыгоравіч, н. у 1889 у в. Каменка, калгаснік, асуджаны ў 1933 і ў 1938, рэабілітаваны ў 1961 і ў!993.

ПАДАРЭЎСКІ Дзям’ян Рыгоравіч, н. у 1889 у в. Прыветак, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПАД’ЕЛЕЦ Кліменцій Антонавіч, н. у 1887 у в. Дамашэва, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАД’ЕЛЕЦ Лаўрэн Аляксеевіч, н. у 1885 у в. Дамашэва, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілі-таваны ў 1989.

ПАД’ЕЛЕЦ Міхаіл Осіпавіч, н. у 1878 у в. Дамашэва, асуджаны, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДКОЎСКІ Іван Уласавіч, н. у 1911 у в. Броўкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ПАДХІЛКА Фама Сямёнавіч, н. у 1865 у в. Слабодка, гарбар-саматужнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1992.

ПАЛОНІК Мікіта Сямёнавіч, н. у 1887 у в. Смалоўка, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1962.

ПАЛОНІК Фёдар Мікітавіч, н. у 1881 у в. Смалоўка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПАЛОНСКАЯ Адэля Антонаўна, н. у 1911 у в. Дубнякі, сялянка, асуджанаў 1929, рэабілітавана ў 1992.

ПАЛОНСКАЯ Казіміра Людвігаўна, н. у 1909 у в. Дубнякі, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

ПАЛОНСКАЯ Марыя Людвігаўна, н. у 1906 у в. Дубнякі, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

ПАЛОНСКАЯ Марыя Марцінаўна, н. у 1871 у в. Дубнякі, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

ПАЛОНСКІ Аляксандр Антонавіч, н. у 1897 у в. Дубнякі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

ПАЛОНСКІ Антон Антонавіч, н. у 1907 у в. Дубнякі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

ПАЛОНСКІ Антон Іосіфавіч, н. у 1871 у в. Дубнякі, аднаасобнік, асуджаны, рэабілітаваны ў 1992.

ПАЛОНСКІ Іван Антонавіч, н. у 1899 у в. Дубнякі, аднаасобнік, асуджаны, рэабілітаваны ў 1992.

ПАЛОНСКІ Мікалай Іванавіч, н. у 1870 у в. Дубнякі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАЛЯШЧУК Майсей Іосіфавіч, н. у 1877 у в. Машчоны, асуджаны, рэабілітаваны ў 1962.

ПАЛЯШЧУК Якаў Майсеевіч, н. у 1901 у в. Машчоны, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ПАНКРАТАЎ Іосіф Герасімавіч, н. у 1857 у в. Пушкары, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАНКРАТАЎ Лявон Клімавіч, н. у 1878 у в. Ледневічы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАНКРАТАЎ Самуіл Ігнатавіч, н. у 1888 у в. Пастушкі, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПАРАЖЫНСКІ Кліменцій Васільевіч, н. у 1890 у в. Горныя Ходцы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПАРАЖЫНСКІ Мікалай Тарасавіч, н. у 1893 у в. Навасёлкі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

ПАРАЗЕНКА Мірон Акімавіч, н. у 1897 у в. Грабяні, машыніст ільнозавода, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАРФЕНАЎ Іосіф Паўлавіч, н. у 1885 у в. Слабада, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ПАУС Пракоп Сямёнавіч, н. у 1902 у в. Машчоны, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ПАУС Пётр Антонавіч, н. у 1887 у в. Бесцвіна, калгаснік, асуджаны ў 1936, рэабілітаваны ў 1990.

ПАУС Сямён Якаўлевіч, н. у 1879 у в. Паль-чыкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАЎЛОВІЧ Ванда Іосіфаўна, н. у 1900 у в. Лазова, аднаасобніца, асуджана ў 1930, рэабілітавана ў 1996.

ПАЎЛОВІЧ Мар’ян Паўлавіч, н. у 1899 у в. Лазова, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ПАЎЛОЎСКІ Франц Вікенцьевіч, н. у 1888 у в. Горкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1990.

ПАЦЕЙКІН Захар Дзмітрыевіч, н. у 1890 у в. Сімахі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАШКЕВІЧ Іван Апанасавіч, н. у 1897 у в. Малішы, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ПАШКЕВІЧ Максім Майсеевіч, н. у 1870 у в. Дольдзева, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАШКЕВІЧ Рыгор Майсеевіч, н. у 1872 у в. Дольдзева, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАШКЕВІЧ Трафім Філімонавіч, н. у 1863 у в. Торбінка, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПАШКЕВІЧ Фама Цітавіч, н. у 1881 у в. Кел-ісы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПЕТРЫКАЎ Іван Майсеевіч, н. у 1916 у в. Забор’е, служачы, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1998.

ПЕТУХОЎ Навум Пятровіч, н. у 1893 у в. Со-хны Пустынкаўскага сельсавета, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПЕЧКУРОЎ Васіль Кандратавіч, н. у 1894 у в. Аўсеева, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПЕЧКУРОЎ Сцяпан Дзям’янавіч, н. у 1887 у в. Аўсеева, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПЕЧКУРОЎ Сямён Кандратавіч, н. у 1901 у в. Аўсеева, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШШЧЫКАЎ Андрэй Дзянісавіч, н. у 1888 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШШЧЫКАЎ Якаў Дзянісавіч, н. у 1885, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

ПЛАВІНСКАЯ Анеля Адамаўна, н. у 1901 у в. Малашкі, не працуючая, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

ПЛАВІНСКІ Антон Пятровіч, н. у 1910 у в. Слузыня, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілі-таваны ў 1989.

ПЛАВІНСКІ Казімір Браніслававіч, н. у 1913 у в. Пустынкі, механік ільнозавода, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПЛАВІНСКІ Іосіф Адамавіч, н. у 1904 у в. Малашкі, не працуючы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПЛАВІНСКІ Іосіф Сцяпанавіч, н. у 1887 у в. Багданава, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1990.

ПЛАВІНСКІ Станіслаў Пятровіч, н. у 1900 у в. Слудыня, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПЛАКСУНОЎ Канстанцін Якаўлевіч, н. у 1874 у в. Савушы, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ПЛАТОНАЎ Пётр Агурэевіч, н. у 1876 у в. Літоўскі Бор, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПЛЯШКОЎ Сцяпан Ананьевіч, н. у 1892 у в. Розмыслава, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПОДЗІН Лука Фёдаравіч, н. у 1888 у в. Га-радзец, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1965.

ПОСТРАШ Андрэй Цімафеевіч, н. у 1908 у в. Сякірына, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1965.

ПРАКАПОВІЧ Аляксей Усцінавіч, н. у 1880 у в. Шафраны, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Еўдакім Усцінавіч, н. у 1875 у в. Шафраны, аднаасобнік, асуджаны ў 1933 і ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Іван Маркавіч, н. у 1872 у в. Вітунь, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Клаўдзія Рыгораўна, н. у 1904 у в. Кляпчэва, аднаасобніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Кузьма Усцінавіч, н. у 1873 у в. Шафраны, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Мацвей Рыгоравіч, н. у 1874 у в. Хамінічы, селянін, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1990.

ПРАКАПОВІЧ Пётр Емяльянавіч, н. у 1867 у в. Навіна, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Пётр Яфімавіч, н. у 1898 у в. Яхімоўшчына, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Рыгор Сямёнавіч, н. у 1868 у

в. Кляпчэва, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРАКАПОВІЧ Сцяпан Лявонавіч, н. у 1893 на хут. Лявонцьева, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПРОНЬКА Аксіння Андрэеўна, н. у 1892 у

г. п. Багушэўск, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1993.

ПРОНЬКА Іван Еўдакімавіч, н. у 1884 у г. п. Багушэўск, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1957.

ПРЖЭСЕЦКАЯ Алена Апалінараўна, н. у 1876 у в. Сякірына, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

ПРЫСТАЎКА Ганна Паўлаўна, н. у 1920 у в. Застадолле, ваеннаслужачая, асуджана ў 1944, рэабілітавана ў 1998.

ПРЫСТАЎКА Даніла Іванавіч, н. у 1899 у в. Слабада, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПРЫСТАЎКА Іван Фаміч, н. у 1885 у в. Ка-валі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1981.

ПРЫСТАЎКА Іосіф Давыдавіч, н. у 1894 у в. Раманаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1963.

ПРЫСТАЎКА Мікалай Васільевіч, н. у 1894 у в. Кавалі, селянін, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРЫСТАЎКА Мікалай Кірылавіч, н. у 1883 у в. Міхалінаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1939, рэабілітаваны ў 1989.

ПРЫСТАЎКА Назар Мікітавіч, н. у 1892 у в. Кругляны, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПРЫСТАЎКА Пётр Міхайлавіч, н. у 1889 у в. Кавалі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРЫСТАЎКА Рыгор Андрэевіч, н. у 1906 у в. Галавачы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1960.

ПРЫСТАЎКА Фёдар Сямёнавіч, н. у 1872 у в. Лісічына, рахункавод сельпо, былы дыякан, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПРЫСТАЎКА Ціт Іванавіч, н. у 1880 у в. Застадолле, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

ПУЧКОЎ Аляксей Іларыёнавіч, н. у 1902 у в. Кімейка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПУШКАРОЎ Навум Якаўлевіч, н. у 1883 у в. Пушкары, брыгадзір калгаса, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ПЯТРУЛІН Іларыён Ермалаевіч, н. у 1880 у в. Пчальнік, святар, асуджаны ў 1928, рэабілітаваны ў 1992.

РАБУШКА Андрэй Васільевіч, н. у 1887 у в. Раманаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1963.

РАБУШКА Пракоп Васільевіч, н. у 1880 у в. Раманаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

РАДЗЕВІЧ Іосіф Іванавіч, н. у 1893 у в. Ла-дзікава, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

РАДЗЕВІЧ Лявон Іванавіч, н. у 1885 у в. Ла-дзікава, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

РАДЗЕВІЧ Пётр Іванавіч, н. у 1891 у в. Ла-дзікава, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

РАДЗІЕЎСКАЯ-КУЗНЯЦОВА Лінора Іосі-фаўна, н. у 1887 у в. Яхімоўшчына, калгасніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1989.

РАДЗІЕЎСКІ Ігнат Іосіфавіч, н. у 1894 у в. Кімейка, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітава-ны ў 1989.

РАДЗЮК Васіль Рыгоравіч, н. у 1908 у в. Ба-бінцы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

РАДЗЮК Сямён Рыгоравіч, н. у 1886 у в. Ба-бінцы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

РАДКЕВІЧ Герасім Пракопавіч, н. у 1900 у в. Смалоўка, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

РАЖКОЎ Іван Якаўлевіч, н. у 1903 у в. Кан-цы, ваеннаслужачы, асуджаны ў 1943, рэабілітаваны ў 1998.

РАЗЛАДАЎ Васіль Аляксеевіч, н. у 1892 у в. Благія, дзесятнік райдараддзела, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

РАСЛАНЕНЕ Разалія Іозасаўна, н. у 1889 у в. Аляксандраўка, асуджана ў 1944, рэабілітавана ў

1991.

РАЧКО Іосіф Міхайлавіч, н. у 1912 у в. Каса-вец, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

РАЧКО Франц Міхайлавіч, н. у 1881 у в. Се-чанкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1993.

РАЧКОЎСКІ Сцяпан Гаўрылавіч, н. у 1908 у в. Трубіна, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

РУКАЛЬ Іван Аляксеевіч, н. у 1905 у в. Ня-мойта, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў

1989.

РУКАЛЬ Лазар Кліменцьевіч, н. у 1891 у

в. Пустынкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

РУКАЛЬ Міхаіл Арцёмавіч, н. у 1904 у в. Пустынкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

РУМЯНЬКОЎ Фёдар Ігнатавіч, н. у 1867 у

г. Сянно, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

РУСІН Пётр Канстанцінавіч, н. у 1889 у в. Раманаўка, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1959.

РУСІКАЎ Цімафей Цітавіч, н. у 1905 у в. Грузды, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

РУЦКІ Канстанцін Іосіфавіч, н. у 1898 у в. Леснікі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

РУЦКІ Ігнат Антонавіч, н. у 1868 у в. Рыцька-ва, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў

1990.

РУЦКІ Станіслаў Ігнатавіч, н. у 1907 у в. Рыць-кава, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў

1990.

РЫБЧАНКА Піліп Васільевіч, н. у 1886 у в. Казлоўка, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

РЫПІНСКІ Аўрам Міхайлавіч, н. у 1885 у в. Новае Сяло, землекарыстальнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

САВІЦКАЯ Лізавета Ісакаўна, н. у в. Ходцы, аднаасобніца, асуджана ў 1930, рэабілітавана ў 1996.

САВІЦКІ Мікалай Максімавіч, н. у 1869 у в. Лазова, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САВІЦКІ Павел Карнеевіч, н. у 1895 у в. Лазова, рабочы, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1962.

САВІЦКІ Рыгор карнеевіч, н. у 1897 у в. Ходцы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1996.

САВІЦКІ Фёдар Максімавіч, н. у 1866 у в. Лазова, аднасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САЗОНАЎ Дзмітрый Максімавіч, н. у 1891 у в. Ладзікава, асуджаны ў 1944, рэабілітаваны ў 1991.

САКАЛОЎСКАЯ Ганна Сямёнаўна, н. у 1877 у в. Рулёўшчына, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

САКАЛОЎСКІ Аляксандр Антонавіч, н. у 1905 у в. Рулёўшчына, аднаасобнік, асуджаны, рэабілітаваны ў 1992.

САКАЛОЎСКІ Антон Антонавіч, н. у 1907 у в. Рулёўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

САКАЛОЎСКІ Антон Фаміч, н. у 1853 у в. Рулёўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

САКАЛОЎСКІ Іван Антонавіч, н. у 1904 у в. Рулёушчына, селянін, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

САКАЛОЎСКІ Ігнат Пятровіч, н. у 1887 у в. Гарывец, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

САКАЛОЎСКІ Міхаіл Антонавіч, н. у 1899 у в. Рулёўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1993.

САЛАЎЁЎ Павел Якаўлевіч, н. у 1909 у в. Канец, рахункавод калгаса, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САЛТАНОВІЧ Піліп Трафімавіч, н. у 1888 у в. Клімавічы, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

САПРОНЕНКА Максім Андрэевіч, н. у 1901 у в. Грузды, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1961.

САПЯЖЫНСКІ Васіль Васільевіч, н. у 1909 у в. Канец, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САПЯЖЫНСКІ Фядос Гаўрылавіч, н. у 1860 у в. Саракоўшчына, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САНГРЭТ Міхаіл Ягоравіч, н. у 1881 у в. Маш-каны, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САРАКАЛЕТАЎ Яўген Мітрафанавіч, н. у 1869 у в. Марозаўка, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

САХАРАЎ Іван Кірылавіч, н. у 1897 у в. Ка-валі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

САХНО Ягор Мікітавіч, н. у 1878 у в. Сахны, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

СВІСТУНОЎ Антон Станіслававіч, н. у 1913 у в. Тур’ева, рабочы чыгуначнай станцыі Багушэў-ская, асуджаны ў 1944, рэабілітаваны ў 1992.

СЕЛЯЗНЁЎ Васіль Купрыянавіч, н. у 1890 на хут. Дабранка, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабі-літаваны ў 1997.

СЕМЕРЫКОЎ Антон Пятровіч, н. у 1872 у в. Яромы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітава-ны ў 1989.

СЕМЕРЫКОЎ Іван Антонавіч, н. у 1904 у г. п. Багушэўск, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1964.

СЕМЕРЫКОЎ Мін Пятровіч, н. у 1881 у в. Яромы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1994.

СЕМЕРЫКОЎ Пётр Антонавіч, н. у 1901 у в. Яромы, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1964.

СЕМЯНЬКОЎ Сямён Нічыпаравіч, н. у 1877 у в. Бялькі, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

СЕРДАКОЎСКАЯ Марыя Антонаўна, н. у 1906 у в. Камер Бор, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

СЕРДАКОЎСКАЯ Марыя Уладзіміраўна, н. у 1875 у в. Камер Бор, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

СЕРДАКОЎСКІ Віктар Іванавіч, н. у 1896 у в. Камер Бор, аднаасобнік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

СЕРДАКОЎСКІ Іпаліт Сяргеевіч, н. у 1870 у в. Камер Бор, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

СІДУНОУ Дзмітрый Сяргеевіч, н. у 1877 у в. Розмыслава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

СІНЦАРАЎ Пётр Кірылавіч, н. у 1903 у в. Кавалі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

СІНЯКОЎ Андрэй Апанасавіч, н. у 1907 у в. Машканы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

СІНЯКОЎ Антон Апанасавіч, н. у 1896 у в. Машканы, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

СШЯКОЎ Іосіф Пятровіч, н. у 1888 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1964.

СІНЯКОЎ Фрол Міхайлавіч, н. у 1877 у в. Цеалінава, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

СІНЯКОЎ Яфім Міхайлавіч, н. у 1876 у в. Цеалінава, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

СКУРАТОВІЧ Вячаслаў Осіпавіч, н. у 1890 у в. Новае Забараўе, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1991.

СКУРАТОВІЧ Яўген Вячаслававіч, н. у 1930 у в. Новае Забараўе, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1991.

СЛЕСАРАЎ Мін Еўдакімавіч, н. у в. Буда, асуджаны ў 1931. рэабілітаваны ў 1991.

СЛІЖОЎ Даніла Дзмітрыевіч, н. у в. Стэцава, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1959.

СЛЯЦКІ Антон Ігнатавіч, н. у 1893 у в. Ціміра-зева, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

СЛЯЦКІ Іван Станіслававіч, н. у 1883 на хут. Міклава Латыгальскага сельсавета, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1990.

СОКАЛ-ЧАРНІЛОЎСКІ Вікенцій Казімі-равіч, н. у 1880 у в. Пурплева, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

СОКАЛАВА Еўдакія Карпаўна, н. у 1891 у в. Зубава, аднаасобніца, асуджана ў 1932, рэабілітавана ў 1994.

СОКАЛАЎ Іосіф Іванавіч, н. у 1867 у в. Аў-чынкі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

СОКАЛАЎ Мікіта Сямёнавіч, н. у 1890 у в. Зубава, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1994.

СОЧНЕЎ Харытон Іванавіч, н. у в. Машчоны, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

СТАЛЬМАКОВА Аляксандра Платонаўна, н. у 1882 у в. Пальчыкі, не працуючая, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1992.

СТАНКЕВІЧ Франя Пятроўна, н. у 1913 у в. Папоўка, настаўніца, асуджана ў 1937, рэабілітавана ў 1955.

СТАРАСЦЕНКА Міхаіл Аляксеевіч, н. у 1874 у в. Дзяругі, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

СТАСЕЛЬКА Уладзімір Паўлавіч, н. у 1928 у в. Замошша, асуджаны ў 1946, рэабілітаваны ў 1994.

СТРЫГОЦКІ Аляксандр Рыгоравіч, н. у 1896 у в. Тур’ева, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1992.

СТРЫЖНЁЎ Лявон Кірылавіч, н. у 1881 у в. Забор’е, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

СТРЫК Радзівон Мацвеевіч, н. у 1874 у в. Слабада, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

СТУК Антон Рыгоравіч, н. у 1878 у в. Буй, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1991.

СТУК Аланас Максімавіч, н. у 1882 у в. Буда, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1964.

СТУК Ганна Станіславаўна, н. у 1879, калгас-ніца, асуджана ў 1933, рэабілітавана ў 1991.

СТУК Іван Міхайлавіч, н. у 1884 у в. Будна, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

СТУК Міхаіл Апанасавіч, н. у 1907, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1964.

СТУК Міход Антонавіч, н. у 1916 у в. Буй, калгаснік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1991.

СТУК Радзівон Аляксандравіч, н. у 1902 у в. Галавачы, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

СТУК Серафім Антонавіч, н. у 1914 у в. Буй, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1991.

СТУК Ягор Антонавіч, н. у 1920 у в. Буй, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1991.

СТЭЛЬМАХ Павел Ермалаевіч, н. у 1903 у в. Канева, калгаснік, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1993.

СУХАДОЛАЎ Касьян Еўдакімавіч, н. у 1899 у в. Забараўе, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1994.

СУХАДОЛАЎ Лаўрэн Адамавіч, н. у 1900 у в. Забараўе, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1964.

СЯМЁНАЎ Дзмітрый Якаўлевіч, н. у 1897 у в. Утрылава, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1993.

ТАЛ СТОЙ Цімафей Пракопавіч, н. у 1882 у в. Канева, асуджаны, рэабілітаваны ў 1963.

ТАРАСЕВІЧ Мікалай Васільевіч, н. у 1916 у в. Сычэва, ваеннаслужачы, асуджаны ў 1938, рэабі-літаваны ў 1998.

ТАРАСЕВІЧ Сямён Фёдаравіч, н. у 1891 у в. Барок, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ТРАМБІЦКІ Андрэй Фартунатавіч, н. у 1906 у в. Аўчынкава, інспектар сельгасбанка, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1959.

ТРАСКОЎСКІ Іосіф Адамавіч, н. у 1881, ад-наасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ТРУБСКІ Іван Мацвеевіч, н. у 1898 у в. Бяле-нева, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ТРУБСКІ Мацвей Паўлавіч, н. у 1867 у в. Бяле-нева, селянін, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ТРУХАНЕНКА Марыя Васільеўна, н. у 1876 у в. Асінаўка, сялянка, асуджана ў 1931, рэабілітава-на ў 1990.

ТЫШКЕВІЧ Павел Дзяменцьевіч, н. у 1877 у в. Оўсішча, бухгалтар, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

УЛАСЕВІЧ Вікенцій Іванавіч, н. у 1880 у в. Каралі, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ФАНАБЭРА Кірыла Міхеевіч, н. у 1892 у в. Лігтна, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

ФЁДАРАЎ Пётр Сідаравіч, н. у 1929 у в. За-рэчча, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1990.

ФІЛІПОВІЧ Пётр Сафонавіч, н. у 1890 у в. Углы, конюх калгаса “2-я пяцігодка”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ФІЛЬЧАНКА Кірыла Кузьміч, н. у 1901 у в. Прамень, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ФРАЛОВА Ядзвіга Мартынаўна, н. у 1889 у в. Кругляны, сялянка, асуджана ў 1924, рэабілітава-на ў 1992.

ФРАЛОЎ Лявон Міхайлавіч, н. у 1984 у в. Кругляны, селянін, асуджаны ў 1924, рэабілітаваны ў 1992.

ФРУМКШ Іосіф-Гірш Абрамавіч, н. у 1892 у в. Утрылава, рабочы, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ФУРМАН Кузьма Іванавіч, н. у 1882 у в. Ас-тапенкі, цясляр-сталяр, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ФУРМАН Эдуард Пятровіч, н. у 1892 у в. Ле-вантова, учотчык калгаса, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ФЯДЗЮК Даніла Цімафеевіч, н. у 1882 у в. Дамашэва, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ФУРМАНАЎ Кузьма Іванавіч, н. у 1891 у в. Астапенкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ФЯСЬКОЎ Уладзімір Міхайлавіч, н. у 1902 у г. Сянно, электраманцёр, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1990.

ХАДЫКА Леў Фёдаравіч, н. у 1884 у в. Га-радзец, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1989.

ХАДЫКА Мацвей Фёдаравіч, н. у 1886 у в. Гарадзец, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1958.

ХАМУЦШНІКАЎ Ананас Андрэевіч, н. у 1877 у в. Сафіёўка, рабочы Багушэўскага лесаўчастка, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ХАРОШКА Яфім Сцяпанавіч, н. у 1860 у в. Канева, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ХОДАС Іван Канстанцінавіч, н. у 1905 у в. Заважанне, агент Багушэўскага нарыхтоўчага пункта, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦАРАЎ Сяргей Рыгоравіч, н. у 1903 у в. Но-вае Заполле, загадчык аддзялення Круглянскай канторы “Заготлён” Магілёўскай вобл. , асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦАРЫКАЎ Клім Нічыпаравіч, н. у 1857 у в. Пальчыкі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦАРЫКАУ Якаў Іванавіч, н. у 1886 у в. Пальчыкі, аднаасобнік, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ЦІХАНАЎ Аляксей Антонавіч, н. у 1869 у в. Жар цы, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦІХАНАЎ-ЧУДАКОЎ Трафім Сямёнавіч, н. у 1916 у в. Цеплякі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦІХАНСКІ Максім Рыгоравіч, н. у 1892 у в. Расна, калгаснік, асуджаны ў 1935, рэабілітаваны ў 1990.

ЦІШУРОЎ Васіль Іванавіч, н. у 1912 у в. Ма-р’янова, селянін, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ЦУРАН Ігнат Іванавіч, н. у 1881 у в. Грузды, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ЦЫВА Канстанцін Іванавіч, н. у 1889 у в. Лед-невічы, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦЫВІНСКІ Георгій Мацвеевіч, н. у 1870 у в. Канны, калгаснік калгаса "Трубаносы”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦЫВІНСКІ Мікалай Фадзеевіч, н. у в. Ха-рэўшчына, аіраном, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1959.

ЦЫЦЮНОЎ Антон Уласавіч, н. у 1884 у в. Луг, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЦЯРЭНЯ Аляксандр Ціханавіч, н. у 1918 у в. Града, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1996.

ЦЯРЭНЯ Васіль Ціханавіч, н. у 1916 у в. Града, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1996.

ЦЯРЭНЯ Іван Пракопавіч, н. у 1893 у в. Аўсе-ева, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЦЯРЭНЯ Іосіф Ціханавіч, н. у 1908 у в. Града, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1996.

ЦЯРЭНЯ Марыя Захараўна, н. у 1881 у в. Града, сялянка, асуджана ў 1931, рэабілітавана ў 1996.

ЦЯРЭНЯ Сцяпан Гаўрылавіч, н. у 1900 у в. Аўсеева, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЦЯРЭНЯ Ціхан Міхайлавіч, н. у 1872 у в. Града, аднаасобнік, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1996.

ЦЯРЭНЯ Ягор Пракопавіч, н. у 1896 у в. Аўсеева, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЦЯРЭНЯ Яўген Ціханавіч, н. у 1914 у в. Града, асуджаны ў 1931, рэабілітаваны ў 1996.

ЧАРКАСАЎ Піліп Казіміравіч, н. у 1908 у в. Вялікае Сяло, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1963.

ЧАРКОЎСКІ Іосіф Рыгоравіч, н. у 1898 у в. Ліпна, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

ЧУДАКОЎ Аляксей Сяргеевіч, н. у 1900 у в. Пушкары, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЧУДАКОЎ Пётр Іванавіч, н. у 1880 у в. Пушкары, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЧУДАКОЎ Савелій Кузьміч, н. у 1886 у в. Цеплякі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЧУ ЛЕЦ Фёдар Іванавіч, н. у 1903 у в. Каменка, праваднік вагонаў станцыі Орша, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1989.

ШАБУНЯ Канстанцін Філарэтавіч, н. у 1893 у в. Масяйкі, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШАЛУХА Марк Іванавіч, н. у 1907 у в. Грузды, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ШАЛУХА Ягор Фёдаравіч, н. у 1893 у в. Ша-лухі, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШАЛУХОЎСКІ Лявон Андрэевіч, н. у 1867 у в. Розмыслава, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШАЛЯНАЎ Андрэй Ісакавіч, н. у 1901 у в. Каменка, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШАМЯТОЎСКІ Фама Іосіфавіч, н. у 1882 у в. Жары, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1962.

ШАНДРЫК Мікалай Васільевіч, н. у 1887 у в. Багданава, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШАРКОВІЧ Мікалай Якаўлевіч, н. у 1866 у в. Рудніца, аднаасобнік, асуджаны, рэабілітаваны ў 1989.

ШАРКОВІЧ Сцяпан Аляксандравіч, н. у 1899 у в. Рудніца, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1959.

ШАРЭНДА Гаўрыла Купрыянавіч, н. у 1887 у в. Трубаносы, калгаснік, асуджаны, рэабілітаваны ў 1989.

ШАРЭНДА Іван Васільевіч, н. у 1887 у в. Ме-ліхава, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШАРЭНДА Іосіф Макаравіч, н. у 1910 у в. Кімейка, селянін, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1990.

ШАРЭНДА Мікалай Нічыпаравіч, н. у 1910 у в. Перакопава, утрыманец, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1962.

ШАСТОЎСКІ Мікалай Усцінавіч, н. у 1909 у в. Цыпкі, грузчык раз’езда Лычкоўскага, асуджаны ў 1932, рэабілітаваны ў 1989.

ШАСТОЎСКІ Усцін Пятровіч, н. у 1868 у в. Цыпкі, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ПІАФРАНОЎСКІ Дзмітрый Харытонавіч, н. у 1903 у в. Машчоны, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ШАФРАНОЎСКІ Міхаіл Пятровіч, н. у 1875 у в. Машчоны, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ШАФРАНОЎСКІ Павел Міхайлавіч, н. у 1907 у в. Машчоны, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ШАФРАНСКІ Марцін Кліменцьевіч, н. у 1898 у в. Папінка, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1958.

ШАФРАНСКІ Сцяпан Андрэевіч, н. у 1898 у в. Забор’е, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШАФРАНСКІ Ягор Паўлавіч, н. у 1896, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1971.

ШЛЫК Максім Кірылавіч, н. у 1894 у в. Платоны, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1964.

ШЛЯЦКАЯ Соф’я Сямёнаўна, н. у 1889 у в. Ціміразева, калгасніца, асуджанаў 1937, рэабілі-тавана ў 1989.

ШМАН Павел Іванавіч, н. у 1890 у в. Александр ыя, асуджаны ў 1929, рэабілітаваны ў 1991.

ШМАТКОВА Анастасія Дзмітрыеўна, н. у 1896 у в. Клімавічы, калгасніца, асуджана ў 1945, рэабі-літавана ў 1993.

ШНЯКАЎ Ігнат Кліменцьевіч, н. у 1880 у в. Бараны, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШТОЛЬДЗЕ Аляксандр Генрыхавіч, н. у 1874 у в. Нямойта, столяр, асуджаны ў 1946, рэабілітаваны ў 1994.

ШУМКОЎ Фёдар Аляксеевіч, н. у 1878 у в. Каралі, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1961.

ШУРАЕЎ Пётр Аўрамавіч, н. у 1907 у в. Ня-рэйша, дырэктар школы, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1958.

ШЫБАНАЎ Васіль Нічыпаравіч, н. у 1906 у в. Горныя Ходцы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШЫБАНАЎ Майсей Кузьміч, н. у 1881 у в. Горныя Ходцы, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШЫБАНАЎ Нічыпар Кузьміч, н. у 1872 у в. Горныя Ходцы, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШЫБЕКА Кандрат Іванавіч, н. у 1887 у в. Мар’янова, селянін, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ШЫДЛОЎСКІ Аляксей Фёдаравіч, н. у 1907 у в. Заазер’е, батрак, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1989.

ШЫДЛОЎСКІ Емяльян Сцяпанавіч, н. у 1870 у в. Леснікова, калгаснік, асуджаны ў 1938, рэабілітаваны ў 1961.

ПІЫЛЫСО Ягор Іванавіч, н. у 1875 у в. Рас-ходна, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ШЫПУЛА Апанас Якаўлевіч, н. у 1883 у в. Прыветак, аднаасобнік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЮРАНАЎ Даніла Макаравіч, н. у 1876 у в. Оўсішча, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабіліта-ваны ў 1989.

ЮШКОЎСКІ Уладзімір Дамінікавіч, н. у 1901 у г. Сянно, дырэктар раённай калгаснай школы, асуджаны ў 1939, рэабілітаваны ў 1970.

ЯНУШКЕВІЧ Ціхан Пятровіч, н. у 1903 у в. Машканы, працаваў у Мурманскай вобласці, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1957.

ЯНЧЫЛЕНКА Панкрат Аўрамавіч, н. у 1882 у в. Хадзюшэнкі, калгаснік, асуджаны ў 1933, рэабілітаваны ў 1989.

ЯНЧЫЛЕНКА Рыгор Пятровіч, н. у 1903 у в. Хадзюшэнкі, асуджаны ў 1941, рэабілітаваны ў 1975.

ЯНЧЫЛІН Барыс Сямёнавіч, н. у 1938 у в. Обаль, асуджаны ў 1945, рэабілітаваны ў 1993.

ЯНЧЫЛІНА Кацярына Мінаўна, н. у 1903 у в. Обаль, калгасніца, асуджанаў 1945, рэабілітавана ў 1993.

ЯНЧЫЛІНА Клара Сямёнаўна, н. у 1935 у в. Обаль, асуджанаў 1945, рэабілітавана ў 1993.

ЯНЧЫЛІНА Лідзія Сямёнаўна, н. у 1921 у в. Обаль, асуджанаў 1945, рэабілітавана ў 1993.

ЯНЧЫЛІНА Надзея Сямёнаўна, н. у 1924 у в. Обаль, асуджанаў 1945, рэабілітавана ў 1993.

ЯРАШЭВІЧ Антон Іванавіч, н. у 1868 на хут. Залессе, аднаасобнік, асуджаны, рэабілітаваны ў

1992.

ЯРАШЭВІЧ Васіль Іванавіч, н. у 1874 у г. Сянно, без пэўных заняткаў, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЯРАШЭВІЧ Вікторыя Іванаўна, н. у 1892 на хут. Пустаселле, аднаасобніца, асуджана ў 1929, рэабілітавана ў 1992.

ЯРАШЭВІЧ Іосіф Казіміравіч, н. у 1878 на хут. Бурбін, аднаасобнік, асуджаны ў 1930, рэабілітаваны ў 1991.

ЯРМОШКА Мітрафан Андрэевіч, н. у 1873 у г. п. Багушэўск, калгаснік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЯЦКЕВІЧ Ульян Іванавіч, н. у 1880 у в. Доль-дзева, аднаасобнік, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

ЯЦКО Адам Антонавіч, н. у 1878 у в. Хамёнкі, калгаснік, асуджаны ў 1953, рэабілітаваны ў 1989.

ЯЦКО Цярэнцій Канстанцінавіч, н. у 1882 у в. Забараўе, рабочы торфараспрацовак “Янова”, асуджаны ў 1937, рэабілітаваны ў 1989.

Удар лесу

3 успамінаў В. М. П рань ко, сястры П. М. Машэрава.

Тогда мне было трудно осмыслить события, происходившие в 37-м году. Теперь же, по прошествии целой жизни, все четче просматривается несправедливость, бесчеловечность и произвол того времени. Лучшие люди страны погибали без суда и следствия.

В декабре 1937 года, ночью, к нашему дому подъехала черная крытая машина (в народе ее называли “черный ворон”). В дом вошли незнакомые люди и сразу обратились к отцу: “Собирайся”. Ничего не объяснив и не дав сказать ни слова, папу увезли.

Как же могло случиться, что малограмотный, кристально чистый, честный и справедливый человек, как наш отец, мог оказаться преступником? Ведь арест — это страшное слово для каждого, а для невиновного человека, как наш отец, — это страшный моральный удар, черное пятно на всю семью. Папа это отлично понимал, и все происходящее для него было страшнее смерти.

А за что все это?

За то, что всю жизнь тяжело и много работал, не любил воров и пьяниц, лодырей и прогульщиков ?

Или за то, что боролся за справедливость и порядок в колхозе и всю жизнь гнул спину на крестьянской работе?

Или за то, что в нашей деревне только дети Мирона Машерова получили образование, несмотря на бедность?

Ответа нет.

Мы только знали, что на нас обрушилась большая беда. Отцу уже было пятьдесят пять лет, он был болен ревматизмом, страдал пороком сердца. Тот, кто написал на него донос (что в те годы поощрялось), четко знал, что Мирон Васильевич такой тяжелый удар не перенесет. Трудно сказать, кому это было надо, хотя догадаться можно было.

После ареста папы мама была в смятении, она ничего не могла понять, что же это произошло? На следующий день утром, вся в слезах, пошла в Богушевск, но там ничего ни от кого добиться не могла, и только один сотрудник милиции по секрету сказал, что отца отправили в Витебск, в тюрьму. В Витебске Мат-реша ежедневно стояла в очереди возле тюрьмы, чтобы передать передачу, но когда подходила к окошку, ей отвечали: “Следствие не закончено, передачу не принимаем”. Так ни с чем она и уходила, простояв целый день (очереди были большие к тюремному окошку).

В конце декабря передачу взяли, и папа передал записочку, в которой сообщал, что его отправляют на станцию Сухобезводное (Горьковская железная дорога) на лесоразработки. Просил теплую одежду.

В январе 1938 года папа прислал письмо, в котором писал, что он не вырабатывает норму, поэтому посылки ему не выдают. Дал фамилию своего соседа по бараку, на имя которого можно выслать посылку. Мама так и поступила. Но очень скоро, в марте месяце, его сосед сообщил, что Мирон Васильевич умер. Официального сообщения не было. Так мы потеряли нашего дорогого отца, очень честного, доброго, мягкого, ласкового и спокойного. Не стало труженика, порядочного и справедливого человека. Ему было всего пятьдесят шесть лет. После пойны Павел послал запрос о смерти отца на ст. Сухобезводное Горьковской железной дороги. Получили свидетельство о смерти, в котром указано, что Машеров Мирон Васильевич умер 20 марта 1938 года. Причина смерти: “паралич сердца”.

На наше письмо в Комитет государственной безопасности Белорусской ССР был ответ: “Дело по обвинению Машерова Мирона Васильевича, 1882 года рождения, уроженца и жителя деревни Ширки Богушевского района Витебской области пересмотрено Верховным судом БССР 17 августа 1959 года. Постановление Особой Тройки НКВД БССР от 28 декабря 1937 года в отношении Машерова Мирона Васильевича отменено и дело прекращено за отсутствием состава преступления.

Машеров Мирон Васильевич по данному делу реабилитирован”.

Так справедливость восторжествовала, но очень поздно.

Смерть отца стала невосполнимой утратой для нас. Это был тяжелый удар судьбы. В глазах мамы появилась печаль, а в сердце поселилась тоска.

Надя рассказывала, что мама очень плакала, когда папу арестовали, а когда пришло письмо о его смерти, не находила себе покоя. Потерять родного человека, который ни в чем не виноват, и не знать, где его могила! Это

Ваяваў на Халхін-Голе

Як дарагія рэліквіі, захоўваліся баявыя ўзнагароды Піліпа Кузьміча Астапава ў яго сям’і. Сярод іх мангольскі ордэн “Палярная зорка”, юбілейныя мангольскія медалі з наго-самое страшное для родных. Негде выплакаться, негде излить свое горе, днем и ночью горе не покидало маму. Спасала только работа и заботы о Наде. Петя старался приезжать к маме каждый выходной, чтобы морально поддержать ее, а Матреша приезжала к ней в любой день недели. Не оставляли маму одну в горе и дядька Михалка с теткой Рипиной.

Материально мама жила неплохо: на трудодни из колхоза получала немного зерна, кормила кабанчика, держала корову. Павлуша покупал все необходимое из одежды, помогал деньгами. Но мы видели, что маме тяжело жить одной в деревне, тянуть всю крестьянскую работу на своих плечах. Ведь раньше они все делали вдвоем с папой, а теперь это свалилось на мамины плечи. Сколько надо силы, чтобы наносить родниковой воды (полные ведра надо нести в гору доброго полкилометра), наносить дров, достать все из погреба, раскопать зимой снег во дворе, накормить скотину. Весной надо все посадить и посеять на огороде, а осенью — убрать. И все одной. А ведь надо еще ходить в колхоз на работу.

В нашем доме уже не было прежней радости, во дворе не играла музыка, не звучали песни. С потерей папы все оборвалось. Павел с Петром уже не ходили на деревенские вечеринки. Шла обычная размеренная жизнь с ее повседневными заботами и трудом. В свободное от работы время Павел с Петром старались быть рядом с мамой, обсуждали все проблемы, думали о будущем нашей семьи.

Друкуецца па кн. : Пронько О. М. Семья Машеро-вых. Гродно. 2000. С. 10 — 13.

ды 30-годдзя і 40-годдзя перамогі над япон-скімі захопнікамі на рацэ Халхін-Гол. Есць медаль “За перамогу над Японіяй”.

Вайсковую службу Піліп Кузьміч з вёскі Гарывец пачаў яшчэ ў 1932 годзе. Спачатку ён быў курсантам палкавой школы малодшых ка-мандзіраў, затым камандзірам аддзялення, стар-шыной роты, камандзірам транспартнага ўзво-да. У 1939 годзе закончыў курсы малодшых лей-тэнантаў. Вось тады і давялося яму паваяваць з японскімі мілітарыстамі. Савецка-мангольскія войскі нанеслі буйное паражэнне японскім за-хопнікам, якія ўварваліся на тэрыторыю МНР.

П. К. Астапаў, камандзір узвода зянітна-кулямётных установак, удзельнічаў і ў разгроме Квантунскай арміі мілітарысцкай Японіі ў 1945 годзе. Многа гадоў мінула з тае пары, калі не стала Піліпа Кузьміча. Але старажылы-сен-ненцы ўспамінабць аб ім, як аб цудоўным ча-лавеку, руплівым гаспадару.

/. Е. Лазука.

Ураджэнцы Сенненскага раёна, якія загінулі ў час баявых дзеянняў на возеры Хасан, на р. Халхін-Гол, а таксама пры вызваленні Заходняй Беларусі

АЛЕКСІНІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА КАМЕНКА

ПАДАЛІНСКІ Мікалай Яфрэмавіч, н. у 1919, ст. лейт. , загінуў у 1939 у час вызвалення Заходняй Беларусі, пахаваны на ст. Шапятоўка Беластоцкага вая во детва (Польшча).

БАГУШЭЎСКІ САЛЬСАВЕТ

ВЁСКА АЛЕКСАНДРИЯ (ВУСЦЕ)

ШМАН Пётр Арцёмавіч, н. у 1919, рад. , загі-нуу у баях на возеры Хасан у 1939.

КАКОЎЧЫНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ШЭМЕТАЎКА

ЛІСЕЦКІ Ілля Міхайлавіч, н. у 1918, рад. , за-гінуў у баях на возеры Хасан у 1939.

РАСНЕНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВАСІЛЬКОВА

БАРАДАЎКА Сцяпан Ангонавіч, н. у 1912, рад. , загінуў у баях на рацэ Халхін-Гол у 1939.

БЕЛІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ГЛЕБАЎСК

ДАРОНІН Аляксандр Яфімавіч, рад. , загінуў у баях на возеры Хасан у 1939.

Ураджэнцы Сенненскага раёна, якія загінулі на савецка-фінляндскай вайне 1939—1940 гг.

АЛЕКСІНІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА АДАМАВА

РУСІН Павел Яфімавіч, н. у 1917, рад. , прапаў без вестак.

ХАДЗЮКОЎ Андрэй Яўтухавіч, н. у 1911, рад. , прапаў без вестак.

ВЁСКА АЛЕКСІНІЧЫ

КУХАРОНАК Фёдар Максімавіч, рад. , за-гінуў.

ВЁСКА АЛЁХНАВА

МАХАНЬКОЎ Андрэй Фёдаравіч, н. у 1906, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА ЗЯМКОВІЧЫ

БЕЛЯШОЎ Сямён Пракопавіч, н. у 1919, рад. , загінуў у 1939.

ЦЫПЛЯКОЎ Максім Давыдавіч, н. у 1901, рад. , загінуў у 1939.

ЯЦКЕВІЧ Лука Фёдаравіч, н. у 1914, рад. , загінуў у 1939.

18 Зак 2999

ВЁСКА ЛЕСШКОВА

ЖУРАЎ Фёдар Якаўлевіч, н. у 1910, рад. , за-гінуў у 1939.

ТАРАСЕВІЧ Мікалай Іванавіч, н. у 1914, рад. , прапаў без вестак.

ШАМАТУЛЬСКІ Мікалай Іванавіч, н. у 1914, рад. , прапаў без вестак.

ВЁСКА ЛУГ

ЛУТАЎЦОЎ Рыгор Кірылавіч, н. у 1908, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА ТУР’ЕВА

ЦЯЦЮЕЎ Іосіф Іванавіч, н. у 1906, прапаў без вестак.

БАГДАНАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА БАГДАНАВА

БАРАВІК Фёдар Данілавіч, н. у 1909, рад. , загінуў 17. 2. 1940.

ВЁСКА ЗАПРУДДЗЕ

ВАСІЛЁНАК Уладзімір Раманавіч, н. у 1918, рад. , загінуу у 1939.

ВАСІЛЁНАК Ісак Якаўлевіч, н. у 1892, рад. , загінуу у 1939.

ВАСІЛЁНАК Максім Ігнатавіч, н. у 1910, рад. загінуў у 1939.

ВАСІЛЁНАК Уладзімір Раманавіч, н. у 1918, рад. , загінуў у 1939.

ГАРБАЧОЎ Ігнат Аляксеевіч, н. у 1908, рад. , загінуу у 1939.

ГАРБАЧОЎ Ісак Антонавіч, н. у 1893, рад. , загінуу у 1939.

ГАРБАЧОЎ Сяргей Пятровіч, н. у 1895, рад. , загінуу у 1939.

ЗЯЗЮЛІН Віктар Цярэнцьевіч, н. у 1904, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА КАНЕВА

БАРАНОЎСКІ Архіп Аляксеевіч, н. у 1923, рад. , загінуў у 1940.

ЗАХАРЭВІЧ Іван Іванавіч, н. у 1921, рад. , загінуу у 1940.

ВЁСКА ЛУКА

ГАРБАЧОЎ Іван Еўдакімавіч, н. у 1908, рад. , 13. 2. 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА СВАБОДНАЯ

СТРЫЖНЁЎ Якаў Герасімавіч, н. у 1909, рад. , загінуў 13. 2. 1940.

ВЁСКА ТУРАВА

ЖУКАЎ Іван Антонавіч, н. у 1911, 1. 2. 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА ФОЛЬВАРАК

СУХВАЛ Фёдар Іванавіч, н. у 1912, рад. , па-мёр у палоне.

г. п. БАГУШЭЎСК

БЫКАЎ Ілля Цярэнцьевіч, н. у 1908, рад. , заг-інуў у 1939.

ХАЛІМОНЕНКА Пракоп Іванавіч, рад. , загі-нуў у 1940.

БАГУІПЭЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА АЛЕКСАНДРОВА

ЛАУТКШ Аляксандр Уладзіміравіч, рад. , за-гінуў.

СЕМЯНКОЎ Сямён Пятровіч, рад. , загінуў.

ШУМАРОЎ Кузьма Дзянісавіч, н. у 1907, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА АСТАПЕНКІ

РАБЦАЎ Яфім Фёдаравіч, н. у 1909, рад. , за-гінуў у 1940.

ВЁСКА ВАРАШЫЛЫ

КОЗЫРАЎ Рыгор Сцяпанавіч, н. у 1912, рад. , загінуў 17. 2. 1940.

МАНДРЫК Іван Нестаравіч, н. у 1908, рад. , загінуў 2. 2. 1940.

ВЁСКА ЗАСЦЕНАК

МАНДРЫК Антон Ігнатавіч, рад. , у снежні 1939 прапаў без вестак.

ВЁСКА НАВАСЁЛКІ

РЫПІНСКІ Уладзімір Савельевіч, н. у 1918, мал. камандзір, загінуў 6. 3. 1940.

ЯРОШКА Васіль Антонавіч, рад. , 13. 2. 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА РОДНАЕ СЯЛО (ДЗЯРП)

ХАДЗЮКОЎ Рыгор Пятровіч, рад. , загінуў у 1939.

ШАШАЛАЎ Васіль Сцяпанавіч, н. у 1900, рад. , загінуў у 1940.

ІПУГАЛЬСКІ Максім Якубавіч, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА СКОГ

РУМКШ Васіль Васільевіч, н. у. 1900, загінуу

12. 3. 1940.

вёска тылы

ПРЫХОЖЫ Тарас Васільевіч, н. у 1915, рад.

24. 12. 1939 памёр ад ран.

ВЁСКА ІПЫРКІ

ШЛЫК Рыгор Міхайлавіч, н. у 1916, рад. , у 1939 прапаў без вестак.

ЯНЧЫЛЕНКА Рыгор Піліпавіч, н. у 1912, рад. , загінуў у 1939.

БЕЛІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ЗАПОЛЛЕ

БАКАНОЎСКІ Спірыдон Барысавіч, рад. , за-гінуў у 1939.

ЦАРАУ Леанід Цярэнцьевіч, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА КАРАЛІ

МІРГАЛОЎСКІ Баляслаў Іосіфавіч, н. у 1909, мал. камандзір, загінуў 11. 3. 1940.

ВЁСКА МАРГОЙЦЫ

КАМУШЭНКА Васіль Ягоравіч, н. у 1915, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА МЯНЮЦЕВА

КУЛІК Ягор Пракопавіч, рад. , загінуў у 1940.

МАЦЮШАЎ Васіль Нічыпаравіч, рад. , загі-нуў у 1940.

ВЁСКА НОВАЯ БЕЛІЦА

ПРАКАПОВІЧ Дзмітрый Іовіч, рад. , загінуў.

ЯНУШКЕВІЧ Фёдар Мікітавіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ПОЛЫМЯ

РАЧОНАК Фёдар Дзмітрыевіч, н. у 1910, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА РУЛЁЎШЧЫНА

ЕЎПАК Сцяпан Яфімавіч, н. у 1902, рад. , за-гінуў.

ШЛЫК Пракоп Карнеевіч, н. у 1908, рад. , за-гінуў.

КАКОЎЧЫНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА БОРТНІКІ

ВАКАР Іван Парфёнавіч, н. у 1914, лейт. , за-гінуў у 1939.

ВЁСКА БЯЛЕНЕВА

ШАЛАПУХА Пётр Герасімавіч, н. у 1906, рад. , загінуў 4. 1. 1940.

ВЁСКА ГРУЗДЫ

САПРОНЕНКА Аляксандр Герасімавіч, н. у 1922, рад. , загінуўу 1939.

ЯРОШКА Васіль Антонавіч, н. у 1907, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА ЗАБАРАЎЕ

БОНДАРАЎ Еўдакім Сцяпанавіч, н. у 1905, рад. , загінуўу 1939.

КАЗЛОЎ Аляксандр Паўлавіч, н. у 1906, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА ЗАВАЖАННЕ

КАЗЛОЎ Раман Фёдаравіч, н. у 1914, рад. , за-гінуў 2. 3. 1940.

ВЁСКА ІВАШКАВА

МЯРГУР’ЕЎ Антон Мітрафанавіч, н. у 1903, рад. , прапаў без вестак у 1940.

ВЁСКА КАКОЎЧЫНА

МІТАКОВІЧ Павел Сцяпанавіч, рад. , загінуў.

РУМО Пракоп Трафімавіч, н. у 1910, рад. , пра-паў без вестак.

ВЁСКА ЛЕДНЕВІЧЫ

ЗАДОРА Іван Аляксеевіч, н. у 1904, рад. , загі-нуў.

РУСАКОЎ Антон Архіпавіч, н. у 1909, рад. , загінуў 18. 9. 1939.

МІРОНАЎ Пётр Васільевіч, н. у 1900, рад. , у сакавіку 1940, прапаў без вестак.

ВЁСКА ЛІПЛЯНСК

ШЧЫТНІКАЎ Міхаіл Міхайлавіч, и. у 1910, рад. , загінуў у 1939.

БАРАВІК Цярэнцій Мінавіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ЛІТУСАВА

ЖЫХАР Міхаіл Сямёнавіч, н. у 1912, рад. , за-гінуў у студзені 1940.

ШАРАМ Уладзімір Іванавіч, н. у 1918, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА МІХНАВА

ПАНІМАШЧАНКА Ягор Ануфрыевіч, н. у 1913, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА МЩЮКОВА

КАЗЫРЭЎСКІ Васіль Давыдавіч, рад. , загі-нуў у 1940.

ВЁСКА ПАШКОВА

ГАРБАЦЭВІЧ Сямён, рад. , загінуў.

МАРШАЛОВІЧ Іван, рад. загінуў.

ВЁСКА ПІЛЬКАВІЧЫ

БАРАВІК Нупрэй Пятровіч, н. у 1908, рад. , загінуў у 1939.

БЯГАЛЬСКІ Міхаіл Сямёнавіч, н. у 1912, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА РЫНДЗЕВА

РАВЯКА Пётр, н. у 1908, рад. , загінуў 2. 2. 1940.

ВЁСКА СТУДЗЯНЕЦ

ДАНІКОВІЧ Павел Якімавіч, н. у 1905, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА ШУПЛЯКІ

СІМАШ Сямён, рад. , загінуў у 1939.

ТРАПІЧОНАК Даніла Пятровіч, н. у 1913, рад. , загінуў 13. 1. 1940.

ВЁСКА ШЧЫТНІКІ

МАШЭЎСКІ Свірыд Пятровіч, рад. , загінуў у 1939.

МАШЭЎСКІ Спірыдон Міхайлавіч, рад. , за-гінуў у 1939.

ВЁСКА ШЭМЕТАЎКА

БУРАКОЎ Міхаіл Цімафеевіч, рад. , загінуў У 1939.

РУСАКОЎ Павел, рад. , загінуў у 1939.

МАШКАНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА БІКАВА

БОЧКІН Мікалай Іванавіч, н. у 1910, рад. , за-гінуў.

ГРУНТОЎ Міхаіл Іванавіч, н. у 1910, рад. , за-гінуў у 1940.

ВЁСКА БЯЛЬКІ

СЕМЯНКОЎ Канстанцін Сямёнавіч, н. у 1915, рад. , загінуў.

ВЁСКА ГАСМІРАВА

ВОЛКАЎ Васіль Фаміч, рад. , загінуў.

ВОЛКАЎ Васіль Якубавіч, рад. , загінуў у лютым 1940.

ЛАБАЦКІ Нестар Сямёнавіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ЗАСТАДОЛЛЕ

КАВАЛКІН Васіль Рыгоравіч, н. у 1901, рад. , загінуў 11. 2. 1940.

РЫНКЕВІЧ Лук’ян Пракопавіч, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА ЗАДАРОЖЖА

ЦІТОЎ Дзяніс Раманавіч, н. у 1905, рад. , загі-нуў 14. 2. 1940 на Карэльскім перашыйку.

ВЁСКА ІВАНАЎКА

АНУФРЫЕЎ Міхаіл Антонавіч, рад. , загінуў

12. 2. 1940.

ВЁСКА МАСОРЫ

КІРШЧЭНКА Мірон Захаравіч, н. у 1910, рад. , прапаў без вестак у 1940.

ЛЯХОЎСКІ Аляксандр Сцяпанавіч, н. у 1911, рад. , загінуў.

МАПІКЕЙ Захар Аляксеевіч, рад. , загінуў.

СІНКЕВІЧ Антон Паўлавіч, н. у 1909, рад. , за-гінуў у студзені 1940.

ВЁСКА МАШКАНЫ

МАШКАНАЎ Навум Паўлавіч, н. у 1907, рад. , загінуў.

ПРЫХОЖЫ Фёдар Іванавіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ОБАЛЬ

КАЗЛОЎ Міхаіл Іванавіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ПАРНЕВА

ШАЛУХА Іван Пракопавіч, н. у 1910, рад. , за-гінуў.

ВЁСКА РАМШЫНА

ПЛЮШКОЎ Рыгор Максімавіч, н. у 1908, рад. , загінуў.

НЯМОЙТАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ЗАБОР’Е

ГАРАДЗЕЦКІ Іван Сяргеевіч, н. у 1917, рад. , у лютым 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА НЯМОЙТА

ЗАРКОЎСКІ Ціхая Фаміч, н. у 1906, мал. ка-мандзір, загінуў 11. 2. 1940.

БУТАРОВІЧ Мікіта Сцяпанавіч, н. у 1906, рад. , загінуў 12. 2. 1940.

ВЕСКА РАКАЎ ЗАСЦЕНАК

ЕРМАШКЕВІЧ Мікалай Іванавіч, н. у 1911, рад. , загінуў 12. 2. 1940.

САЎЛЕВІЧ Марк Сцяпанавіч, лейт. , загінуў

21. 1. 1940.

ВЁСКА ЦІМІРАЗЕВА

ЗАХАРЭВІЧ Канстанцін Карпавіч, рад. загі-нуў 9. 3. 1940.

ОБАЛЬСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА КАЗЛЫ

КАЗЛОЎ Шліп Філімонавіч, н. у 1913, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА ОБАЛЬ

ДУБАВЕЦ Мікалай Мінавіч, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА ПУЦІШЧА

ЛАГУНОЎ Дзмітрый Якаўлевіч, н. у 1903, рад. , загінуў у 1940.

ПРЫСТАЎКА Рыгор Аляксандравіч, н. у 1901, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА СЛАБАДА

МІСЦЮК Якаў Анісімавіч, н. у 1903, рад. , за-гінуў 13. 2. 1940.

ФІЛІПОВІЧ Канстанцін Піліпавіч, н. у 1909, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА СТАНЬКІ

АЎФЯРОНАК РыгорРаманавіч, н. у 1909, рад. , загінуў у 1940.

ВОЛКАЎ Васіль Фаміч, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА ЦЕПЛЯКІ

КАВАЛЁЎ Іван Пятровіч, н. у 1912, рад. , у лютым 1940 прапаў без вестак.

ЧУДАКОЎ Рыгор Захаравіч, рад. , 8. 2. 1940 загінуў на Карэльскім перашыйку.

ВЁСКА ЯРОШКІ

ГАПЕЕЎ Іван Фёдаравіч, н. у 1907, рад. , за-гінуў.

РАСНЯНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВАРОНІНА

АКУЛЁНАК Васіль Арцёмавіч, н. у 1915, рад. , загінуў у 1940.

АКУЛЁНАК Сямён Іванавіч, н. у 1910, рад. , загінуў у 1940.

ШУПЕНЯ Сяргей Архіпавіч, н. у 1910, рад. , у 1940 прапаў без вестак.

ВЕСКА ВЕЙНА

КАВАЛЕЎСКІ Павел Парфір’евіч, н. у 1912, рад. , загінуў у 1940.

ВЁСКА КАЖАМЯКІ

ПАДОЛЬСКІ Павел Іванавіч, н. у 1911, рад. , загінуў 3. 2. 1940.

ВЁСКА КУЗЬМІНО

ЖЫГУЛА Мікалай Іванавіч, н. у 1911, рад. , у снежні 1939 прапаў без вестак.

ВЁСКА РАСНА

МАІСЕЕЎ Мікалай Навумавіч, н. у 1910, рад. загінуў у 1940.

ВЁСКА СЕРКУЦІ

БАГУШЭЎСКІ Іларыён Васільевіч, н. у 1905, прапаў без вестак у лютым 1940.

ДРУЖЫНА Сцяпан Яфімавіч, н. у 1912, рад. , прапаў без вестак у сакавіку 1940.

ВЁСКА ЦЯСІШЧА

НОВІКАЎ Васіль Якаўлевіч, н. у 1906, рад. , у лютым 1940 прапаў без вестак.

СТУДЗЁНКАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ВАЛОДЗЬКІ

ГАРНАК Арцём Захаравіч, н. у 1907, рад. , заг-інуў 3. 2. 1940.

КАЗЛОЎ Мікалай Раманавіч, н. у 1910, рад. , загінуў 15. 2. 1940.

ВЁСКА ВІТУНЬ

ГАРНАК Кузьма Аляксеевіч, н. у 1913, рад. , загінуў.

ГАРНАК Павел Мацвеевіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ГРАДА

КАРПОВІЧ Андрэй Аляксандравіч, н. у 1902, рад. , прапаў без вестак.

ВЁСКА ЗААЗЕР’Е

ПРЫСТАЎКА Мікалай Міхайлавіч, рад. , за-гінуў у 1939.

ВЁСКА ПУСТЫНЮ

КАРПОВІЧ Андрэй Аляксандравіч, н. у 1906, рад. , прапаў без вестак у сакавіку 1940.

ВЁСКА ХАМЁНКІ

ГРАЧЫХА Сяргей Раманавіч, рад. , загінуў.

ВЕСКА ЯХІМОЎШЧЫНА

БАКУНОЎ Дзмітрый Якаўлевіч, н. у 1912, рад. , загінуў у 1939.

УЛЬЯНАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА ГАРНАКІ

ШТАНЦОЎ Марк Антонавіч, н. у 1910, рад. , загінуў.

ВЁСКА ДОЛЬДЗЕВА

ПАПОК Кузьма Карнеевіч, н. у 1901, рад. , за-гінуў у лютым 1940.

ФЯДЗЮК Сяргей Якаўлевіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ЗААЗЕР’Е

ШМАТКОЎ Павел Цімафеевіч, рад. , загінуў у 1939.

ВЁСКА ЗАМОЛИЛА

РАДКЕВІЧ Павел Сямёнавіч, н. у 1906, рад. , загінуў.

РАДКЕВІЧ Павел Ігнатавіч, рад. , загінуў.

ВЁСКА ЛЕСНІКІ

БАРАНОЎСКІ Валерий Сцяпанавіч, лейт. , за-гінуў у 1940.

ШЫДЛОЎСКІ Яфім Іванавіч, ваеннаслужа-чы, загінуў.

ВЁСКА МАР’ЯНОВА

ВОРАНАЎ Сцяпан Піліпавіч, н. у 1904, рад. , загінуў у 1940.

ХОДЦАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ВЁСКА БЕЛЯІ

МЯЦЕЛІЦА Дзмітрый Пятровіч, н. у 1910, рад. , загінуў 13. 2. 1940.

ВЁСКА БЕСЦВІНА

АБІЛІЕВІЧ Іван Пятровіч, рад. , загінуў у сакавіку 1940.

ПРЫСТАЎКА Мікалай Міхайлавіч, н. у 1903, рад. , у лютым 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА ЖАРЦЫ

ШЛЯШЫНСКІ Міхаіл Антонавіч, н. у 1908, рад. , у лютым 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА ЛИША

ШШЧЫКАЎ Іван Ігнатавіч, н. у 1907, рад. , загінуў 12. 2. 1940.

ВЁСКА РАБЦЫ

ТАМАШЭВІЧ Дзмітрый Ларывонавіч, н. у 1908, рад. , прапаў без вестак.

ВЁСКА САВУШЫ

ДАДЗЕРКІН Аляксандр Мікалаевіч, н. у 1911, рад. , загінуў 14. 2. 1940.

ВЁСКА СОІНА

КРАСІЛБШКАЎ Міхаіл Іванавіч, н. у 1913, рад. , у сакавіку 1940 прапаў без вестак.

ВЁСКА СЫЧЫКІ

ДУНЕЦ Міхаіл Конанавіч, н. у 1912, рад. , за-гінуў 12. 2. 1940.

1941

1945

ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ

22 чэрвеня 1941 г. жыццё ўсяго савец-кага народа перайшло на іншыя, ваенныя рэйкі. Фашысцкая Германія, вераломна парушыўшы дагавор аб ненападзе, начала вайну супраць СССР. Нягледзячы на гераічнае супраціўленне байцоў Чырво-най Арміі, войскі Заходняга фронту не маглі стрымаць нямецка-фашысцкіх за-хопнікаў, якія імкліва рваліся на ўсход. Вогненны вал вайны дакаціўся і да Сен-нешнчыны. Ужо ў ліпені 1941 г. яна стала арэнай жорсткіх баёў.

Танкавыя злучэнні генерала Гота прарваліся ў раёне Лепеля, Улы і дзейні-чалі на левым беразе Заходняй Дзвіны. Гэта стварала сур’ёзную пагрозу злучэн-ням правага крыла Заходняга фронту. Во-раг збіраўся фарсіраваць Заходнюю Дзвіну, захапіць Полацк і Віцебск, а за-тым абыйсці з поўначы войскі Заходняга фронту і знішчыць іх. У адпаведнасці з указанием Стаўкі Галоўнага Камандаван-ня войскам Заходняга фронту быў адда-дзены загад стойка абараняць лінію По-лацкага ўмацаванага раёна, а таксама рубеж Заходняя Дзвіна —Сянно, не дапус-ціць прарыву праціўніка на паўночным і ўсходнім напрамках.

6 ліпеня, зламаўшы супраціўленне нашых часцей, перадавыя падраздзяленні 17-й танкавай дывізіі з трупы Гудэрыяна занялі Сянно і пачалі рухацца ў бок Ві-цебска. У тэты дзень па ўказанню каман-дуючага Заходнім фронтам войскі 20-й арміі, якой камандаваў генерал-лейтэнант П. А. Курачкін, правя л і контрудар з паў-ночнага і заходняга боку Оршы ў фланг войскам 3-й танкавай трупы праціўніка. У контрудары ўдзельнічалі прыбыўшыя з Сібіры 7-ы і 5-ы механізаваныя корпусы, якія мелі каля тысячы танкаў старых тыпаў. У жорсткіх баях праціўніку был i нанесены вялікія страты і да поўдня 8 ліпеня яго адкінулі на 30 — 40 км у напрам-ку Лепеля.

Найболып упартыя і цяжкія баі з 6 па 9 ліпеня разгарэліся на поўдзень ад Сян-на. У раёне Сянна наступаўшыя войскі 20-й арміі натыкнуліся на моцнае супра-ціўленне злучэнняў 47-га матарызавана-га нямецкага корпуса і выкінутага буй-нога паветранага дэсанта. 7-ы механізава-ны корпус быў спынены на паўночна-ўсходніх подступах да горада, а 5-ы вёў цяжкія абарончыя баі амаль у поўным акружэнні. 10 ліпеня па загаду каманду-ючага 20-й арміяй войскі корпуса выйшлі з акружэння ў раён Оршы.

У гэтых баях узоры стойкасці і ма-савага гераізму паказалі воіны часцей 153-й дывізіі. Два батальёны фашысцкіх аўта-матчыкаў 7 ліпеня атакавалі пазіцыі, якія займала рота старшага лейтэнанта М. Ф. Герасімчука. На акопы абрынуўся шквал артылерыйскага і мінамётнага агню, пайшло 20 танкаў. Іх сустрэла аддзялен-не знішчальнікаў танкаў, якімі каманда-ваў сяржант I. Ф. Шостак. Калі першыя машины з крыжамі на вежах наблізіліся да акопаў, знішчальнікі пачалі закідваць іх звязкамі гранат і бутэлькамі з гаручай сумессю. Атакі працягваліся адна за другой.

Але байцы трымаліся стойка. Варожую пяхоту спынілі кулямётным агнём, а ў бой з танкамі зноў уступілі знішчальнікі. Сяр-жант Шостак запаліў галаўную машыну. Хутка яшчэ тры танкі ахапіла полымя. Аднак пяць танкаў прарваліся ў размя-шчэнне роты. Два з іх наблізіліся да ако-па, дзе знаходзіўся камандзір роты. Ён узняўся ва ўвесь рост са звязкай гранат і ўдалым кідком спыніў машыну. У другі танк паляцела бутэлька з гаручай сумес-сю. Прыкладу камандзіра паследавалі байцы. Страціўшы некалькі машын, фашыс-ты і на тэты раз вымушаны былі адыйсці.

У той дзень сяржант I. Ф. Шостак падбіў і запаліў чатыры танкі, па дзве машыны падбілі радавы Уладзімір Зубко, камандзір роты М. Ф. Герасімчук, камандзір батальёна капітан E. Е. Лабкоў.

У баях пад Сянном у цяжкія ліпень-скія дні 1941 г. вызначыўся механік-ва-дзіцель 18-га асобнага разведвальнага батальёна сяржант I. Д. Безбародаў, які смела ўступіў у бой з 16-ю танкамі праціўні-ка. Умела манеўруючы машынай, ён даў магчымасць камандзіру гарматы знішчыць тры нямецкія танкі. Механік-вадзіцель быў паранены, але працягваў кіраваць танкам. Ён пакінуў палаючую машыну толькі тады, калі былі выкарыста-ны усе боепрыпасы.

Гераічна змагаліся з ворагам воіны 17-га мотастралковага палка на чале з ка-мандзірам маёрам Д. Ф. Міхайлоўскім і палкавым камісарам Л. Ю. Эйхманам.

Радзіма высока ацаніла мужнасць удзельнікаў баёў пад Сянном. Сотні воі-наў былі ўдастоены ордэнаў Леніна, Чыр-вонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, медалёў «За адвагу» і «За баявыя заслугі». Сярод прадстаўленых камандаваннем да ўзна-гароджання быў і камандзір батарэі старты лейтэнант Якаў Джугашвілі — сын I. В. Сталіна.

Нямецкі генерал Гудэрыян пасля вай-ны ў сваёй кнізе «Воспоминания солдата» (М. , 1954) пісаў: «Нас моцнабілі пад Сянном».

Пасля вымушанага адступлення на-шых войск у Сенненскай раённай баль-ніцы засталося звыш 300 цяжка паране-ных воінаў. У надзвычай цяжкіх умовах гітлераўскай акупацыі іх ратавалі ад смерці ўрач А. Я. Ушацкая, медсёстры Вольга Хадыка, Ганна Серабро-Хадыка, санітаркі. Яны рабілі ўсё магчымае, каб нашы параненыя не былі адпраўлены ў лагеры ваеннапалонных.

3 лета і восені 1941 г. у раёне пачалі арганізоўвацца і дзейнічаць партизанскія трупы В. С. Лявонава, П. I. Кірылава, А. Дз. Клячына, А. Ф. Бардадына, Л. I. Сяліцкага. 3 іх вясной 1942 г. было створана некалькі партызанскіх атрадаў. Трупа Л. I. Сяліцкага ў сакавіку злучылася з атрадам К. С. Заслонава. У маі трупы П. I. Кірылава і А. Ф. Бардадына злучыліся ў атрад, які ўвайшоў затым у склад Багушэўскай бры-гады В. У. Бойкі («Баці»), што дзейніча-ла на тэрыторыі Багушэўскага, Аршан-скага і Гарадоцкага раёнаў. У кастрычні-ку была створана Сенненская партизанская брыгада (камандзір В. С. Лявонаў, камісар П. В. Сырцоў).

У былым Багушэўскім раёне пад кі-раўніцтвам сакратара райкома КП(б)Б А. К. Стэльмаха і Я. М. Прахарэнкі ў ліпені —жніўні 1941 г. было створана пяць партызанскіх труп, аб’яднаных затым у атрад, які ў пачатку верасня пачаў пра-водзіць баявыя аперацыі.

3 кожным днём узмацнялася бараць-ба ў тыле ворага супраць нямецка-фа-шысцкіх захопнікаў. Асабліва актыўнымі дзеяннямі ў тэты час на Сенненшчыне вызначаліся заслонаўцы. Толькі ў ліпені 1942 г. партызаны-заслонаўцы знішчылі чатыры валасныя ўправы.

Па меры таго, як расла баявая слава партызан-заслонаўцаў, у іх рады ўлівалі-ся ў сё новыя і новыя сілы. Днём нара-джэння брыгады Заслонава лічыцца 15. 7. 1942 г. , калі на базе пяці атрадаў, ядром якіх з’яўляўся атрад «дзядзькі Косці», было створана гэтае партызанс-кае фарміраванне. Усяго налічвалася 252 чалавекі. На ўзбраенні яны мелі Станковы і 40 ручных кулямётаў, 8 аўтаматаў i 173 вінтоўкі.

Памнажаліся баявыя справы брыгады. Заслонаўцы пускалі пад адхон варо-жыя эталоны, падрывалі рэйкі, маеты, станцыйныя збудаванні, знішчалі аўта-транспарт, варожую тэхніку, грамілі фа-шысцкія гарнізоны. Воля да перамогі была велізарнай. Але не хапала боепрыпасаў.

У адным з баявых данясенняу у ЦК КП(б)Б, датаваным 7 кастрычніка, К. С. Заслонаў пісаў: «. . . прашу болып, як мага болып толу і падрыўнога матэрыялу. Людзі дзейнічаюць. Сёння знішчылі Рас-нянскую валасную ўправу. Частку захоп-леных дакументаў накіроўваю Вам, маг-чыма скарыстаеце. . . ».

У кастрычніку заслонаўцы ажыц-цявілі смелы рэйд па тылах праціўніка. Якраз у тэты час на К. С. Заслонава было ўскладзена камандаванне ўсімі парты-занскімі сіламі Аршанскай зоны. 5 ліста-пада, здаўшы брыгаду камісару Л. I. Сяліц-каму, Канстанцін Сяргеевіч прыступіў да выканання новых абавязкаў.

У тэты час брыгада знаходзілася ў лясах пад Алексінічамі, а яе штаб з не-вялікім атрадам размясціўся ў вёсцы Купаваць. Па задуме Заслонава, паблізу гэтай глухой вёскі меркавалася стварыць зімовы партызанскі лагер. Але пра месца размяшчэння заслонаўцаў даведаліся фашысты і наладзілі буйную карную экс-педыцыю. 14 лістапада ў 10 гадзін раніцы карнікі пачалі наступление. Партызаны чатыры гадзіны адбівалі атакі карнікаў. К. С. Заслонаў змагаўся на пярэднім краі абароны. У гэтым баі легендарны кам-брыг загінуў. Указам Прэзідыума Вярхоў-нага Савета СССР ад 7. 3. 1943 г. Канстан-ціну Сяргеевічу Заслонаву прысвоена звание Героя Савецкага Саюза. На месцы гібелі камбрыга ў Купаваці і на чыгунач-най станцыі Орша ўзведзены помнікі ле-гендарнаму «дзядзьку Косцю».

Па ўказанню Беларускага штаба партызанскага руху 23. 9. 1943 г. з шасці атрадаў, выдзеленых з 1-й партызанскай брыгады імя К. С. Заслонава, была ство-рана 2-я партызанская брыгада, якой так-сама было прысвоена яго імя. Гэтыя буйныя фарміраванні народных мсціўцаў унеслі вялікі ўклад у агульную перамогу над ворагам. Нямала баявых аперацый правялі яны на тэрыторыі Сенненскага раёна.

Хутка пашыраўся партызанскі рух. Ужо не асобныя патрыёты, а сотні і тысячъ! людзей уліваліся ў рады народных мсціўцаў. Бесперапынна папаўняліся но-вымі байцамі 1-я і 2-я брыгады імя К. С. Заслонава, Сенненская брыгада. Павыша-лася баявое майстэрства партызанскіх камандзіраў і арганізатараў падпольных груп.

У маі 1943 г. быў створаны Сенненскі падпольны райком партыі. Узначаліў яго ўдзельнік грамадзянскай вайны, член партыі з 1928 г. М. Ц. Любімцаў, другім сакратаром быў М. I. Мізоўцаў. Аднача-сова М. Ц. Любімцаў быў прызначаны камісарам Сенненскай партызанскай брыгады.

3 сярэдзіны 1943 г. актывізаваў сваю работу Сенненскі падпольны райком кам-самола (сакратары П. I. Нікіцін, Л. С. Кадар). 28 ліпеня выйшаў у падполлі пер-шы нумар раённай газеты «Бальшавіц-кая трыбуна». 3 лістапада 1943 г. начала выходзіць і газета «Сталінскі шлях» — орган Багушэўскага падпольнага райкома партыі. Падпольны друк адыграў важную ролю ў разгортванні масава-палітыч-най работы сярод насельніцтва, у актыві-зацыі баявых дзеянняў партызан. Активна дзейнічалі прапагандысцкія трупы, створаныя пры райкоме, і агіткалектывы пры партызанскіх атрадах. Былі выдзе-лены спецыяльныя трупы партызан, якія распаўсюджвалі літаратуру ў вёсках, кан-тралюемых гітлераўцамі, а таксама паш-тальёны, у абавязкі якіх уваходзіла рэгу-лярная дастаўка ў атрады газет, лістовак, расклейванне іх у людных месцах, а таксама распаўсюджванне ў гарнізонах пра-ціўніка.

3 дня арганізацыі Сенненскай брыгады і да поўнага выгнання акупантаў яна не пакідала раён і толькі выходзіла за яго межы на разгром варожых гарнізо-наў і для правядзення дыверсій. Партызаны кантралявалі чыгункі Орша—Мінск, Орша —Віцебск, Орша —Лепель, пра-водзілі дыверсіі на шасейных дарогах Віцебск—Сянно, Лепель —Віцебск, Сян-но —Багушэўск.

У снежні 1943 г. , лютым і сакавіку 1944 г. Сенненская брыгада вяла абарон-чыя баі каля в. Новая Беліца Сенненска-га раёна, дзе праціўнік спрабаваў захапіць партызанскі аэрадром.

У баях за партызанскі аэрадром асаб-ліва вызначыліся камандзіры атрадаў Ю. К. Каракегаў, А. М. Захараў, А. Дз. Клячин, М. Дз. Каіпчэеў.

Беліцкі партызанскі аэрадром меў вялікае стратэгічнае значэнне. Праз яго народныя мсціўцы атрымлівалі з «Вялі-кай зямлі» зброю, боепрыпасы, медыка-менты, газеты, зводкі Саўінфармбюро, лісты ад родных і блізкіх, адпраўлялі ў савецкі тыл цяжка параненых, хворых.

У студзені 1944 г. з мэтай правядзен-ня буйных баявых аперацый і арганіза-цыі адпору карным экспедыцыям фашы-стаў супраць партизан і мірнага насельні-цтва была актывізавана дзейнасць 13-і брыгад Сенненска—Аршанскай партызан-скай зоны, у тым ліку Сенненскай, Багу-шэўскай, 1-й і 2-й імя К. С. Заслонава, а таксама брыгад, якімі камандавалі Ф. Ф. Дуброўскі, С. М. Нарчук, Н. П. Гудкоў. У зоне налічвалася звыш 8 тыс. партызан, яна ахоплівала каля 300 населеных пун-ктаў, у якіх пражывала 35 тыс. чалавек. Каардынацыя дзеянняў партызанскіх брыгад была даручана В. С. Лявонаву.

У партызанскіх атрадах змагаліся з ворагам прадстаўнікі многіх народаў Са-вецкага Саюза. У пакоі баявой славы, ство-раным вучнямі Ульянавіцкай сярэдняй школы, захоўваюцца дакументы, што рас-казваюць аб тым, як бясстрашна і мужна змагаўся з нямецка-фашысцкімі захопні-камі намеснік камандзіра Сенненскай партызанскай брыгады карачаевец Кічы-Батыр Алімуразаевіч Хаіркізаў. Свой апошні бой ён прыняў каля вёскі Латы-галь. Тут Лёнька-карачаевец, як называлі яго сябры, загінуў смерцю храбрых. Яго імем быў названы адзін з атрадаў Сенненскай партызанскай брыгады.

На тэрыторыі Сенненскага раёна ажыццяўлялі баявыя аперацыі таксама партизанскія брыгады 1-я Беларуская, 16-я Смаленская, «Аляксея», Смаленскі полк і іншыя. Асабліва актыўна яны дзейнічалі вясной і летам 1943 г. Брыгада «Аляксея», якой камандаваў А. Ф. Данукалаў, за пяць дзён жніўня разграміла фашысцкія гарні-зоны ў вёсках Обаль, Рубежніца, Паршні. Партизаны 16-й Смаленскай брыгады зрабілі ўдалы налёт на гарнізон у вёсцы Тухінка. Смаленскі полк I. Ф. Садчыкава расправіўся з гітлераўскімі гарнізонамі ў Чарэі, вёсках Гарывец і Латыгаль.

3 восені 1943 г. партызаны амаль бес-перапынна вялі баі з акупантамі. Акупа-цыйныя ўлады і гітлераўскае камандаван-не наладжвалі карныя экспедыцыі супраць партызан. У такіх выпадках народныя мсціўцы, адбіўшы атакі фашыстаў, альбо адыходзілі ў глыб лясоў, альбо пас-ля абыходнага манеўра наносілі нечака-ныя ўдары па тылах і флангах карнікаў.

Нямецкае камандаванне кінула ўсе сілы, каб ліквідаваць партызан брыгады, якія дзейнічалі ў Мінскай і Віцебскай абласцях. Партызаны атрада В. С. Ляво-нава па ўказанню Беларускага штаба партызанскага руху выступілі ў напрам-ку Ушачаў, каб дапамагчы злучэнням Полацка —Лепельскай зоны, якія вялі кровапралітныя баі з карнікамі. Выканан-не гэтага загада было ўскладзена на В. I. Ванцеева. Народныя мсціўцы разграмілі варожыя гарнізоны ў вёсках Залессе, Матырына.

Партызаны Сенненшчыны актыў-на ўдзельнічалі ў аперацыі «рэйкавая вайна». На чыгунках Орша—Віцебск і Орша—Лепель яны падарвалі і пашко-дзілі болып за тысячу рэек. На рахунку Сенненскай партызанскай брыгады 85 пушчаных пад адхон варожых эшалонаў, 84 знішчаных паравозы, тысячы забітых і параненых фашысцкіх салдат і афіцэраў, разбураныя маеты, падарваныя танкі, бронемашины, склад з боепрыпасамі.

Важкі ўклад у агульную перамогу над ворагам унеслі падпольныя патрыятыч-ныя трупы, якія актыўна дзейнічалі ў Сянне, Багушэўску, Беліцы, Ульянавічах, Латыгалі, Нямойце, Баяршчыне, Оўсішчы, Кажамяках і іншых населеных пунктах. Падполыпчыкі знішчылі нямецкага ка-менданта г. Сянно, узарвалі электрастан-цыю, склад са зброяй і іншыя аб’екты. Работай падпольных труп кіраваў пад-польны райком партыі.

Ранкам 23. 6. 1944 г. пачалася наступаль-ная аперацыя Чырвонай Арміі па вызва-ленню Беларусі ад нямецка-фашысцкіх за-хопнікаў, якая атрымала кодавую назву «Баграціён». Характэрнай асаблівасцю гэ-тай аперацыі з’явілася цеснае ўзаемадзе-янне з партызанамі ў ходзе наступления.

Каб выканаць пастаўленую задачу, камандуючы 3-м Беларускім фронтам ге-нерал-палкоўнік I. Д. Чарняхоўскі рашыў стварыць дзве ўдарныя трупы: паўноч-ную — у саставе 39-й і 5-й армій і конна-механізаванай трупы для наступления на багушэўскім напрамку, паўднёвую — у саставе 11-й гвардзейскай і 31-й армій для дзеянняў на аршанскім напрамку.

Падтрымліваючы наступление рэгу-лярных армейскіх часцей, з 20 па 23 чэр-веня партызанскія брыгады правялі ма-савыя акцыі на чыгунцы, каб перашко-дзіць перавозцы жывой сілы і тэхнікі пра-ціўніка.

Напярэдадні агульнага наступления на франтах была праведзена разведка боем сіламі перадавых батальёнаў, каб удак-ладніць дадзеныя аб стане абароны пра-ціўніка. Ранкам 23 чэрвеня, пасля моцнай артылерыйскай і авіяцыйнай падрыхтоўкі, войскі 3-га Беларускага фронту перайшлі ў наступление. Найбольшага поспеху да-сягнулі 39-я і 5-я арміі, якія ў першы ж дзень прарвалі абарону праціўніка на глыбіню 10—11 кіламетраў і да 50 кіла-метраў па фронту. 25 ліпеня ў ходзе наступления 5-й арміі нашы войскі штурмам авалодамі Багушэўскам.

Прадстаўнік Стаўкі Вярхоўнага Га-лоўнакамандавання Маршал Савецкага Саюза А. М. Васілеўскі пісаў аб гэтым дні: «Пад Віцебскам, як і прадугледжвалася планам, наспяваў «кацёл», у якім павінна была аказацца буйная варожая групоўка. На паўднёвы захад знаходзіліся нямец-кія рэзервы. Не дапусціць іх да Віцебска можна было пры ўмове хутчэйшага руху нашых войскаў у раён. . . Сянно. Мы вы-рашылі паскорыць наступление 5-й арміі, каб не пазней вечара 24 чэрвеня ўвесці ля Багушэўска ў прарыў конна-механізаваную трупу генерал-лейтэнанта М. С. Аслікоў-скага». Перад гэтай групай была пастаў-лена задача адбіць у ворага Сянно, Хало-пенічы, выйсці да ракі Бярэзіна, заняць плацдарм на яе заходнім беразе.

3 прычыны таго, што на багушэўскім напрамку войскі 5-й арміі і конна-меха-нізаванай трупы хутка выйшлі на апера-тыўны прастор, а на аршанскім напрамку наступление развівалася болып марудна, па ўказанню А. М. Васілеўскага 5-ю гвар-дзейскую танкавую армію П. А. Ротмістра-ва было вырашана ўвесці ў бой таксама на багушэўскім напрамку. Ранкам 25 чэрвеня яна сканцэнтравалася на захад ад Лёзна. Падтрымліваць яе павінны былі галоўныя сілы 1-й паветранай арміі генерала Ц. Ц. Хрукіна⁵.

Пазней А. М. Васілеўскі ўспамінаў: «Штурмавікі ўдала суправаджалі пяхо-ту і танкі, паражаючы агнявыя сродкі і жывую сілу фашыстаў. А калі 5-я армія сустрэла сур’ёзнае супраціўленне каля Багушэўска і я патрабаваў ад каманда-вання паветранай арміі (праз камандую-чага фронтам) дапамагчы ёй, ні дождж, ні нізкія воблакі, што слаліся над намі на вышыні 100 м, не перашкодзілі масірава-наму бомбаваму ўдару па апорнаму пункту праціўніка. У час маёй тэлефоннай размовы з Ц. Ц. Хрукіным самалёты знаходзіліся ўжо ў паветры, накіроўваючы-ся да Оршы. Камандуючы арміяй тэрмі-нова перанацэліў іх. 90 ПЕ-2 і 180 ІЛ-2, змяніўшы маршрут, павярнулі на Багу-шэўск і выдатна выканалі задание, аблег-чыўшы наземным войскам авалоданне ра-ёнам».

На другі дзень конна-механізаваная трупа М. С. Аслікоўскага, абагнаўшы стралковыя злучэнні, выйшла ў раён на захад ад Багушэўска і працягвала імкліва рухацца ў бок Сянна. Вораг паступова адводзіў свае войскі за рэчку Абалянка. Коннагвардзейцы нанеслі моцны ўдар па праціўніку, прарвалі яго абарону і рушылі ў напрамку Алексінічы —Вейна. Тым часам выйшлі на аператыўную прастору часці 3-га механізаванага корпуса. Змята-ючы асобныя ачагі супраціўлення ворага, яны 25 чэрвеня авалодалі горадам Сян-но, 5-я гвардзейская танкавая армія ў той дзень выйшла на аўтамагістраль Масква— Мінск ля Талачына. Поўнасцю развалі-лася варожая абарона паміж Заходняй Дзвіной і Дняпром.

У баях за вызваленне Сенненшчыны многія воіны паказалі ўзоры мужнасці і гераізму. Пасмяротна звания Героя Савец-кага Саюза ўдастоены разлік баявой уста-ноўкі «кацюша» ў складзе гвардыі рада-вога С. А. Барадуліна, гвардыі сяржанта Ц. I. Святлічнага, гвардыі старшага сяржанта П. I. Назаранкі, якія выканалі задание, аднак згарэлі разам з «кацюшай», каб не трапіць у рукі ворага. Гэтага ж звания пасмяротна ўдастоены камандзір танкавага разведузвода гвардыі лейтэнант М. А. Аніскін.

У лагеры, які выявілі разведчыкі лей-тэнанта М. Ф. Маскаева з 97-й стралко-вай дывізіі, у лесе недалёка ад Багушэў-ска знаходзілася 8 тысяч мірных жыха-роў. 3 усіх бакоў лагер абкружаў глы-бокі роў, аплятаў калючы дрот, а подступы да ўзлесся былі замініраваны. Рашэн-не ў разведчыкаў знайшлося імгненна: зніпічыць патруль ворага, пранікнуць на тэрыторыю лагера і вывесці вязняў. Не-чаканым налётам разведчыкі знішчылі ахову. Усе вязні былі выведзены на волю. Калі гітлераўцы апамяталіся і адкрылі артылерыйскі агонь па тэрыторыі лагера, там ужо не было нікога.

На ўскраіне Багушэўска ў чэрвені 1944 г. загінуў экіпаж нашага штурмаві-ка. У той дзень савецкія самалёты «апра-цоўвалі» пярэдні край праціўніка. Калі загарэлася машына, камандзір В. М. Гар-буноў павёў самалёт прама на ўмацаванні ворага. Разам з адважным камандзірам загінуў борт-стралок I. Е. Чырвоў. Праз 26 гадоў чырвоныя следапыты з дапамо-гай мясцовых жыхароў адшукалі месца гібелі адважных лётчыкаў. Ім былі ад-дадзены апошнія ўшанаванні, а ў Багу-шэўску з’явіліся вуліцы Гарбунова і Чырвова.

Пры вызваленні Сенненшчыны ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў Чырво-най Арміі актыўна дапамагалі партыза-ны. Каб адрэзаць шляхі адступлення пра-ціўніка, брыгада пад камандаваннем В. С. Лявонава рабіла завалы на дарогах. Шо-сты атрад, якім камандаваў А. I. Красавін, у паўднёвай частцы раёна разбіў з засады варожую калону. Камандзір атрада «За Радзіму» В. Дз. Кацар правёў савецкую танкавую часць ад Чарэі да Бярэзіны. Партызаны вылоўлівалі і знішчалі ў лясах разрозненыя групы гітлераўцаў.

Партызаны Багушэўскай брыгады, сустрэўшыся 23 чэрвеня з перадавымі ар-мейскімі часцямі, павялі савецкіх танкі-стаў у абыход абароны гітлераўцаў. Не-чакана з’явіўшыся на беразе возера Дзе-вінскае, танкі з чырвонымі зоркамі на вежах выклікалі перапалох у стане ворага. Больш за тысячу фашысцкіх ваяк здалі-ся ў палон.

Гераічна змагаліся на франтах Вялі-кай Айчыннай вайны многія ўраджэнцы Сенненшчыны. Усёй краіне вядома імя лётчыка Героя Савецкага Саюза А. К. Га-раўца, які ў небе над Курскай дугой у адным паветраным баі збіў дзевяць варо-жых самалётаў. Адважны лётчык загінуў, але імя яго жыве ў назвах вуліц у Мінску, Віцебску, Сянне, Багушэўску, у сэрцах яго землякоў.

Подзвіг Аляксандра Матросава паў-тарыў у 1945 г. ураджэнец вёскі Ульяна-вічы С. А. Каваленка, якому пасмяротна прысвоена звание Героя Савецкага Саюза. Тэта звание прысвоена пасмяротна і начальніку штаба стралковага палка А. Дз. Мацюшову, а таксама лётчикам 1. 1. Камі-нскаму i I. Г. Тамашэўскаму, камандзіру танкавай роты А. Ф. Пятаковічу. Звание Героя Савецкага Саюза было прысвоена П. М. Машэраву.

Помнікі і абеліскі каля дарог, брацкія магілы яшчэ і яшчэ раз напамінаюць пра тое, што Сенненшчына была арэнай жорсткіх баёў з фашыстамі, што тут было здзейснена нямала подзвігаў у імя нашай Бацькаўшчыны, у імя шчаслівай будучыні.

У. Р. Скапа.

153-я стралковая дывізія ў баях на Сенненшчыне

3 успамінаў гвардыі палкоўніка Сцебунова, былога намесніка начальніка штаба дывізіі

18 верасня 1941 г. — дзень нараджэн-ня савецкай гвардыі. У гэты дзень па ра-шэнню Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакаман-давання за масавы гераізм, мужнасць аса-бовага саставу, высокае воінскае майстэр-ства загадай № 308 Народнага камісара абароны СССР I. В. Сталіна чатыры дывізіі былі перайменаваны: 100-я ў 1-ю гвар-дзейскую, 127-яў2-ю, 153-яў3-ю, 161-яў 4-ю гвардзейскія.

«У шматлікіх баях за нашу Савецкую Радзіму супраць гітлераўскіх орд фашыс-цкай Германіі, — указвалася ў загадзе, — 100-я, 127, 153 і 161-я стралковыя дывізіі паказалі ўзоры мужнасці, адвагі, дысцып-ліны і арганізаванасці. У цяжкіх умовах барацьбы гэтыя дывізіі неаднаразова на-носілі жорсткія паражэнні нямецка-фа-шысцкім войскам, прымушаючы іх да ўцё-каў, наводзячы на іх жах. Гэтым нашым стралковым дывізіям удавалася біць ворога і гнаць перад сабою хвалёныя ня-мецкія войскі».

Загад Народнага камісара абароны СССР гвардзейцам чыталі ў верасні 1941 года. Але тэта было потым. А спачатку падзеі развіваліся так.

У чэрвені 1941 г. 153-я стралковая дывізія перадыслацыравалася ў Заходнюю асобую ваенную акругу і ўвайшла ў склад 62-га стралковага корпуса 22-й арміі.

На світанні 22 чэрвеня першыя эталоны дывізіі прыбылі ў Віцебск. Часці размясціліся ў Мазурынскіх лагерах на беразе Заходняй Дзвіны. У гэты дзень фашысцкая Германія напала на Савецкі Саюз.

Вайна! Гэтае суровае слова пранесла-ся па дывізіі. Прайшлі мітынгі. Словы заявы ўрада: «Наша справа справядлівая. Вораг будзе разбіты. Перамога будзе за намі!», — сталі баявым дэвізам асабовага саставу. Часці дывізіі спешна займаліся баявой падрыхтоўкай і папаўняліся аса-бовым саставам, узбраеннем, баявой тэх-нікай.

У канцы чэрвеня 153-я стралковая дывізія атрымала задачу падрыхтаваць абарону на рубяжы 35 км на паўднёвы захад ад Віцебска.

Па рашэнню камандзіра дывізіі пал-коўніка Н. А. Гагена часці абсталявалі ў інжынерных адносінах паласу абароны з пярэднім краем Гнядзілава, усходні бераг возера Саро, Ходцы, Парнева, Машканы, Александрова даўжынёй па фронту ў 42 км. Пярэдні край паласы перадполля пра-ходзіў уздоўж чыгункі Лепель — Орша на ўчастку Жасцянка—Камарова, другі рубеж — на лініі Паташня—Углы—Канева — возера Багданаўскае — Сянно — Каменка. Сюды былі накіраваны стралковыя батальёны: у Вярхоўе — 1-ы страл-ковы батальён 666-га палка, у Сянно — 1-ы стралковы батальён 505-га палка.

Батальён, які знаходзіўся ў Сянне, знішчыў разведку праціўніка, якая спра-бавала пранікнуць у прамежкі паміж апорнымі пунктамі абароны перадполля.

6 ліпеня ў перадполлі працягваліся баі з разведкай і перадавымі падраздзялен-нямі ворага. Перадавыя атрады папаўня-ліся пераходзячымі праз лінію фронту падраздзяленнямі розных часцей, у тым ліку 50-й стралковай дывізіі. Сумесна з батальёнам 505-га палка ў Сянне дзейні-чалі нешматлікія падраздзяленні 18-й тан-кавай дывізіі.

Перад фронтам 435-га і 505-га пал-коў дзейнічала наша разведка. Чатыры варожыя самалёты былі збіты на праця-гу дня. У гэты ж дзень дывізія панесла першыя страты. Загінулі дзесяткі мала-дых людзей. Параненыя поля бою не па-кідалі. Перадавы атрад у Сянне вёў бой з праціўнікам, які спрабаваў акружыць горад. Танкі і пяхота вымушаны былі адступіць.

У напрамку Сянна быў высунуты 3-і стралковы батальён 435-га палка, які сумесна з 3-м батальёнам 36-га танкавага палка 18-й дывізіі разграміў калону мо-тапяхоты праціўніка і завязаў бой з іншымі ягонымі мотачасцямі. Батальён замацаваўся ў вёсцы Войлева, скоўваючы дзеянні танкаў і мотапяхоты гітлераўцаў.

9 ліпеня ў 14 гадзін праціўнік, нано-сячы ўдар на ўчастку Сянно —Ходцы, атакаваў абарончыя пазіцыі 666-га і 435-га стралковых палкоў, адначасова падвяр-гаючы ўдарам з паветра пазіцыі 505-га стралковага палка ў раёне Станькі —Платоны. Групоўкі праціўніка развівалі наступление на ўсходнім напрамку, атака-валі нашы войскі на паўднёвым захадзе ад Віцебска.

153-я стралковая дывізія, скаваная агнём ворага з фронту, аказалася пад па-грозай акружэння. У 21 гадзіну штаб дывізіі атрымаў загад камандуючага 20-й арміяй генерал-маёра П. А. Курачкіна аб адыходзе дывізіі ў ноч з 10 на И ліпеня на ўсходні бераг ракі Лучоса.

435-ы і 505-ы палкі пакінулі па адна-му батальёну для сумесных дзеянняў з часцямі 7-га механізаванага корпуса ў

Імя яго невядома

Тэта адбылося летам 1941 г. , калі нямец-ка-фашысцкія захопнікі напалі на нашу Ра-дзіму. Прыкладна ў першай палавіне ліпеня ў нашым раёне, недалёка ад вёскі Ходцы, быў падбіты савецкі самалёт, які ўпаў на беразе возера Сосна, каля вёскі Соіна. Адзін з лётчы-каў загінуў разам з самалётам, двое ж паспелі выкінуцца на парашутах. Адзін з іх прызям-ліўся ў вёсцы Рубежніца, якая была захоплена немцамі. Убачыўшы тэта, наш лётчык забег у адзін з дамоў, які аказаўся пустым, і, зачын-іўшыся ў ім, пачаў адстрэльвацца. Гітлераўцы хацелі захапіць яго жывым, але на ўсе іх спро-бы лётчык адказваў трапнымі выстраламі, якія каштавалі жыцця некалькім фашыстам. Тады гітлераўцы рашылі падпаліць дом.

Але ад важны лётчык не разгубіўся. Ён закідаў нямецкіх ваяк паленнямі дроў, якія раёнах Астроўна і саўгаса “Ходцы”. Ас-ноўныя сілы дывізіі да раніцы 11 ліпеня выйшлі на ўсходні бераг Лучосы, маючы задачу прыкрыць віцебска-смаленскі на-прамак.

Затым дывізія ваявала пад Лёзнам, трапіла ў акружэнне. Нямецкае радыё 14 ліпеня нават паспяшалася перадаць па-ведам ленне аб разгроме 153-й савецкай дывізіі. Але мы з баямі вырваліся з акружэння, вялі баі на Дняпры.

За арганізаванасць, мужнасць, адва-гу, праяўленыя ў баях, Ваенны Савет За-ходняга фронту аб’явіў асабоваму са-ставу дывізіі падзяку. Дзесяткі байцоў, камандзіраў і палітработнікаў былі ўзна-гароджаны ордэнамі і медалямі. Ганаро-вае найменне “гвардзейскай” дывізія за-ваявала ў цяжкіх умовах барацьбы з за-хопнікамі.

былі складзены ў сенцах, і, скарыстаўшы іх часовае замяшанне, кінуўся з палаючай хаты ў бок лесу.

Цяжка змагацца аднаму патрыёту, у яко-га застаўся толькі адзін патрон, супраць не-калькіх дзесяткаў узброеных салдат, якія на матацыклах кінуліся яму наперарэз. Калі, зда-валася, фашысты вось-вось схопяць героя, ён апошнім патронам выстраліў сабе ў грудзі і ўпаў мёртвым. . .

Мужнага савецкага лётчыка потым паха-валі жыхары вёскі Рубежніца, а пасля вайны ён быў перазахаваны ў брацкай магіле ў вёсцы Ходцы. Імя гэтага лётчыка так і засталося невядомым. Другі лётчык спусціўся на пара-шуце на нейтральную паласу каля вёскі Ме-лехава.

А. Бабкоў.

Мой першы бой — ён цяжкі самы

3 успамінаў генерал-маёра А. М. Быкава

Калі я слухаю песню М. Ножкіна са словам! ў прыпеве «Последний бой — он трудный самый», у маёй свядомасці паўстаюць эпізоды апошніх баёў нашай танкавай гвар-дыі ва Усходняй Памераніі. Пакінуў глыбокі след у памяці і мой першы бой у ваколіцах беларускага горада Сянно. Менавіта ён, тэты самы першы бой, быў для мяне і самым цяжкім.

А было тэта так. Пасля цяжкіх бітваў пер-шых дзён вайны войскі Заходняга фронту ў пачатку ліпеня 1941 года аказалі праціўніку рашучае супраціўленне на рубяжы Дзісна — Віцебск—Орша. Характэрнай асаблівасцю раз-гарнуўшыхся тут баёў з’явілася нанясенне па войсках праціўніка магутных контрудараў з боку стратэгічных рэзерваў савецкага Галоў-нага камандавания.

У адным з гэтых контрудараў, ажыццёў-леных войскамі 20-й арміі генерал-лейтэнан-та П. А. Курачкіна, удзельнічаў і наш 34-ы танкавы полк. Ён знаходзіўся ў першым эталоне баявых парадкаў 17-й танкавай дывізіі, якая ўваходзіла ў склад 5-га механізаванага корпуса, прыбыўшага на Заходні фронт у апошнія дні чэрвеня з Забайкальскай ваен-най акругі.

Я быў тады камандзірам танка Т-26. Скла-данай была абстаноўка на нашым участку фронту. Вораг працягваў прасоўвацца ўперад, авалодаў Лепелем. Тут перад нашымі войскамі была пастаўлена задача: знішчыць групоўку ворага, якая прарвалася, авалодаць Лепелем, аднавіць зыходнае становішча. Рыхтуючы нас да першых у нашым жыцці баявых дзеянняў, камандзіры і палітработнікі гаварылі, што га-лоўныя сілы Чырвонай Арміі яшчэ не ўступілі ў бой, што яны толькі падыходзяць да фронту і таму нашым войскам трэба спыніць і адкі-нуць ворага, даць камандаванню магчымасць выйграць час для разгортвання і ўводу ў бой свежых сіл.

Наш 34-ы танкавы полк, якім камандаваў маёр Е. А. Юрэвіч, выгрузіўшыся на поўнач ад Оршы і зрабіўшы марш, да вечара 5 ліпеня сканцэнтраваўся ў вызначаным раёне. Вялікі сасновы бор, здавалася, надзейна схаваў нас i нашу тэхніку.

У той памятны для нас вечар, напярэдадні бою, нашы начальнікі — камандзір роты старты лейтэнант Грыневіч, яго намеснік па паліт-частцы лейтэнант Стаўбун, камандзір узвода лейтэнант Дземчанка знаходзіліся з намі. Зноў і зноў тлумачылі нам баявую задачу, нагад-валі, як дзейнічаць пры сустрэчы з танкамі, што рабіць для падаўлення процітанкавых гармат, як паступаць у выпадку, калі танк за-гарэўся або атрымаў прабоіну ад варожага снарада. . . Словам, рыхтавалі нас да бою і прак-тычна, і маральна-псіхалагічна.

Упэўненыя ў поспеху, раніцай 6 ліпеня мы зняліся з зыходных пазіцый і пайшлі ўперад. Шырокае калгаснае поле з няўбраным жы-там стала месцам нашага баявога хрышчэння. Спачатку нас сустрэлі нямецкія мотастралко-выя падраздзяленні. Мы збілі іх і прайшлі на 3 —5 км уперад. Аднак радавацца было рана. Хутка немцы кінулі супраць нас танкі. Іх было многа, вельмі многа. . . Браніраваныя машыны з чорнымі крыжамі на бартах грозна рухаліся на нас. Цяжка перадаць той душэўны стан, які ахапіў у той момант нас, маладых, неабстра-ляных яшчэ байцоў, з кожнай хвілінай бой узмацняўся. Сталі гарэць адзін за другім і ва-рожыя і нашы танкі. Аб дзеяннях нашага экі-пажа магу сказаць так: стараліся, як патрабуе прысяга, не шкадуючы самога жыцця. Не па-мятаю, колькі мы зрабілі па танках выстралаў, пакуль яны былі ад нас на значнай адлег-ласці. . .

Але вось чую голас механіка-вадзіцеля Сашы Хітрова: «Глядзі, камандзір, прэ гад прама на нас!. . » Не паспеў я даць каманду, а вежавы стралок Коля Жукаў ужо выцягваў з боеўкладкі бранябойныя і пасылаў іх у казён-нік. Бяру нямецкі танк у прорэзь прыцэла. На-ціскаю на спуск. Гулка аддаўся ў вежы Быстрая, здрыганулася, адкацілася ў нішу гармата. . . А танк ідзе. Промах! Зноў зараджаем. Зноў наці-скаю на спуск. I. . . голас Хітрова: «Парадак! Закруціўся на адной гусеніцы. Палі яшчэ!» Адразу пасылаем чарговы снарад ужо па ахоп-леным полымем танку. Думаю, хтосьці дапа-мог нам. Магчыма, памочнік камандзіра ўзво-да старты сяржант Міхаіл Малашонак, які знаходзіўся ў баявых парадках справа ад нас.

Сярод асабовага саставу нашай роты старты сяржант Малашонак яшчэ да вайны, у час нашай службы ў Забайкаллі, вылучаўся сваім майстэрствам і смеласцю. А ў тым першым для нас баі з нямецкімі танкістамі ён пацвердзіў свае якасці ўмелага і мужнага воіна. У тым баі ён падбіў нямецкі танк. Але і яго машына загарэлася. Мужны камандзір захаваў вы-трымку і здолеў, здавалася б, у бязвыхадным становішчы эвакуіраваць з загарэўшагася танка праз люк увесь састаў экіпажа жывым.

Страты ў тым баі ў нас былі вялікія. Аднак і немцам дасталося. Да ночы напружанне бою спала. Карыстаючыся зацішшам, нашы камандзіры (ды і мы пад іх кіраўніцтвам) прымалі меры па аднаўленні баяздольнасці падраздзяленняў. Камандзір роты, старшы лейтэнант Грыневіч і палітрук лейтэнант Стаў-бун сабралі камандзіраў узводаў і экіпажаў танкаў. Былі падведзены вынікі нашага пер-шага бою, адзначаны лепшыя байцы. У іх ліку, акрамя М. Малашонка, А. Хітрова, Н. Жукава, былі названы таксама механік-вадзіцель Пётр Мельнікаў, камандзір танка Віктар Бокаў, вежавы стралок Васіль Глазаў.

У памяці ад першага бою ў мяне засталіся не толькі мужныя паводзіны маіх баявых сяб-роў, але і след першага ранения, якое, на шчас-це, аказалася не цяжкім. Павязку на галаве я насіў як сведчанне пройдзенага намі першага выпрабавання агнём.

Наш першы бой, натуральна, стаў значнай падзеяй у франтавой біяграфіі кожнага байца і камандзіра нашай роты. Аднак у маштабе і на фоне буйнейшай танкавай бітвы ён быў у сяго толькі эпізодам. Мы тады яшчэ не ве-далі, што з’яўляемся ўдзельнікамі адной з пер-шых сустрэчных танкавых бітваў пачаткова-га перыяду вайны. I толькі пазней ужо, у час вучобы ў ваеннай акадэміі, я даведаўся аб тым, што гітлераўскае камандаванне кінула тады на нашым напрамку праз гарады Лепель і Сянно магутную браніраваную армаду, якая па сіле намнога пераўзыходзіла два нашых корпусы, узброеныя лёгкімі танкамі.

I ўсё ж у ходзе контрудару нашы войскі нанеслі праціўніку значныя страты і прасу-

Да апошняга снарада

3 успамінаў А. Асяльедкі

3 узлеску Казюцінскай пушчы, які ляжыць на пагорках, віднеецца Сянно, занятае ўчора фашыстамі. Наша трупа з семнаццаці лёгкіх танкаў 35-га палка 6 ліпеня 1941 года прай-шла за вёскамі Казлоўка і Папоўка да Нямой-таўскай шашы і, падавіўшы варожую артыле-рыю каля Рахальскага лесу, выбіла гітлераў-цаў з горада. Адначасова з танкамі ў Сянно ўвайшла наша пяхота.

Тут, у горадзе, мы захапілі першых па-лонных фашыстаў. Паўсюль віднеліся сляды іх рабункаў і марадзёрства. Валяліся раскіда-ныя кніжкі каля магазінаў, біты посуд, дзіця-чыя цацкі.

Адступіўшыя варожыя падраздзяленні акапаліся на вышынях каля вёскі Горкі. Наша пяхота замацоўвалася на заходняй ускраіне горада. Раніцай наступнага дня фашысты спра-бавалі атакаваць нас. Згубіўшы некалькі тан-каў, адыйшлі.

У сінім ліпеньскім небе няспынпа кружаць варожыя самалёты. Каб ратаваць свае машы-ны ад бомбавых удараў з паветра, мы часта мяняем баявыя пазіцыі. Нейкі час стаім пад соснамі могільніка, потым хаваемся ў засені ліпавай алеі гарадскота парку. Кароткае за-цішша сведчыць, што хутка бой загрыміць з новай сілай.

I ён загрымеў, тэты бой, на досвітку 8-га ліпеня. Сканцэнтраваўшы пад Сянном буйныя сілы, гітлераўцы абыйшлі горад з поў-дня, з трох напрамкаў разгарнулі наступление. Падтрымліваючы пяхоту, якая муж-на абараняла занятыя рубяжы, пайшлі ў контратаку танкі.

нуліся на 30 — 40 км у бок Лепеля. Аднак каля Віцебска наша наступление сустрэла моцнае супраціўленне праціўніка. Наш 5-ы механіза-ваны корпус, аказаўшыся амаль у поўным акружэнні, на працягу двух сутак вёў цяжкія абарончыя баі. Праціўнік прадпрыняў 15 атак у дзень, але разграміць акружаныя войскі яму не ўдалося. Я добра памятаю гэтыя гарачыя, у прамым і пераносным сэнсе, ліпеньскія дні 1941-га.

I тым не менш, тыя першыя баі і нашы першыя, хоць і нязначныя эпізадычныя пера-могі ў іх, былі для нас вялікай справай. Яны ўсялялі ўпэўненасць і надзею на перамогу ў той страшнай в айне.

У складзе экіпажа агнямётнага танка я быў механікам-вадзіцелем. Акрамя ўстаноўкі для выкідвання вогненнага струменю, на ўзбраенні баявой машыны меліся два кулямёты. Узна-чальваў экіпаж былы трактарыст з-пад Ба-рысава Іван Бокій, радыстам быў яго зямляк Ілля Дзялендзік.

Нашаму экіпажу было загадана тэрміно-ва заняць раскрыжаванне дарог, што выхо-дзяць з горада на Віцебск і Багушэўск, да па-дыходу машын, узброеных гарматамі, утрым-ліваць яго.

Аб’ехаўшы каля возера круты спуск з Касцельнай тары, мы перасяклі ручай, калі ка-мандзір заўважыў на яўрэйскім могільніку тры фашысцкія танкі, якія прарваліся сюды. Але гітлераўцы першымі ўбачылі нас і ад-крылі агонь. Бранябойны снарад трапіў у бак з вогнесумессю, забіты наш радыст Ілля Дзялендзік. 3 камандзірам выскокваем з машыны і скочваемся ў ручай. Чорны дым з языкамі барвовага полымя ўзвіўся над нашым танкам.

Бяжым да камандзіра роты, які назіраў за боем з пагорка Чырвонай Слабады.

— Садзіцеся ў мой танк, — загадвае рот-ны. — Контратакуйце фашыстаў!

Аднак у камандзірскай машыны перабіта гусеніца. Рамантаваць часу няма. Уладкаваў-шыся ля гарматы, лаўлю ў прыцэл фашысцкі танк. Вось між сосен паказваецца бартавая браня танка з намаляваным на ёй чорным крыжам. Не памятаю ўжо, колькі зрабіў стрэлаў, але хутка слуп агню ўзвіўся над фашыстам.

Па алешніку, што падступаў да могільніка ад поля, прабіраецца яшчэ адна варожая ма-шына. Першым жа стрэлам па ёй удалося пе-рабіць гусеніцу. Гітлераўцы імкнуцца выпра-віць пашкоджанне, аднак чарговыя снарады нашай гарматы падпалілі і тэты танк.

Фашысты насядаюць з усіх бакоў. Ад во-зера з-за павароту, на раскрыжаванне абара-няемых намі дарог, выскоквае матацыкліст. Чарга вежавага кулямёта — і матацыкл з се-даком звальваецца ў канаву.

Некалькі хвілін перадышкі. Вежавы стра-лок мяняе перагарэлы ствол кулямёта. У мя-не — апошні снарад з танкавага боекамплекта.

На дарозе зноў варожая машына. Гэта бронетранспарцёр з мотапяхотай. Заўважыў-шы наш танк, гітлераўцы гарохам пасыпаліся на зямлю. Задний хадой бронетранспарцёр спрабаваў адыйсці, аднак не паспеў. Апошні наш снарад дагнаў яго.

У гарачцы бою мы не заўважылі гітлераў-цаў, якія з буйнакаліберным кулямётам пад-паўзлі да нашага танка. Град куль забарабаніў па брані. Пабялелі разбітыя трыплексы гля-дзельных шчылін. Пад машынай узарвалася звязка гранат. Танк ахутаны едкім дымам, няма

У баях за Сянно

3 першага дня вайны Таіса Міхайлаўна Леанцюк атрымлівала ад мужа пісьмы, поўныя веры ў перамогу. «. . . Еду на фронт,— пісаў старшы лейтэпант Аляксандр Цярэнцьевіч Леанцюк, — Ты не бядуй, у цябе на руках сын. Выхавай яго мужчынам. А мая мэта — нанесці жорсткі ўдар па вораіу. . . Маё жыццё патрэб-на Радзіме. . . »

Старшы лейтэнант А. Ц. Леанцюк, які не-задоўга да вайны быў назначаны начальнікам штаба 2-га батальёна 35-га танкавага палка 18-й танкавай дывізіі, меў поўнае маральнае права пісаць так. Мужна змагаліся танкісты за горад Сянно. У гэтым баі старшы лейтэнант чым дыхаць. Механік Руснак выскоквае з люка і хаваецца за бліжэйшымі дамамі.

Выкаціўшыся з танка, я некалькімі ско-камі дасягнуў сцяны дома, што стаяў справа. За мной кінуўся і вежавы стралок. Не дабег-шы да дома, ён быццам бы спатыкнуўся і ўпаў тварам у дарожны пыл. Калі я падцягнуў башнёра да сцяны, ён быў мёртвы.

Спадзеючыся ўбачыць Руснака, выгляд-ваю з-за дома. На вуліцы зялёныя мундзіры фашыстаў. Рашыў перабегчы ў горад. Там віднеліся шчыліны акопаў. I ў гэты момант рэзкі боль апёк цела. Павярнуўшыся інстын-ктыўна, заўважыў стрэліўшага ў мяне гітле-раўца.

Над верхняй часткай жывата кроў афар-бавала гімнасцёрку. Толькі цяпер зразумеў, што паранены. Зрабіўшы некалькі крокаў, упаў на высыпаную ў нейкім двары бульбу.

Выцягпуў мяне адтуль чырвонаармеец. А назаўтра разам з іншымі параненымі абарон-цамі горада я ўжо ляжаў у мясцовай бальні-цы, дзе сенненскія медыкі-патрыёты вярталі нас да жыцця, для новых баёў з акупантамі.

А. Ц. Леанцюк быў забіты асколкам варожага снарада. Так паведаміў яго жонцы ў г. Херсон механік-вадзіцель I. Карпаў. Амаль адначасо-ва з яго лістом Таіса Міхайлаўна атрымала афіцыйнае паведамлепне, што яе муж «пра-явіў геройства і мужнасць і загінуў 7 ліпеня 1941 года ў раёне Сянно».

У гарадскім парку раённага цэнтра, дзе пахаваны астанкі савецкіх воінаў і партызан, аддаўшых жыццё ў імя нашай перамогі, на адной з мармуровых пліт помніка ў шэрагу многіх прозвішчаў высечана: «Леанцюк Аляксандр Цярэнцьевіч, ст. л-нт».

П. I. Ермашкевіч.

Лячылі і ратавалі

3 успамінаў Я. Юдзіна

Памятаецца нам, былым абаронцам Сен-неншчыны, трагічнае лета 1941 года. Многія з нас апынуліся пасля гарачых баёў пад пагро-зай палону і смерці. Параненыя байцы лёгка маглі трапіць ворагу ў рукі. Аднак ратавалі нас ад фашыстаў і вырывалі з кіпцюроў смерці сенненскія медыкі.

Не памятаю, як я аказаўся ў бальнічным падвале разам з чатырма параненымі чырво-наармейцамі. Дні праз два нас перанеслі ў пе-рапоўненыя палаты хірургічнага аддзялення. Побач са мной ад цяжкіх ран паміраў мал ад ы маёр Мікалай Маслаў. Асколак варожага сна-рада прабіў яго навылёт, калі маёр узнімаў свой парадзелы мотастралковы батальён у чарговую атаку пры абароне Сянна.

Фашистам удалося тады прарвацца на ўсход. Больш трохсот байцоў і камандзіраў падабралі на палях баёў і прывезлі ў бальні-цу мясцовыя сяляне. У надзвычай цяжкіх умовах гітлераўскай акупацыі ратавалі нас тут ад смерці сапраўдныя савецкія патрыёткі ўрач Антаніна Яўстафаўна Ушацкая, медыцынскія сёстры Ганна і Вольта Хадыкі, іх добраахвот-ныя памочніцы — сенненскія дзяўчаты Ва-лянціна Бярозка, Зоя Касабуцкая і іншыя.

Паланёнай была зямля, аднак не скарылі-ся людзі фашыстам. Тэта мы адчувалі не толькі ў клопатах работнікаў бальніцы, многіх жы-хароў горада і раёна аб нашым хутчэйшым выздараўленні. Нам, адарваным лёсам вайны ад сваіх баявых падраздзяленняў, перадава-лася непахісная вера людзей, якія акружалі нас, у абавязковую перамогу над ворагам, і тэта вера многім дапамагла зноў стаць у шэрагі байцоў за вызваленне Радзімы.

Антаніна Яўстафаўна Ушацкая, Аня Ха-дыка, многія дзяўчаты, якія дапамагалі ім, рабілі ўсё магчымае, каб перашкодзіць гітле-раўцам вывозіць параненых байцоў у лагеры ваеннапалонных. Рызыкуючы жыццём, яны пад выглядам радавога чырвонаармейца хавалі ў бальніцы камуніста Аляксандра Фёдаравіча Бардадына, які пазней стаў адным з кіраўні-коў лартызанскага руху на Бел ару сі.

Здагадваючыся аб задуме многіх з нас згуртавацца ў партызанскі атрад, дзяўчаты ўсімі магчымымі для іх сродкамі садзейнічалі ажыццяўленню гэтай заду мы. Памятаю, як ад-нойчы Антаніна Яўстафаўна прывяла да нас у палату сярэдніх гадоў жанчыну. Прывітаўшы-ся, жанчына паклала на табурэт невялікі па-кунак, разгарнула яго і запрасіла:

— Частуйцеся, хлопцы. Сабрала вось, што было ў доме.

Хлеб, гародніну, малако, іншы раз сала, яйкі прывозілі і прыносілі ў бальніцу многія жы-хары раёна. Толькі на тэты раз самым найлеп-шым «пачастункам» для нас аказаліся свежыя зводкі Саўінфармбюро, ружовыя аркушы лістовак з заклікам партыі ўзнімацца на ўсе-народную Айчынную вайну супраць фашысц-

За родную зямлю

1941-ы. Лета. Калосіцца, наліваецца збажьша, спялее, здаецца, увачавідкі. А над палямі, над вясковымі хатамі, нізка пра-лятаюць самалёты з крыжамі на крылах. Скінуць бомбу, другую і знікаюць у мірнай, на першы погляд, смузе далягляду. кай навалы. Яны ляжалі ў пакунку пад караваем пахучага хлеба і дзесяткам яек.

Неаднойчы прыходзіла ў бальніцу потым тая жанчына, настаўніца з вёскі Трубаносы Мария Генрыхаўна Пракаповіч. Яна стала су вяз-ной трупы, якая гуртавалася вакол камісара Бардадына. Неўзабаве наша трупа вырасла ў партызанскі атрад. Калі фашысты ўзмацнілі кантроль за бальніцай і нават выставілі вар-тавых, Марыя Генрыхаўна цераз Ушацкую, Аню Хадыка, а іншы раз і цераз Валю Бярозка пра-цягвала дастаўляць нам лістоўкі, важныя звесткі аб падзеях у раёне.

Часта наведваліся ў бальніцу родныя i сябры Марыі Генрыхаўны Пракаповіч, жыха-ры Сянна Алесь Васілеўскі, Сцяпан Латышаў, Кацярына Арлёнак. 3 іх дапамогай Ушацкая ўладкоўвала вылечаных байцоў у гасцінных сем’ях гараджан, сялян навакольных вёсак. Пётр Казлоўскі з вёскі Машкі, яго браты Сяр-гей, Мікалай і Уладзімір ажыццяўлялі сувязь паміж групай камісара Бардадына і будучымі байцамі яго атрада, забяспечвалі нас зброяй.

Заўважыўшы, што бальнічныя палаты пусцеюць, гітлераўцы наведаліся з праверкай. Антаніна Ушацкая спаслалася на высокую смяротнасць параненых з-за адсутнасці неаб-ходных лекаў, прад’явіла «рэвізорам» карткі ўліку хворых, у якіх усе, хто пакінуў бальніцу, значыліся памерлымі. Гэта, відаць, задаволі-ла гітлераўцаў, і яны нейкі час бальніцу не турбавалі.

У канцы першай ваеннай зімы, крыху пад-лячыўшыся, пакінулі бальніцу Аляксандр Бар-дадын, я, Апанас Кірычэнка, Мікалай Лаўкоўскі і іншыя. Пазней была кінута ворагам у лагер смерці ўрач Ушацкая, пагроза арышту навісла над многімі медыцынскімі сёстрамі. Ані Хадыка ўдалося выратавацца ад расправы фашыс-таў. Яна пайшла да народных мсціўцаў, дзе зма-галася супраць ворага да вызвалення раёна.

Мужныя жанчыны-медыкі, рызыкуючы жыццём, ратавалі нас, ставячы на ногі параненых байцоў і камандзіраў, рыхтавалі выступление ў баявы паход першага сенненскага партызанскага атрада.

. . . Лявон Фёдаравіч Цуран да вайны быў старшынёй Будскага сельскага Саве-та Багушэўскага раёна. Жыў з жонкай і дзецьмі. Старэйшай дачцэ, Лідзе, споўні-лася шаснаццаць, Валодзю — грынаццаць, Міколку — толькі тры, а самай малод-шай, Валечцы, паўтара годзіка.

Фашысты ірваліся наперад.

— Не можа быць такога, каб ворага не спынілі,— гаварыў Цуран вяскоў-цам. — Але каб хлеб акупантам не да-стаўся, трэба спаліць збажыну.

Ці лёгка хлебаробу знішчаць плён сваёй працы? Але іншага выйсця не было. I вось полымя ахапіла амаль што імгнен-на пажоўклую ўжо, з цяжкім калоссем, ніву. Людзі не саромеліся сваіх слёз.

3 дапамогай аднавяскоўцаў Лявон Фёдаравіч адагнаў грамадскую жывёлу ў Багушэўск. Потым разам з усімі капаў процітанкавы роў у Янове. Тады ўсё яшчэ здавалася, што ворага вось-вось спыняць.

А немцы знаходзіліся ўжо не далей, як за два дзесяткі кіламетраў. Лявон Цуран адвёз сваю сям’ю ў родную вёску Ку-рэйшына, дзе жылі яго маці і сястра. Вёс-ка знаходзілася воддаль ад буйных да-рог і здавалася болып-менш бяспечнай.

Сам пачаў згуртоўваць вакол сябе надзейных людзей. Начаваў то ў адной вёсцы, то ў другой. Яго ведалі амаль усе, ахвотна адчынялі перад ім дзверы. Пад-полыпчыкі збіралі зброю, надзейна яе прыхоўваючы да пары.

Неяк вечарам да Цурана прыйшоў сакратар Багушэўскага райкома партыі Адам Стэльмах. Адбылася паміж імі важная размова, пасля якой падпольная ар-ганізацыя прыкметна вырасла колькасна.

Байцам і камандзірам Чырвонай Арміі, трапіўшым у акружэнне, Цуран дапама-гаў змяніць адзенне, размяркоўваў па вёс-ках, даваў даручэнні.

Дырэктар сельскай школы Павел Шорап быў беспартийным, таму акупанты прызначылі яго бургамістрам вёскі Буда. Павел адразу ж звязаўся з падполь-шчыкамі і пачаў выконваць іх заданні. На спіртзаводзе ў Янове пасля выбуху за-стаўся адзін кацёл, які пасля рамонту яшчэ мог бы працаваць. Шорапу немцы давя-ралі і прапанавалі заняцца рамонтам кат-ла. Але за дзень да пуску і ён узарваўся. Камендант даручыў паліцаям вёскі Тур’-ева, бо ў самім Янове паліцыі не было, адшукаць вінаватых.

Начальнікам паліцыі ў Тур’еве быў Іван Сушчынскі, які не раз сядзеў у тур-

ме пры савецкай уладзе. Ва ўсіх сваіх бедах ён лічыў вінаватым у першую чаргу старшыню сельскага Савета. Ён ведаў, што Цуран ходзіць па вёсках, стварае нейкую арганізацыю.

«Няйначай гэта ён узарваў кацёл,— рашыў Сушчынскі. — Ну, цяпер я з ім паквітаюся».

У вогуле, Лявон Фёдаравіч рэдка пры-ходзіў дадому. Але ўсё ж аднойчы адве-даў сям’ю і, стомлены, заснуў. Тут якраз і наляцелі паліцаі. Цурана звязалі, біў яго сам Сушчынскі. Напаўжывога, яго ўскі-нулі на падводу і павезлі. Па дарозе за-ехалі ў Буду, зазірнулі да бургамістра. Шорап сустрэў іх вельмі гасцінна, напіліся да бяспамяцтва, а падвода са звязаным Цураном знікла ў невядомым кірунку. Пад час п’янкі Сушчынскі прагаварыўся, што з дня на дзень збіраецца пералавіць усіх падпольшчыкаў. I ў тую ж ноч Цуран, выратаваўшыся ад паліцаяў, адправіў сваіх таварышаў на базу ў лес, дзе ўжо загадзя былі падрыхтаваны зямлянкі.

А ў Курэйшына на насіупны дзень пры-былі паліцыі разам з немцамі. Пачалі з Цурановай хаты, якая стаяла на ўскрайку.

— Дзе твой сын?— прычапіліся да старой. Затым пачалі яе збіваць, перапа-лохалі дзяцей, паднялі хворую жонку Цурана. А Ліда заявіла, што яе маці хворая на тыф. Немцаў як ветрам здзьмула.

Лявона Цурана шукалі паўсюль. У той дзень у Курэйшыне расстралялі васем-наццаць чалавек, і ён быў упэўнены, што яго сям’ю таксама знішчылі. Калі сцямне-ла, Цуран вярнуўся дахаты. . .

Сушчынскі адыграўся на дзецях. На вачах у Міколкі ён застрэліў маленькую Валю Цуран. . .

Супраціўленне акупантам у Багу-шэўскім раёне арганізаваў і каардынаваў падпольны райком партыі, другім сакра-таром якога з’яўляўся Цуран. У яго было шмат паплечнікаў, сапраўдных патрыётаў. Нямала баявых заданняў і дзёрзкіх апе-рацый правялі народныя мсціўцы пад кіраўніцтвам Цурана.

Пры выкананні аднаго з заданняў па надрыву чыгуначнага моста каля Оршы Лявон Фёдаравіч загінуў. Тэта было ў 1942 годзе.

Не дачакалася светлага дня вызвален-ня і Ліда Цуран. Яна трапіла ў рукі вора-га ў час аднаго з заданняў, у тым жа 1942 годзе. Фашысты расстралялі яе пад Ба-гушэўскам разам з іншымі патрыётамі.

I, Е. Лазука,

Дакументы сведчаць

3 ПРАТАКОЛА № 69 ПАСЯДЖЭННЯ БЮРО ЦК КП(Б)Б АД 22 ЧЭРВЕНЯ 1941 г.

Присутствовали: члены бюро ЦК КП(б)Б тт. Пономаренко, Калинин, Былине кий, Ванеев, Цанава, Матвеев, Наталевич, Эйдинов, Крупеня.

Кандидат в члены бюро ЦК КП(б)Б т. Бударин.

Секратари ЦК КП(б)Бтг. Авхимович, Прохоров, Ганенко, Тур.

Уполномоченный КПКт. Захаров.

Вопросы, рассмотренные 22 июня 1941 г.

1. Слушали о нападении Германии на СССР.

Постановили: 1. Поручить членам бюро и секретарям ЦК КП(б)Б немедленно связаться и поддерживать беспрерывную связь с областями и районами, в первую очередь областями и районами полосы начавшихся военных действий.

Передать указания ЦК КП(б)Б:

а) о немедленной перестройке работы парторганизаций на военные рельсы;

б) установление связи с воинскими частями;

в) введение угрожаемого положения в городах и районах Белоруссии, организации боевой службы ПВО;

г) об усилении охраны промышленных предприятий, узлов, транспорта, складов, средств связи, постов силами групп по борьбе с авиадесантами, вооруженными коммунистами, рабочими и колхозниками;

д) о помощи военкоматам в проведении всей работы. . .

2. Слушали: О задачах и мероприятиях в связи с выступлением по радио заместителя председателя СНК СССР т. Молотова В. М.

Постановили: Обязать все партийные, советские, профсоюзные и комсомольские органы широко популяризировать речь т. Молотова в народе, мобилизуя весь белорусский народ на борьбу и разгром немецкого фашизма.

Созвать в Минске и в других областных городах партийные активы для мобилизации партийных организаций на разрешение задач, вытекающих из военной обстановки. На Минском партийном активе (созвать на 3 часа дня) выступление поручить тов. Пономаренко.

На всех предприятиях, в колхозах, совхозах, учреждениях провести митинги.

Обязать все обкомы, горкомы и райкомы, советские, комсомольские и профсоюзные организации принять меры к организованному переводу работы промышленности и транспорта на нужды Красной Армии.

Поручить редакциям газет -«Советская Белоруссия» и «3 вяз да» опубликовать речь товарища Молотова, передовую и другие материалы по указанию отдела пропаганды ЦК КП(б)Б с призывом к Отечественной войне против немецких фашистов.

5. Слушали: О мерах в связи с введением в Белорусской ССР военного положения. Постановили:

а) Предложить всем партийным, профсоюзным и комсомольским организациям, директорам заводов, руководителям учреждений — немедленно перевести работу учреждений и предприятий на условия военного времени, в связи с введением военного положения.

б) Обеспечить быстрое и организованное проведение мобилизации. Предупредить всех руководителей наркоматов, предприятий и учреждений об их ответственности за сдачу транспортного и автопарка, тягла в совершенно исправном состоянии.

в) В целях организованного проведения мобилизации и обеспечения бесперебойной работы всех партийных и советских органов в связи с военной обстановкой поручить тов. Прохорову согласовать с Военным советом оставление на посту первых и вторых секретарей обкомов, горкомов и райкомов КП(б)Б, председателей облисполкомов, гор. и райисполкомов.

6. Слушали: О работе железнодорожного транспорта.

Постановили: Обязать секретаря ЦК КП(б)Б т. Тур вместе с работниками его отдела установить контроль за немедленным переводом работы всех железных дорог на военные условия. . .

7. Слушали: Об эвакуации детей из городов, подвергающихся бомбардировке противником в полосе военных действий и г. Минска.

Постановили: Обязать СНК БССР (т. Былинского), Наркомпрос (т. Уралову), ЦК ЛКСМБ (т. Зимянина) и председателя Минского горисполкома (т. Бударина) в двухдневный срок вывезти детей из детских домов, садов, лагерей, из городов, подвергающихся бомбардировке в полосе военных действий и г. Минска.

8. Слушали: Об эвакуации ценностей и денежных знаков из Государственного банка БССР.

Постановили: 1. Обязать зам. управляющего Госбанка БССР т. Кузнецова в суточный срок эвакуировать в Москву ценности, денежные знаки и архив банка.

2. Обязать тг. Миронова и Карасева немедленно обеспечить эвакуацию банка вагонами.

9. Слушали: Об организации вооруженных рабочих отрядов для усиления охраны предприятий и порядка в городе.

Постановили: 1. В целях усиления охраны предприятий и порядка в городе обязать Минский обком и горком КП(6)Б создать по районам отряды вооруженных рабочих и трудящихся.

2. Просить Военный совет Западного фронта выделить для этой цели 5000 винтовок и соответственное количество патронов. . .

Нацыянальны архіў Рзспублікі Беларусь. Ф. 4. Воп. 3. Сир. 1214. Л. 2—5.

Падрыхтавау да друку У. I. Лемяшонак.

ПАСТАНОВА ЦК КП(б)Б АБ МЕРАХ У СУВЯЗІ 3 УВЯДЗЕННЕМ

У БЕЛАРУСКАЙ ССР ВАЕННАГА СТАНОВІШЧА I ПРАВЯДЗЕННЕМ МАБІЛІЗАЦЫІ

23чэрвеня 1941 г.

а) Предложить всем партийным, профсоюзным и комсомольским организациям, директорам заводов, руководителям учреждений немедленно перевести работу учреждений и предприятий на условия военного времени в связи с введением военного положения.

б) Обеспечить быстрое и организованное проведение мобилизации. Предупредить всех руководителей наркоматов, предприятий и учреждений об их ответственности за сдачу тракторного и автопарка, тягла в совершенно исправном состоянии.

в) В целях организованного проведения мобилизации и обеспечения бесперебойной работы всех партийных и советских органов в связи с военной обстановкой поручить тов. Прохорову согласовать с Военным советом оставление на посту первых и вторых секретарей обкомов, горкомов и райкомов КП(б)Б, председателей облисполкомов, гор- и райисполкомов.

Нацыянальны архіў Рзспублікі Беларусь. Ф. 4. Воп. 3. Спр. 1214. Л. 4.

3 ДЫРЭКТЫВЫ СНК СССР I ЦК ВКП(б) ПАРТИЙНЫМ I САВЕЦКІМ АРГАНІЗАЦЫЯМ ПРЫФРАНТАВЫХ АБЛАСЦЕЙ АБ МАБІЛІЗАЦЫІ ЎСІХ СІЛ НА БАРАЦЬБУ 3 ГЕРМАНСКІЙ ФАШЫЗМАМ

29чэрвеня 1941 г.

Вероломное нападение фашистской Германии на Советский Союз продолжается. Целью этого нападения является уничтожение советского строя, захват советских земель, порабощение народов Советского Союза, ограбление нашей страны, захват нашего хлеба, нефти, восстановление власти помещиков и капиталистов. Враг уже вторгся на советскую землю, захватил большую часть Литвы с гор. Каунас и Вильнюс, захватил часть Латвии, Брестскую, Белостокскую, Вилейскую обл. Советской Белоруссии и несколько районов Западной Украины. Опасность нависла над некоторыми другими областями. Германская авиация расширяет территорию бомбежки, подвергая бомбардировкам гор. Ригу, Минск, Оршу, Могилев, Смоленск, Киев, Одессу, Севастополь, Мурманск.

В силу навязанной нам войны наша страна вступила в смертельную схватку с опасным и коварным врагом — немецким фашизмом. Наши войска героически сражаются с врагом, вооруженным до зубов танками, авиацией. Красная Армия, преодолевая многочисленные трудности, самоотверженно бьется за каждую пядь советской земли.

Несмотря на создавшуюся серьезную угрозу для нашей страны, некоторые партийные, советские, профсоюзные и комсомольские организации и их руководители еще не осознали значения этой угрозы и не понимают, что война резко изменила положение, что наша Родина оказалась в величайшей опасности и что мы должны быстро и решительно перестроить всю свою работу на военный лад.

Совнарком СССР и ЦК ВКП(б) обязывают все партийные, советские, профсоюзные и комсомольские организации покончить с благодушием и беспечностью и мобилизовать все наши организации и все силы народа для разгрома врага, для беспощадной расправы с ордами напавшего германского фашизма.

Совнарком Союза ССР и ЦК ВКП(б) требуют от вас:

1) В беспощадной борьбе с врагом отстаивать каждую пядь советской земли, драться до последней капли крови за наши города и села, проявлять смелость, инициативу и сметку, свойственные нашему народу.

2) Организовать всестороннюю помощь действующей армии, обеспечить организованное проведение мобилизации запасных, обеспечить снабжение армии всем необходимым, быстрое продвижение транспортов с войсками и военными грузами, широкую помощь раненым предоставлением под госпитали больниц, школ, клубов, учреждений.

3) Укрепить тыл Красной Армии, подчинив интересам фронта всю свою деятельность, обеспечить усиленную работу всех предприятий, разъяснить трудящимся их обязанности и создавшееся положение, организовать охрану заводов, электростанций, мостов, телефонной и телеграфной связи, организовать беспощадную борьбу со всякими дезорганизаторами тыла, дезертирами, паникерами, распространителями слухов, уничтожать шпионов, диверсантов, вражеских парашютистов, оказывая во всем этом быстрое содействие истребительным батальонам. Все коммунисты должны знать, что враг коварен, хитер, опытен в обмане и распространении ложных слухов, учитывать все это в своей работе и не поддаваться на провокации.

4) При вынужденном отходе частей Красной Армии угонять подвижной железнодорожный состав, не оставлять врагу ни одного паровоза, ни одного вагона, не оставлять противнику ни килограмма хлеба, ни литра горючего. Колхозники должны угонять скот, хлеб сдавать под сохранность государственным органам для вывозки его в тыловые районы. Все ценное имущество, в том числе цветные металлы, хлеб и горючее, которое не может быть вывезено, должно, безусловно, уничтожаться.

5) В занятых врагом районах создавать партизанские отряды и диверсионные группы для борьбы с частями вражеской армии, для разжигания партизанской войны всюду и везде, для взрыва мостов, дорог, порчи телефонной и телеграфной связи, поджога складов. В захваченных районах создавать невыносимые условия для врага и всех его пособников, преследовать и уничтожать их на каждом шагу, срывать все их мероприятия.

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944): Документы и материалы. Т. 1. Мн. , 1967. С. 49—51.

3 ДЫРЭКТЫВЫ ЦК КП(б)Б ПАРТИЙНЫМ ОРГАНАМ АБ ПАДРЫХТОЎЦЫ ДА ПЕРАХОДУ НА ПАДПОЛЬНУЮ РАБОТУ ПАРТАРГАНІЗАЦЫЙ РАЁНАЎ, ШТО ЗНАХОДЗІЛІСЯ ПАД ПАГРОЗАЙ ФАПІЫСЦКАЙ АКУПАЦЬП

ЗОчэрвеня 1941 г.

1. В целях руководства деятельностью партизанских отрядов и диверсионных групп в районах, занятых врагом, для борьбы с частями вражеской армии, для разжигания партизанской войны всюду и везде, для взрыва мостов, дорог, порчи телеграфной связи, поджога складов, для создания невыносимых условий для врага и всех его пособников, для преследования и уничтожения врага на каждом шагу, для срыва всех его мероприятий, во всех городах, районных центрах, рабочих поселках, ж. -д. станциях, в совхозах и колхозах под ответственность первых секретарей обкомов, горкомов и райкомов КП(б)Б заблаговременно создать из лучших людей надежные подпольные ячейки и явочные квартиры.

2. При создании подпольных ячеек, в целях их большей конспирации, подбирать коммунистов, малоизвестных в городе, районе, допуская переброски из других районов, предприятий.

3. Для руководства работой подпольных ячеек первые секретари обкомов назначают секретарей ячеек, которые поддерживают связь и получают директивы от вышестоящих партийных органов.

4. В городах и районах для руководства работой подпольных ячеек первыми секретарями обкомов назначаются городские и районные тройки в составе секретаря райкома, горкома, военного работника, оргработника.

5. Оргвопросы. К переходу в подполье готовиться заблаговременно. В этих целях:

а) отобрать и утвердить состав районных и городских троек по руководству подпольными ячейками;

б) отобрать лучших и проверенных людей, направить в распоряжение троек для расстановки и внедрения на решающих участках работы;

в) товарищи, выделенные на подпольную работу, заблаговременно переходят на нелегальное положение, немедленно переводятся на нелегальные квартиры, снабжаются соответствующими документами-паспортами, получают клички;

г) всех товарищей, выделенных на подпольную работу, лично первый секретарь обкома инструктирует об условиях, формах и задачах нелегальной работы в фашистском тылу. Инструктаж проводится с каждым подпольщиком в отдельности либо с группой в 2 — 3 чел. , не больше;

д) всех товарищей, переходящих на подпольную работу, тщательно ознакомить с условиями подпольной работы. . .

ж) в основных городских центрах, а также в крупнейших районах создать подпольные типографии в местах, особо законспирированных, и технику по изготовлению бланков, документов для снабжения товарищей, находящихся на нелегальном положении. Базой для подпольных типографий могут служить районные типографии, которые необходимо заблаговременно перевести в законспирированные места.

Связь с ЦК КП (б) Белоруссии. С целью постановки необходимой информации и получения указаний от ЦК обкомы устанавливают связь с ЦК через посылку связных с соответствующим паролем.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Ф. 4. Воп. 3. Сир. 1214. Л. 11, 14, 15.

3 ДЫРЭКТЫВЫ ЦК КП(б)Б ПАРТИЙНЫМ, САВЕЦКІМ I КАМСАМОЛЬСКІМ АРГАНІЗАЦЫЯМ АБ РАЗГОРТВАННІ ПАРТЫЗАНСКАЙ ВАЙНЫ Ў ТЫЛЕ БОРАТА

1 л і п е н я 1941 г.

1. Фашистская Германия напала на Советский Союз для того, чтобы уничтожить советский строй, захватить советские земли, поработить народы Советского Союза, ограбить нашу страну, захватить хлеб, нефть, восстановить власть помещиков и капиталистов. Наши войска героически сражаются с врагом. Страна сейчас вступила в смертельную схватку со своим коварным врагом — немецким фашизмом. Враг, вероломно напав, захватил часть нашей родной Советской Белоруссии. Правительство Советского Союза объявило Отечественную войну. Необходимо действовать, не теряя ни минуты, и враг должен быть уничтожен.

2. Все местности Белоруссии, занятые врагом, должны немедленно покрыться густой сетью партизанских отрядов, ведущих непрерывную ожесточенную борьбу на уничтожение врага.

3. В районах и селах создаются подпольные партийные и комсомольские ячейки, главная задача которых — мобилизация народа на беспощадную расправу с врагом. Для этой цели все коммунисты и комсомольцы, способные носить оружие, остаются на территории, занятой врагом.

4. Подпольные организации и партизанские отряды должны иметь явочные квартиры, адреса которых сообщить военному отделу ЦК. Эти явки помогут держать связь, объединять [подпольщиков] и направлять [им] директивы и помощь.

5. Твердо помнить, что партизанская борьба не имеет ничего общего с выжидательной пассивной тактикой. Она имеет боевой наступательный характер. Не надо ждать врага — надо его искать и уничтожать.

6. Задачи партизан: уничтожать всякую связь в тылу врага, взрывать и портить мосты, дороги, поджигать мосты, поджигать склады горючего и продовольствия, автомашины, самолеты, устраивать крушения поездов. Уничтожать врагов, не давать им покоя ни днем ни ночью. Убивать их всюду, где застигнешь, убивать чем попало: топором, косой, ломом, вилами, ножом. Объединить несколько партизанских отрядов, нападать неожиданно на отряды противника и уничтожать. Особенно важно напасть ночью на аэродромы, сжечь самолеты, перебить летчиков. . .

7. Нельзя ждать ни минуты, начинать действовать сейчас же, быстро и решительно.

8. Для уничтожения врага не стесняйтесь прибегать к любым средствам: душите, рубите, жгите, травите фашистскую гадину. Пусть почувствует враг, как горит под ним наша земля.

Действуйте смело, решительно, победа за нами. Нет такой силы, которая могла бы покорить советский народ.

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944): Документы и материалы. Т. 1. Мн. , 1967. С. 53 — 54.

3 ДЫРЭКТЫВЫ СНК БССР I ЦК КП(б)Б УСІМ АБКОМАМ, ГАРКОМАМ, РАЙКОМАМ КП(б)Б, ВЫКАНКОМАМ АБЛАСНЫХ, ГАРАДСКІХ I РАЁННЫХ САВЕТАЎ ДЭПУТАТАЎ ПРАЦОЎНЫХ АБ АРГАНІЗАЦЫІ АТРАДАЎ НАРОДНАГА АПАЛЧЭННЯ

6 ліпеня 1941 г.

I. Построение народного ополчения

1. При каждом предприятии, на транспорте, в совхозах, колхозах создаются отряды народного ополчения в составе мужчин и женщин, а также подростков, способных выполнять то или иное задание по обороне Родины. Отряды народного ополчения создаются на добровольных началах из патриотов нашей социалистической Родины. Отряды организовывать как пешие, так и конные.

2. Отряды ополчения объединяются в масштабе сельсовета, района, города, области, во главе которых стоят командиры отрядов и штабы сельсоветов, районов и областей.

3. Отрядами ополчения руководят назначаемые районными организациями командиры из состава командиров запаса РККА либо товарищей, имеющих военный опыт, а также политработники из числа [коммунистов] районных партийных организаций, которые зарекомендовали себя как люди опытные, храбрые, беззаветно преданные делу социалистической Родины.

4. Отряды ополчения в зависимости от количества разбиваются на роты, взводы и отделения.

5. Отряды ополчения создаются в следующем составе:

а) взводы бойцов с винтовками для истребления живой силы противника;

б) группы истребителей танков и самолетов, которые вооружаются гранатами и бутылками с бензином для уничтожения танков и самолетов;

в) группы по диверсиям в тылу противника для организации разрушения ж. -д. путей, крушений поездов, взрывов мостов, складов оружия, горючего, продовольствия и др. ;

г) разведывательные группы для глубокой разведки в тылу врага;

д) группы пешей, конной и велосвязи, обеспечивающие связь в условленных местах между отдельными отрядами ополчения, руководством ополчения и частями Красной Армии.

II. Задачи народного ополчения

1. Отряды народного ополчения организуются из населения городов и деревень на борьбу против немецких фашистов на поддержку Красной Армии в проводимых ею операциях, в продвижении грузов, в организации связи, разведки, охраны городов, фабрик, заводов, колхозов, мостов, средств связи и т. д.

2. Отряды организуют борьбу с десантами и диверсионными группами противника.

3. Отряды сооружают военные укрепления в местах, которым угрожает противник.

4. Отряды ополчения хорошо знают свою местность, поэтому в случае угрозы занятия ее противником они уничтожают все запасы продовольствия, горючего, оборудования, не оставляя противнику ничего.

5. В случае появления противника отряды ополчения самостоятельно организуют отпор врагу, защищая всеми средствами города и селения, ведут уличные бои и уничтожают живую силу врага и его технику. Танки противника уничтожаются всеми средствами, бросают на танки бутылки с бензином из домов, чердаков, окон, на дорогах — из укрытий, из канав и т. д.

6. В случае оккупации местности врагом отряды народного ополчения переходят к методам партизанской борьбы, организации массовых диверсий на транспорте, в учреждениях связи, на базах снабжения и уничтожают технику врага: танки, самолеты, автомашины и т. д.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Ф. 4. Воп. 3. Спр. 1209. Л. 28.

няму ўзлессю Белавежскай пушчы — на захадзе вылучылі ў генеральную акру-гу, якая атрымала назву «Беларутэнія». Плошча акругі склала толькі чвэрць тэрыторыі Беларусі з насельніцтвам 3 138 256 чалавек (па стану на 4. 12. 1941 г. ). Паўднёвыя раёны Палескай, Пінскай і Брэсцкай абласцей з абласнымі цэнтрамі Мазыр, Пінск, Брэст былі далучаны да рэйхскамісарыяту «Украіна», мяжа яко-га праходзіла прыкладна за 20 км на поў-нач ад чыгункі Брэст —Гомель. Белас-тоцкая вобласць, паўночныя раёны Брэсцкай і частка Баранавіцкай абласцей адышлі да акругі «Беласток», якая далу-чалася да Усходняй Прусіі. Частку Аш-мянскага, Свірскага, Відзаўскага, Астравец-кага, Смаргонскага і Пастаўскага раёнаў далучылі да генеральнай акругі «Літва». Віцебскую вобласць, у тым ліку і Сен-ненскі раён, Магілёўскую і ўсходнія раёны Мінскай абласцей, а таксама большую частку Гомельскай вобласці аднеслі ў зону армейскага тылу трупы армій «Цэнтр». Уся ўлада на гэтай тэрыторыі знаходзілася ў руках ваенных і палі-цэйскіх органаў⁶. Вышэйшым органам быў штаб трупы армій «Цэнтр». На гэтай тэрыторыі ваенна-адміністрацыйныя фун-кцыі выконвалі створаныя вермахтам па-лявыя і мясцовыя камендатуры, якія былі надзелены ўсёй паўнатой улады ў зоне сваёй дзейнасці. Ім падпарадкоўваліся шматлікія воінскія гарнізоны, каманды жандармерыі, трупы тайнай палявой палі-цыі (ГФП), якіх на тэрыторыі армейскага тылу трупы армій «Цэнтр» дзейнічала 8 (у Полацку, Віцебску, Оршы, Барысаве, Лепелі, Бабруйску, Старых Дарогах, Магі-лёве). Яны мелі 20 перыферыйных труп. Адна з іх размяшчалася ў Сянне. Толькі трупа ГФП, якая дзейнічала ў Оршы, з верасня 1941 г. па верасень 1942 г. паве-сіла і расстраляла 17 500 савецкіх пат-рыётаў.

Узброенай апорай фашысцкага рэжыму з’яўляліся войскі вермахта. Гарнізо-

ны і ўмацаваныя пункты ахоўных дывізій, палкоў, батальёнаў гітлераўцы размясцілі на ўсёй акупіраванай тэрыторыі Беларусі.

Устаноўлены каланіяльны рэжым, у тым ліку і на тэрыторыі Сенненскага ра-ёна, падтрымліваўся густой сеткай уся-лякіх карных органаў, такіх, як паліцыя бяспекі і СД, СС, тайная палявая паліцыя (ГФП), паліцыя парадку, жандармерыя і іншых. Усе гэтыя органы і часці былі ўкамплектаваны спецыяльна падрыхтава-нымі людзьмі, выхаванымі ў нацысцкім духу бесчалавечнага абыходжання з людзьмі іншых нацыянальнасцей, дзейні-чалі самастойна альбо разам з часцямі вермахта.

Савецкія законы на часова акупіраванай тэрыторыі фашысты абвясцілі не-сапраўднымі, пазбавіўшы насельніцтва ўсялякіх правоў. Замест іх акупацыйныя ўлады кожны дзень выдавалі загады пра «новы парадак», якія заканчваліся адной і той жа фразай: «Вінаватыя будуць па-караны смерцю». Цывільнаму насельніц-тву забаранялася мяняць месца жыхар-ства без спецыяльнага дазволу; выходзіць на вуліцу, калі сцямнее; прымаць на жы-харства асоб не з мясцовага насельніцт-ва; падыходзіць да чыгуначнага палатна на адлегласць бліжэй за 100 м. За захоў-ванне зброі, дапамоіу партызанам і пад-полыпчыкам пагражала смяротная кара.

Сурова рэгламентавалася ўсё жыццё людзей. Абсалютнае палітычнае бяспраўе павінна было, па задумцы гітлераўцаў, ператварыць мясцовых жыхароў у пакор-ных рабоў нямецкіх каланістаў, вытравіць волю да барацьбы за свабоду і незалеж-насць.

«Калі мы хочам стварыць нашу вялі-кую нямецкую імперыю, мы павінны перш за ўсё выцесніць і знішчыць славянскія народы — расіян, палякаў, чэхаў, слава-каў, балгар, украінцаў, беларусаў. Няма ніякіх прычын не зрабіць гэтага», — так заяўляў Гітлер. I тэта легла ў аснову па-літьпсі фапіысцкага рэйха на акупірава-ных яго войскамі тэрыторыях, у тым ліку і Сенненскага раёна.

Адным з самых жахлівых бакоў фа-шысцкага акупацыйнага рэжыму было правядзенне генацыду ў адносінах да жыхароў яўрэйскай нацыянальнасці. На-шэсце нямецкіх войск на нашу краіну павінна было садзейнічаць «канчаткова-му вырашэнню яўрэйскага пытання», што азначала знішчэнне ўсіх яўрэяў. Па звес-тках начальніка 4-га аддзела гестапа Эйхмана, якому Гітлер даручыў ажыц-цяўленне гэтай «праграмы», было забіта 6 мільёнаў яўрэяў, што склала 1/3 частку яўрэяў у сяго свету (Нюрнбергский процесс. . . : Сб. документов. Т. 7. М. , 1961. С. 401-402).

Звярыную палітыку знішчэння са-вецкіх грамадзян яўрэйскай нацыянальнасці гітлераўскія галаварэзы з нечува-най жорсткасцю ажыццяўлялі на ўсёй часова акупіраванай тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і на Сенненшчыне.

Для болып эфектыўнага правядзення сваёй злачыннай палітыкі акупанты жа-далі заручыцца падтрымкай мясцовага насельніцтва. Для надання бачнасці мясцовага самакіравання яны стварылі ма-рыянетачную так званую «мясцовую ўла-ду» — раённую ўправу пры шэфе раёна на чале з бургамістрам, на тэрыторыях былых сельсаветаў былі створаны валас-ныя ўправы, якія ўзначальвалі бургамі-стры, ці валасныя старшыны, як іх іншы раз называлі, у кожную вёску прызначылі старасту.

Германскія ўлады імкнуліся аргані-заваць эфектыўную сістэму каланізацыі Беларусі. Быў дазволены дробны бізнес, індывідуальная практыка медыцынскім і некаторым іншым работнікам, дапускалася прыватнае валоданне саматужнымі прад-прыемствамі, майстэрнямі, крамамі, абвя-шчалася ўласнасць на зямлю. Нерухо-масць і зямля абяцаліся ў першую чаргу тым, хто падтрымліваў «новы парадак», нямецкую армію і адміністрацыю.

У мэтах ажыццяўлення эканамічных планаў уводзілася працоўная павін-насць, якая была распаўсюджана на ўсіх мужчын ва ўзросце ад 14 да 65 гадоў i жанчын ад 18 да 45 гадоў. За ўхіленне ад працоўнай павіннасці прадугледжва-ліся цяжкія пакаранні, аж да смярот-най кары.

Каб перацягнуць на свой бок частку насельніцтва, акупацыйныя ўлады пад сваёй апекай спрабавалі стварыць шэраг арганізацый.

Для падтрымання свайго «парадку» i барацьбы супраць партызан і падполь-шчыкаў гітлераўцы стварылі з мясцовых жыхароў, якія перайшлі да іх на службу, так званую дапаможную паліцыю парадку. Гарнізоны з такой паліцыі былі створа-ны амаль ва ўсіх буйных вёсках раёна. Разам з акупацыйнымі ўладамі і пад іх кіраўніцтвам яны пачалі наводзіць «новы парадак». У раёне праводзіліся масавыя вооыскі, арьппты, расстрэлы.

Дзеля абалваньвання насельніцтва ў розны час за гады акупацыі Беларусі гітлераўцамі выдавалася каля 50 беларус-камоўных і болып за 50 рускамоўных газет, часопісаў, інфармацыйных бюлетэ-няў, зборнікаў інструкцый. У горадзе Сян-но і раёне распаўсюджваліся газеты «Бе-ларуская старонка», якая выдавалася ў Оршы, «Боевой путь», «Голас народа», «Новый путь», «Утро», што выдаваліся ў Лепелі. На старонках гэтых лісткоў пра-пагандаваўся нацыяналізм, вёўся паклёп на ўсё савецкае, усхваляўся лад жыцця ў «новай Германіі», прадказвалася хуткая перамога фашыстаў. Гэтым самым акупан-ты спрабавалі падарваць маральную стой-касць савецкіх людзей, прывіць ім рабскую пакору. Але прафапіысцкая прапа-ганда не мела поспеху сярод жыхароў Сенненскага раёна, як і ў іншых акупіра-ваных раёнах Беларусі.

Гітлераўскія ідэолагі яшчэ задоўга да нападу на нашу краіну падрыхтавалі праграму рабавання багаццяў нашага народа, якая складала неад’емную частку агульнага плана агрэсіі супраць Савецка-га Саюза. У гэтай праграме захопнікі ўлічвалі матэрыяльныя рэсурсы і людскія рэзервы Беларусі, імкнучыся паставіць іх на службу сваей агрэсіўнай вайне.

Акупанты абкладалі насельніцтва не-пасільнымі падаткамі — натуральнымі і грашовымі. Адзіных норм не існавала. Памер падаткаў залежаў ад жадання мясцовых ул ад.

У Віцебскай вобласці ў 1941 г. даве-дзены да кожнага двара план хлебаздачы ўтрая пераўзыходзіў даваенны і, зверх таго, 60 працэнтаў ад агульнай сумы, на-лічанай па падатку зерневых, сяляне па-вінны былі ўнесці ў так званы мясцовы фонд, які ішоў на ўтрыманне адміністра-цыйнага апарату, паліцыі, стараст.

У 1942 г. селянін павінен быў здаць 200 л малака з кожнай каровы , 50 кг мяса і 100 штук яек з гаспадаркі, неза-лежна ад наяўнасці курэй і, акрамя таго, па 25 яек з кожнай курыцы. ¹

У 1943 г. падаткі ўсіх відаў былі значка павялічаны. Фашысцкія захопнікі, пра-водзячы сваю рабаўнічую палітыку, не лічыліся з элементарнымі патрэбамі насельніцтва, давялі сялянскія гаспадаркі да крайний ступені эканамічнага заняпаду. Супраціўленне жыхароў Сенненскага раёна рабаўнічай палітьщы акупантаў пры-няло масавы характар з развіццём парты-занскага руху ў рэгіёне.

Каб надаць найболып арганізаваны характар катаванням і знішчэнню савецкіх людзей, на тэрыторыі Беларусі была створана сістэма канцлагераў. Дзе-сяткі тысяч мірных грамадзян адпраўля-ліся у гэтыя лагеры разам са сваімі сем’-ямі без суда і вызначэння тэрмінаў зня-волення. Умовы зняволення ў лагерах былі свядома разлічаны на тое, каб да-весці вязняў да пакутлівай смерці.

Усяго на акупіраванай тэрыторыі Беларусі было створана 260 лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў для ваеннапа-лонных, для грамадзянскага насельніцтва, жаночых лагераў, існавалі перасыль-ныя лагеры СС і інш.

3 мэтай падаўлення супраціўлення насельніцтва, застрашэння яго, ізаляцыі ад актыўна змагаўшайся часткі народа, а так-сама падрыву эканамічнай базы партызан і падполыпчыкаў, пастаянна праводзіліся карныя экспедыцыі, была ўведзена сістэма заложнікаў. Гэтыя меры адначасова з’яўляліся сродкам загадзя запланавана-га гітлераўцамі знішчэння насельніцтва. 3 мноства прычын, якія прыводзіліся ня-мецка-фашысцкімі захопнікамі для апраў-дання прымянення зброі супраць мірна-га насельніцтва, было спачуванне парты-занам ці падлолыпчыкам, аказанне ім пад-трымкі. «Рускія ў цяперашні час аддалі загад аб партызанскай вайне ў нашым тыле. Тэта партызанская вайна мае і свае перавагі: яна дае нам магчымасць знішчаць усіх, хто паўстае супраць нас»^{7 8}, заяўляў Гітлер.

Нябачныя зверствы і гвалт над мірным насельніцтвам здзяйснялі гітле-раўцы ў час правядзення карных экспедиций. Пад выглядам барацьбы з партизанам! карнікі ператваралі ў зоны пустэ-чы цэлыя раёны, дзесяткі вёсак змяталіся з твару зямлі, жыхары іх знішчаліся, уга-няліся ў канцлагеры ці ў фашысцкае рабства ў Германію.

Бачачы немагчымасць ліквідаваць партызанскі рух, фашисты па-зверску рас-праўляліся з мясцовым насельніцтвам. Яны знішчалі сем’і і родных партызан і асоб, якія былі звязаны з партызанамі. Так, гітлераўскія карнікі поўнасцю спалілі вёс-ку Марозаўку Багушэўскага раёна. Яны зачынілі ў хляве і спалілі жывымі болып за 85 мірных жыхароў: старых, жанчын і дзяцей. Спалілі дзесяткі іншых вёсак i пасёлкаў. Жывымі спалілі сям’ю аб’езд-чыка В. Разумоўскага. У гарадскім пасёл-ку Багушэўск расстралялі і павесілі болып за 400 мірных жыхароў. У грама-дзянскіх лясных лагерах каля возера Ор-дзеж гітлераўскія каты расстралялі каля 200 чалавек — старых, жанчын і дзяцей.

У сяго за час акупацыі ў Сенненскім раёне фашисты поўнасцю знішчылі 9 вёсак, 34/7 двароў, расстралялі, павесілі, за-катавалі і спалілі жывымі 2505 мірных жыхароў.

У доўгім cnice злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў на беларускай зямлі асобае месца займае прымусовы вываз мірных жыхароў на фашысцкую катаргу у Германію. Для ажыццяўлення злачыннай праграмы быў створаны спе-цыяльны апарат на чале з прызначаным Птлерам «галоўным упаўнаважаным па выкарыстанню рабочай сілы» Заўкелем. ⁹ Агенты Заўкеля стваралі «вярбовачныя» пункты, оралі на ўлік працаздольных людзей і прапаноўвалі ім «добраахвот-на» паехаць на работу ў Германію. Але добраахвотнікаў амаль не аказалася. Тады нямецкія ўлады пачалі праводзіць развёрстку па гарадах і сельскіх раёнах, рас-сылаць загады аб абавязковай адпрауцы рабочай сілы ў Германію.

Гаспадарчай інспекцыі трупы армій «Цэнтр» і генеральнай акрузе «Беларусь» прадпісвалася кожны дзень пасылаць у рэйх 500 — 1000 рабочых.

Для ажыццяулення злачынных пла-наў масавага вывазу савецкіх людзей на катаргу нямецка-фашысцкія захопнікі станавіліся на шлях падману, пагроз, пра-вакацый. Каб заманіць ахвяры ў сваю па-стку, фашысцкая прапаганда не скупілася на абяцанкі, паказваючы ў ружовым свят-ле нямецкі «рай». Людзей запэўнівалі, што ў рэйху яны будуць медь добры заробак, жыллё, магчымасць «пабачыць Захад» і г. д. Але поспеху гэтыя абяцанкі не мелі. Убачыўшы, што «добраахвотная» кампанія сарвалася, акупанты пачалі літараль-нае паляванне на людзей. Фашысты ішлі на ўсё, каб выканаць план «мабілізацыі» рабочай сілы. Паліцыя праводзіла маса-выя аблавы, арыштоўвала працаздольных і гвалтоўна адпраўляла іх у Нямеччыну.

На асобым рахунку ў фашысцкіх за-хопнікаў былі жыхары, якія жылі ў партызанскіх зонах. Яны аб’яўляліся «бандытамі» ці «саўдзельнікамі банды-таў», ставіліся па-за законам і падлягалі знішчэнню ці пагалоўнаму ўгону ў рабства.

У сяго з Беларусі гітлераўцам удало-ся захапіць і вывезці ў Германію звыш 380 тыс. грамадзян, у тым ліку з Сеннен-скага раёна 992 чалавекі.

Цяжкія выпрабаванні выпалі на долю жыхароў Сенненскага раёна, як і ўсёй Беларусі, у гады нямецка-фашысцкай аку-пацыі. Гітлераўцы іх забівалі, палілі, раба-валі, катавалі. Але нішто не змагло зла-маць горды дух свабодалюбівых людзей. Яны не сталі на калені перад акупантамі, не схілілі галовы ў пакоры. Яны змагаліся.

У. I. Лемяшонак.

Дакументы сведчаць

3 АДМІШСТРАЦЫЙНАГА РАСПАРАДЖЭННЯ № 1 КАМАНДУЮЧАГА ТЫЛАМ ТРУПЫ АРМІЙ «ЦЭНТР» ГЕНЕРАЛА ПЯХОТЫ ФОН ШЭНКЕНДОРФА

Пераклад з нямецкай мовы

7. 7. 1941 г.

Адно з распараджэйняў акупацыйных у лад аб абмежаванні знаходжання на вуліцах у гарадах ве-чарам і ноччу.

I. Аб прызначэнні бургамістраў у валасцях

1. На пасады бургамістраў у першую чарту павінны быць прызначаны палітычна надзей-ныя і кваліфікаваныя асобы, па магчымасці з ліку беларусаў.

2. Бургамістр з’яўляецца прадстаўніком воласці.

3. Ён з’яўляецца службовым начальнікам над усімі асобамі, якія працавалі ў воласці. Ён прымае іх і звальняе з працы.

4. Бургамістр нясе адказнасць за фінансавыя справы воласці.

5. Усе жыхары, якія пражываюць у воласці паводле становішча на 21. 6. 1941 г. , павінны быць нанова ўлічаны і перапісаны бургамістрам.

6. Бургамістры неадкладна павінны паклапаціцца аб тым, каб усе жыхары былі забяспеча-ны адпаведнымі дакументамі, якія засведчваюць іх асобу: прозвішча і імя, час і месца нара-джэння, месца жыхарства, склад сям’і, прафесія, прабыванне і род заняткаў, сацыяльнае пахо-джанне, веравызнанне, нацыянальнасць, падданства.

7. Бургамістры прыцягваюць да адказнасці вінаватых за ўчыненыя акты сабатажу ў даве-ранай ім воласці. Яны павінны ўсімі сродкамі прадухіляць акты сабатажу. У іх абавязкі ўва-ходзіць ахова прадпрыемстваў, размешчаных на тэрыторыі воласці, асабліва жыццёва важных.

8. Бургамістраў і іх намеснікаў у населеных пунктах, якія налічваюць да 20 000 жыхароў, прызначае мясцовы камендант, а ў населеных пунктах, у якіх звьші 20 000 жыхароў, прызначае камендант палявой камендатуры.

II. Аб забароне пакідання кватэр у начни час

1. У перыяд з 21. 00 да 5. 00 раніцы насельніцтву забараняецца пакідаць кватэры.

2. Выключэнні дапускаюцца па пісьмовым дазволе мясцовага каменданта для асоб, якія працуюць у начны час на жыццёва важных прадпрыемствах, дактарамі, акушэркамі, на машы-нах хуткай дапамогі.

3. Парушальнікі будуць найстражэйшым чынам карацца мясцовымі камендантамі. Мерамі пакарання могуць быць часовы арышт з абмежаваным харчаваннем, насільнае затрыманне і прыцягненне да працы.

III. Адметныя знакі для яўрэяў і яўрэек

1. Усе яўрэі і яўрэйкі, якія знаходзяцца на занятай рускай тэрыторыі і дасягнулі 10-гадовага ўзросту, абавязаны насіць на правым рукаве верхняго адзення і сукенкі белую паласу шырынёй да 10 см з намаляванай на ёй сіянісцкай зоркай, або жоўтую павязку шыры-нёй да 10 см.

2. Такімі павязкамі забяспечваюць сябе самі яўрэі і яўрэйкі.

3. Яўрэям катэгарычна забараняецца вітаць.

Парушальнікі будуць найстражэйшым чынам карацца мясцовым камендантам па месцы жыхарства.

VIII. Стварэнне дапаможнай паліцыі

1. Для правядзення паліцэйскіх мер бяспекі бургамістрам даручана прыцягнуць у дапа-можную паліцыю надзейных «фольксдойчэ», беларусаў, а калі такіх ням а, тады палякаў, і выка-рыстоўваць тэту паліцыю са згоды з начальнікамі каманд паліцыі бяспекі.

2. Служачыя дапаможнай паліцыі, якія працуюць у цесным кантакце з мясцовымі айнзац-камандамі паліцыі бяспекі і СД, могуць падтрымліваць сувязь толькі з мясцовымі начальнікамі паліцыі бяспекі і СД або прызначанымі імі органамі.

3. Служачыя дапаможнай паліцыі носяць белую нарукаўную павязку з надпісам «Дапа-можная паліцыя».

4. Мясцовыя камендатуры да 20-га чысла кожнаго месяца, а ўпершыню да 20. 7. 1941 года, паведамляюць пра колькасць і ўзбраенне дапаможнай паліцыі.

Камандуючы тылам групы армій «Цэнтр» фон Шэнкендорф, генерал пяхоты.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Ф. 4683. Воп. 3. Спр. 952. Л. 1, 2, 4—5.

Падрыхтаваў да друку У. I. Лемяшонак.

Трагедыя вёскі Прыветак

Слёзы засцілалі вочы. У грудзях сціскала, быццам цяжкім каменем. Ня-сцерпна балюча ўспамінаць тыя жудас-ныя дні, дні пакут і здзекаў нямецка-фа-шысцкіх акупантаў над савецкімі людзьмі. Горка ад таго, што з дзевяці год не ведала яна, Мальвіна Кацар, бацькоўскай ласкі. Як, дарэчы, і нямала іншых прывецкіх дзяцей, у якіх гітлераўцы адабралі баць-коў і маці, дзядуль і бабуль. Не ведал i літасці каты ні да каго, ні да малых, ні да старых.

Уварваўшыся на досвітку 13 верасня 1942 года ў Прыветак, фашысты i іх па-магатыя не міналі ніводнага дома. Пад-штурхоўвалі вінтоўкамі, выганялі на вул-іцу мужчын і жанчын. Дзеці кідаліся ўзда-гон бацькам. Ад крыку і плачу, здаецца, дрыжэла вёска.

У цэнтры вёскі па загаду фашыстаў з правага боку выстраілі мужчын, з лева-га — жанчын. I вось над шарэнгамі вяс-коўцаў раздаецца:

— Брат партызана Кацара Савелія! Выйсці наперад!

Супраціўляцца не было сэнсу. Атрад карнікаў, прыбыўшых з боку Чашнікаў, быў даволі шматлікі, добра ўзброены.

Ледзь толькі Міхаіл Дзмітрыевіч вый-шаў уперад, раздаўся стрэл. Праўда, фашысты выстралілі ўверх, разлічваючы запалохаць людзей, дабіцца таго, каб па-казалі яны дарогу да партызан. Але па-мыл іліся.

Не дасягнуўшы мэты, гітлераўцы ад-пусцілі жанчын дамоў. Толькі Фядоссі Дзмітрыеўне Бярозка, сястры партызана Савелія, загадалі застацца. I пагналі яе разам з мужчынамі ў Канева. Там усіх зачынілі ў свіран. Пачаліся бясконцыя здзекі над ні ў чым невінаватымі людзьмі.

На другі дзень гітлераўцы «злітава-ліся»; дазволілі прынесці людзям ежу. Была ў іх каварная задума: расстраляць як мага больш людзей. Таму тых, хто прыйшоў наведаць родных, таксама зачынілі ў свірне. Тэта было апошняе спат-канне многіх, апошнія гадзіны жыцця.

15 верасня фашысты падагналі да свірна машыну. «Пэўна, на новыя здзекі адправяць куды далей» — думалі вяс-коўцы. Не ведалі яны, што іх чакала ўжо выкапаная за Каневам магіла.

Са стогнам, быццам развітваючыся з людзьмі, расчыніліся дзверы. Гітлераўцы нахабна рагаталі: жыццё, маўляў, ваша скончылася. Не выдзяляючы ні старых, ні маладых, хапалі ўсіх без разбору і кідалі ў машыну. Не многім удалося ўцячы, па-збегнуць кары фашысцкай. А яна была надзвычай цяжкай. Аднаго за адным пад-водзілі яны да ямы вяскоўцаў. Раз за разам раздавался стрэлы. I некаторыя яшчэ паўжывымі траплялі ў яму. Жыхары Канева, што былі сведкамі гэтых нечалаве-чых здзекаў, расказваюць, што шавяліла-ся зямля, калі закопвалі яму.

У той вераснёўскі дзень сталі сіротамі Настасся, Софія, Зінаіда, Мальвіна, Галіна Кацары, трое дзяцей Ціхана Дуброўскага, многія іншыя дзеці. У тэты дзень многія прывецкія жанчыны сталі ўдовамі. 43 смерці ў адзін дзень — хіба тэта не жах?

Распраўляючыся так з мірным насель-ніцтвам, гітлераўскія акупанты спадзява-ліся задушыць партызанскі рух. Менаві-та такая мэта стаяла і перад атрадам кар-нікаў, кінутым у Прыветак. У гэтай і на-вакольных вёсках у той час дыслакава-лася партызанская брыгада Лявонава. Фашысты кідалі ўсё новыя і новыя гру-поўкі, каб разбіць народных мсціўцаў. . .

Лічбы на сэрцы

3 успамінаў Марыі Еўдакімаўны Латышавай

Нарадзілася я ў вёсцы Савінічы ў 1924 годзе. Сярэднюю школу ў Сянне законны ла ў 1941 годзе. Атэстат сталасці ўручылі мне ў першы дзень Вялікай Айчыннай вайны. Як камсамолка, разам з іншымі калгаснікамі, нагнала кароў далей ад наступаючага ворага. Са статкам дайшлі некуды, ледзь не пад самы Ленінград. Кароў здалі вайсковай часці, ад якой атрымалі адпаведны дакумент.

Дамоў вярнуліся, калі немцы ўжо акупі-равалі наш раён. Дапамагала партызанам. Ад-наго з іх, Анатоля Бярозку, двое сутак хавала ў хаце, пакуль ён не здолеў прабрацца ў атрад.

Па заданию партызан наведала 14 каст-рычніка 1943 года Сянно.

Я вярталася ўжо ў родную вёску, як мяне дагналі немцы, арыштавалі і пасадзілі ў іурму.

Праз два дні выклікалі на допыт. На ім прысутнічаў паліцай Ф. Зяньковіч, які даказ-ваў маю сувязь з партызанамі і першы ўда-рыў мяне па твары. Потым мяне білі яшчэ. Як апынулася ў камеры, не памятаю.

Яшчэ не паспела ачуняць ад пабояў, як нас з Марыяй Лісецкай адправілі на машыне ў Віцебск у суправаджэнні шасці паліцаяў. Пратрымалі там некалькі дзён, затым пасадзілі на цягнік і адвезлі ў лагер смерці Асвенцым.

Адразу ж адабралі дзяцей, у каго яны былі. Нас адправілі ў лазшо, абстрыглі і выта-туіравалі нумары. Мой нумар — 69144. Лічбы гэтыя ўсё жыццё са мной, пякуць і сэрца, і памяць. Выдалі яшчэ паласатыя сукенкі, драў-ляны абутак і накіравалі ў каранцінны барак.

У верасні 1970 г. на адкрыццё помніка ахвярам фашызма, устаноўленага на мес-цы перазахавання жыхароў вёскі Прыветак, расстраляных 15. 9. 1942 г. , прыбылі жыхары ўсіх навакольных вёсак, пры-ехалі родныя загінуўшых.

Не, той дзень ніколі не змогуць забыць жыхары вёскі Прыветак. У іх памяці заў-сёды будуць жыць 14-гадовы Аркадзь Кузьміневіч, Уладзімір Бярозка, які раз-вітаўся з жыццём на дванаццатым годзе, Іван і Васіль Дзмітраковічы, браты Іван і Пётр Корсакі і усе астатнія землякі.

Л. Падаляк.

Кожны дзень ранкам і вечарам — пастра-енне і праверка. Немкі на кожнай праверцы збівалі вязняў.

У лагеры было два крэматорыі, трубы якіх дымілі кру гл асу тач на. У лагеры меўся барак смерці, адгароджаны каменнай сцяной, дзе знаходзіліся донары, скалечаныя нямецкімі ўрачамі. Адтуль чуліся галасы, якія на розных мовах выказвалі толькі адну просьбу: піць, піць. . .

Вязням давалі па сто грамаў хлеба і адзін раз на дзень баланду. Вечарам баракі зачыня-ліся, ніхто не мог выходзіць за дзверы.

Са мной разам знаходзілася Марыя Лісец-кая з вёскі Горкі. Яе спалілі ў крэматорыі. Засталіся сіротамі трое яе дзяцей.

Усе, што давялося там перажыць, гэта стра-шэнны жах. Кожны дзень чакалі смерці. У лагер штодня прыбываў транспарт з усё но-вымі вязнямі. I нярэдка бывала так, што іх усіх адразу ж адпраўлялі ў крэматорый. Успамі-наць аб усім перажытым сіл не хапае.

У лагеры ўтрымліваліся яўрэі, палітвязні з усіх краін, акупіраваных фашысцкай Герма-ніяй.

Аднойчы ўсіх тых, хто яшчэ заставаўся ў жывых, спешна вывелі з лагера і пагналі не-вядома куды. Але 2 красавіка 1945 года нас вызвалілі савецкія войскі.

Два месяцы я працавала ў воінскай часці. Затым знаходзілася ў Брэсце, у размеркаваль-ніку, пакуль не прыйшоў адказ на запыт з месца жыхарства. 15 чэрвеня я была ўжо дома.

Дакументы сведчаць

3 АДКАЗУ ДЗЯРЖАЎНАГА АРХІВА РАСІЙСКАЙ ФЕДЭРАЦЬП ВІЦЕБСКАМУ АБЛВАЕНКАМАТУ

Ад 6 сакавіка 2001 г.

Сообщаем Вам, что в фонде Р-7021 «Чрезвычайной Государственной Комиссии по расследованию злодеяний немецко-фашистских захватчиков. . . » (ЧГК), находящемся на хранении в ГА РФ, в материалах «Документов о злодеяниях немецких захватчиков по Сенненскому району Витебской области» имеется «Протокол осмотра № 13 от 16 сентября 1944 года», в котором имеются сведения о двух могилах, где «. . . расстреляно 960 человек евреев немецко-фашистскими оккупантами 30 декабря 1941 года». Протокол заверен подписями начальника ВУС Сен-ненского РО НКВД, понятых и гербовой печатью.

В деле имеется неполный «Поименный список расстрелянных, повешенных, замученных гр-н СССР гор. Сенно».

В материалах дела имеется «Протокол допроса Шелуха E. М. , 1904 г. рождения, жителя гор. Сенно от 23 марта 1945 г. », в котором содержатся следующие сведения:

«. . . В 1941 году было собрано евреев в одно место около 800 человек. . . По фамилии я всех знать не мог, а некоторых знаю, так, например, Шмид П. с 1927 года, Дворкин М. Р. 1903 года, Мысик Шлемка 1900 г. , Равин Либо 1904 года, все проживали в гор. Сенно. А также производился расстрел приписников (так в деле) в количестве около 100 человек. . . ».

В материалах дела имеется «Протокол допроса Шелухо К. С. , 1876 г. рождения, уроженца гор. Сенно от 22 марта 1945 г. », в котором содержатся дополнительные сведения о расстрелянных в гетто.

В деле имеется «Протокол допроса. . . », в котором количество расстрелянных определяется в «. . . 965 человек».

Других сведений в документах не имеется.

Основание: ГА РФ, Ф. Р-7021 (Оп. 84. Д. И. Л. 17, 37-40.

ВЁСКІ СЕННЕНШЧЫНЫ, ЗНІШЧАНЫЯ ФАШЫСЦКІМІ ЗАХОПНІКАМІ

ЗНІІПЧАНЫ РАЗАМ 3 ЖЫХАРАМІ I НЕ АДНОЎЛЕНЫЯ ПАСЛЯ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ