ББК 63.3 (2Б)

П 15

РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ:

I. П. ШАМЯКІН (галоўны рэдактар), Г. К. КІСЯЛЁЎ, Я. В. МАЛАШЭ-ВІЧ (адказны сакратар), А. Л. ПЕТРАШКЕВІЧ (намеснік галоўнага рэ-дактара), М. А. САВЕЛЬЕВА, С. П. САМУЭЛЬ, I. П. ХАЎРАТОВІЧ (на-меснік галоўнага рэдактара), I. С. ШЧУРОК.

КАМІСІЯ ПА СТВАРЭННЮ

ГІСТОРЫКА-ДАКУМЕНТАЛЬНАЙ ХРОНІКІ:

I. С. ШЧУРОК (старшыня камісіі, першы сакратар Талачынскага райкома партыі), А. Д. АРЛОЎСКІ, У. I. АЎСІЕВІЧ, В. М. БІРУКОЎ, Л. У. ГВОЗДЗЕ-ВА, М. Б. ЕРАШОЎ, М. Ф. ЗАВАДСКІ, С. У. КРАЎЧАНКА, Дз. Дз. МАС-КАЛЁЎ, А. Р. МАЧАХОЎСКІ, М. А. САВЕЛЬЕВА, С. Р. ТАМАШЭЎСКАЯ, А. Р. УСОЎСКАЯ, В. Дз. ШАРАЙ, А. А. ШНЭЙДАР.

Мастак А. М. ХІЛЬКЕВІЧ

0505040000— 012

П------------8—88

М 318(03)—88

© Выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі, 1988

Рудня, Серкавіца сведчаць, чым яны займаліся; Палюдава, Мураўнічы, Табараўшчына, Гаражоны, Гарадзец (Высокі і Нізкі), Стадолішча — гэ-та даўніна, гісторыя; Звянячы, Саколіна, Слаўнае, Яблынька, Любанічы, Любатынь — сам нораў пасялян, што любілі і шанавалі прыгожае. А ча-го варта Пярэвалачня — вёска, што стаяла на старажытным волаку на шляху з «варагаў у грэкі» і ў сваёй назве ўвекавечыла, чым займаліся тут людзі больш за тысячагоддзе таму назад.

Ішлі часы, міналі вякі, і зямлю тваю, Талачыншчына, крыж-накрыж з волакам перасек шлях з Вялікага княства Літоўскага ў Маскоўскую дзяржаву. I ездзілі па гэтым шляху купцы-гандляры і іншаземныя гос-ці з таварамі. Пракатваліся па ім вогненнай віхурай і шматлікія войны, знішчаючы ўсё жывое на сваім шляху. I людзей Талачыншчыны раз за разам гуртавала братняя зарука-талака, каб усім мірам адраджаць жыц-цё нанава.

Бойкія дарогі — гэта неспакойны, а часам трагічны лёс тых, хто жы-ве на іх скрыжаванні. Талачыншчыне выпаў такі лёс. Тваім адвечным працаўнікам давялося сутыкнуцца з рабаўнікамі Карла XII. Не абміну-ла цябе і напалеонаўскае нашэсце. Пражорлівай саранчою прапаўзлі па палетках тваіх кайзераўскія грабежнікі. I ва ўсіх гэтых калатнечах та-лачынцы не стаялі ўбаку, не гнулі пакорліва шыі перад чужынцамі.

Не былі твае сыны і дочкі, Талачыншчына, пакорлівымі слугамі ў сва-іх паноў і падпанкаў. Лепшыя з лепшых былі разам з балыпавікамі ў падполлі, на барыкадах Піцера і Масквы, спасцігалі рэвалюцыйную навуку і за мяжой, і на сібірскай катарзе, і ў турмах, неслі словы ленін-скай праўды прыгнечаным землякам, узнімаючы іх на актыўную ба-рацьбу. Кастрычніцкая рэвалюцыя ўзняла на сваіх крылах сотні тваіх сыноў, якім суджана было вызначыцца сілаю волі і духу і ў рэвалюцыі, і ў Грамадзянскай вайне, і ў мірным будаўніцтве.

Нізкі сыноўскі паклон, Талачыншчына, тваім першым рэвалюцыяне-рам і камунарам, камуністам і камсамольцам, што ўзначалілі перабудо-ву вёскі на новы калгасны лад, юнакам, што добраахвотнікамі папоўні-лі ваенна-марскі і паветраны флот Краіны Саветаў.

Непакорная і непакораная, гордая і непахісная Талачыншчына, ты, як і ўся Беларусь-партызанка, у адзіным парыве грудзьмі засланіла сваю зямлю ад чужынцаў у час Вялікай Айчыннай вайны. Тысячы тва-іх мужных сыноў і дачок зрабілі свой край непрыступным, партызан-скім. У вечнай памяці тваёй, Талачыншчына, тысячы мірных жыха-роў — старых і маладых, жанчын і дзяцей,— загубленых акупантамі. Вечная слава партызанам і іх шматлікім памочнікам, што загінулі ў ба-як, блакадах і фашысцкіх катавальнях.

Вечная слава, Талачыншчына, сынам тваім, што паляглі на франтах Вялікай Айчыннай, вечная слава чырвонаармейцам, людзям розных нацыянальнаісцей, вядомым і невядомым байцам, што загінулі пры аба-роне і вызваленні тваіх вёсак, пасёлкаў.

I зноў, як і ў мінулыя часы, адрадзілася жыццё на зямлі тваёй. За-красавалі жытнія каласы на палетках, нарадзіліся дзеці, падраслі ўну-кі, каб здзейсніць працоўны подзвіг на карысць сваёй маці-Радзімы.

Талачыншчына па праву ганарыцца сёння сваімі героямі-хлебароба-мі, вядомымі вучонымі, мастакамі, літаратарамі, медыкамі, народнымі настаўнікамі і іншымі самаадданымі сынамі свайго краю.

18

Няхай жа гістарычная памяць не дае згаснуць славе, гонару і годнас-ці тваіх мужных сыноў, Талачыншчына! Няхай іх мужнасць і самаах-вярнасць будуць тваёй апорай і светлым прыкладам у рабоце за лепшую, шчаслівую долю пад мірным небам і ясным сонцам.

* * *

Дарагія чытачы! Гэта кніга, як і многае на нашай зямлі, рабілася та-лакою, рабілася сотнямі руплівых людзей, рабілася з добрым сэрцам і ўсведамленнем вялікай вартасці сваёй гісторыі, высокага гонару сваіх продкаў, іх неўміручых спраў і на полі бітвы, і на хлебным полі.

Гісторыка-дакументальная хроніка Талачыншчыны складзена на пад-ставе архіўных дакументаў і матэрыялаў, публікацый у газетах, часо-пісах, успамінаў удзельнікаў і сведкаў падзей Вялікага Кастрычніка, Грамадзянскай вайны, сацыялістычнага будаўніцтва, Вялікай Айчын-най вайны, аднаўлення народнай гаспадаркі. У пошуку і зборы матэ-рыялаў прымалі ўдзел прадстаўнікі грамадскасці Талачынскага раёна, супрацоўнікі архіваў, бібліятэк, музеяў, пісьменнікі і журналісты, рэ-дактары Беларускай Савецкай Энцыклапедыі.

У кнізе выкарыстаны матэрыялы і дакументы партархіва Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ, Цэнтральнага дзяржаўнага архіва Ка-стрычніцкай рэвалюцыі і сацыялістычнага будаўніцтва БССР, Цэнтраль-нага архіва Міністэрства абароны СССР, Цэнтральнага дзяржаўнага гі-старычнага архіва БССР, Цэнтральнага дзяржаўнага архіва кінафота-фонадакументаў БССР, Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці і яго філіяла ў Оршы, Дзяржаўнай бібліятэкі БССР імя У. I. Леніна, Бела-рускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, музеяў і куткоў народнай і баявой славы калгасаў, прадпрыемстваў і школ Та-лачынскага раёна.

Выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі вельмі ўдзячна ўстановам, арганізацыям, прыватным асобам, якія аказалі садзеянне ў зборы, падрыхтоўцы і ўдакладненні матэрыя-лаў кнігі «Памяць».

19

Талачынскі раён размешчаны на паўднёвым усходзе Віцебскай вобласці. Утво-раны 17. 7. 1924 г. Плошча 1,5 тыс. км ² . Населеных пунктаў 280 (1986), у тым ліку горад Талачын (цэнтр раёна) і гарадскі пасёлак Коханава. 10 сельсаветаў: Аболецкі, Азерацкі, Алёнавіцкі, Валосаўскі, Воўкавіцкі, Жукнеўскі, Плоскаўскі, Серкавіцкі, Слаўненскі, Талачынскі. Тэрыторыя раёна знаходзіцца ў межах Аршанскага ўзвыш-ша, 70 % тэрыторыі размешчана на вышыні 200—240 м над узроўнем мора, 20 % — 180—200 м, 9%—вышэй за 240 м. Карысныя выкапні: торф, пясок, пясчана-гравій-ны матэрыял, гліна і суглінкі. Сярэдняя тэмпература студзеня — 7,6 °С, ліпеня 17,6°С. Ападкаў 639 мм за год. Вегетацыйны перыяд 182 сутак. Па тэрыторыі раёна праходзіць водападзел паміж рэкамі Балтыйскага і Чорнага мораў — Заходняй Дзвіной і Дняпром. У межах раёна бяруць пачатак рэкі Друць (з прытокам Кры-вая), Бобр, Усвейка, Абалянка. Найбольшае возера Касмачэўскае. Пад лесам 29 % тэрыторыі раёна, пад сельскагаспадарчымі ўгоддзямі 58,9 % (43,2 % ворных зя-мель, 14,7% сенажацей і пашаў). Асноўныя землекарыстальнікі — 21 калгас і 5 саўгасаў, якія спецыялізуюцца на льнаводстве і малочна-мясной жывёлагадоўлі, пашыраны пасевы збожжавых і бульбы. Прадпрыемствы лёгкай, паліўнай і харчо-вай прамысловасці, будматэрыялаў. Тэрыторыю раёна перасякаюць чыгунка і аўта-мабільныя дарогі Мінск — Орша і Сянно—Круглае. Выдаецца раённая газета «Сцяг Ільіча».

20

ЗЯМЛЯ НАШЫХ ПРОДКАЎ

Першапачатковае засяленне тэрыторыі Та-лачынскага раёна адбывалася ў эпоху меза-літу (сярэдні каменны век), які працягваўся з 9-га па 5-е тысячагоддзе да н. э. З закан-чэннем ледавіковага перыяду (9-е тысяча-годдзе да н. э. ) завяршылася фарміраванне рэльефу: рэкі, азёры, раслінны і жывёльны свет набылі рысы, блізкія да сучасных. Рас-сяленне старажытных людзей па тэрыторыі Талачыншчыны адбывалася з поўдня па Друці, Усвейцы і іншых рэках. Шчыльнасць насельніцтва была нізкай, стаянкі размяшча-ліся на краях надпоймавых тэрас, на дзюнах і пясчаных пагорках, на іх ставіліся лёгкія наземныя буданападобныя жытлы з агнішча-мі ў цэнтры. Асноўнымі заняткамі людзей было паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. У мезаліце паявілася новая і даволі склада-ная мікралітычная і ўкладышавая тэхніка вырабу прылад працы. Зробленыя з крэменю дробныя пласціны-мікраліты прамавугольнай, трохвугольнай, сегмента- і трапецападобнай формы дакладна падганяліся адна да адной і смалой змацоўваліся ў выразаных пазах касцяных або рагавых нажоў, клінкоў, нака-нечнікаў. Важнымі прыладамі палявання, якія паявіліся ў мезаліце, былі лук і стрэлы. 3 іх дапамогай людзі атрымалі магчымасць паляваць на вандроўных і дробных жывёл, дзікіх птушак (алень, лось, заяц, глушэц, цецярук, курапатка і інш. ). Мезалітычныя плямёны, што засялялі поўнач Беларусі, складаліся з некалькіх мацярынскіх абшчын, аб’яднаных паміж сабой кроўнымі сувязямі.

Неаліт (новы каменны век) пачаўся ў 4-м і закончыўся ў пачатку 2-га тысячагоддзя да н. э. У гэты перыяд удасканальваліся споса-бы апрацоўкі крэменю, для вытворчасці пры-лад працы выкарыстоўваліся і іншыя пароды каменю — граніт, сіяніт, сланец, пясчанік. У 2-й палавіне неаліту пашырылася новая тэхніка апрацоўкі каменю —- шліфаванпе і свідраванне, прычым шліфавалі ўсе пароды, а свідравалі толькі мяккія пароды каменю. Пашырыўся асартымент прылад працы, па-явіліся сякеры (у т. л. шліфаваныя), скоблі, долаты, наканечнікі коп’яў і дроцікаў, кам-бінаваныя прылады працы з двайным або трайным прызначэннем: скрабкі-разцы, нажы-скоблі, скрабкі-скоблі, наканечнікі-свярдзёл-кі-нажы і інш. Вырабляліся прылады працы і рэчы ўжытку з рогу, косці і дрэва. Асноў-нымі заняткамі насельніцтва па-ранейшаму заставаліся паляванне, рыбалоўства і збіраль-ніцтва, пад канец эпохі ўзніклі вытворчыя формы гаспадаркі — прымітыўнае земляроб-ства і жывёлагадоўля. Развіваўся прымітыў-ны абмен крэменем, бурштынам і інш. Най-важнейшая рыса неаліту — пачатак кераміч-най вытворчасці. Гліняны посуд ляпілі ўруч-ную і абпальвалі на агні. Вынаходства посу-ду дало магчымасць палепшыць спосабы прыгатавання ежы. 3 паляпшэннем умоў жыцця павялічылася колькасць насельніцтва і, натуральна, яго шчыльнасць. Узнікаюць часам вялікія групы роднасных па мове і культуры плямён. На базе традыцый папярэд-ніх пакаленняў фарміруюцца і тэрытарыяль-на адасабляюцца неалітычныя археалагічныя культуры. Плямёны, якія жылі ў паўднёвай частцы тэрыторыі Талачынскага раёна, ува-ходзілі ў склад верхнедняпроўскай культу-ры, а якія жылі ў паўночнай яго палавіне — нарвенскай культуры.

Паселішчы верхнедняпроўскай культуры былі пашыраны на вялікай тэрыторыі Бела-рускага Падняпроўя (басейны рэк Дняпра, Сажа, Друці, Бярэзіны). Яны размяшчаліся на спадзістых узвышэннях у поймах рэк, на першай надпоймавай тэрасе, па берагах азёр — там, дзе былі зручныя мясціны для рыбалоўства, палявання і збіральніцтва. На тэрыторыі Талачынскага р-на паселішчы верхнедняпроўскай культуры пакуль што не выяўлены, але яны вядомы на суседніх тэ-рыторыях. Неалітычныя паселішчы верхне-дняпроўскай культуры выяўлены на левым беразе Друці, за 200 м на поўнач ад в. Арава і ніжэй па цячэнню Друці, на яе левым бе-разе за 150 м ад в. Лубяны Круглянскага ра-

21

ёна, каля вёсак Вугалеўшчына, Зарэчча, Пры-бар, г. п. Бялынічы Бялыніцкага раёна. Пля-мёны верхнедняпроўскай культуры жылі ў круглых або авальных у плане жытлах, за-глыбленых у зямлю на 0,5—0,9 м, унутры якіх размяшчаліся адкрытыя каменныя агнішчы, выраблялі шыракагорлыя. пукатабокія таў-стасценныя гаршкі з канічным або яйцапа-добным дном і прамой шыйкай з дамешкай у гліне раслінных рэшткаў, пяску і жар-ствы. Познія пасудзіны па памерах і форме дна больш разнастайныя (венчык адагнуты, дно больш акруглае), упрыгожаны ўзорамі з адбіткаў грэбеня, разнастайных ямак, лапча-стых адбіткаў, насечак. На познім атапе ар-наментацыя складалася з узораў звіслых трохвугольнікаў, ромбаў, зігзагаў і інш.

Паселішчы нарвенскай культуры былі па-шыраны ў басейне Заходняй Дзвіны. У Та-лачынскім раёне вядома адно паселішча гэтай культуры, якое знаходзіцца за 3 км на поў-нач ад в. Загацце, на краі тарфянога балота, ва ўрочышчы Гасцінец. Выявіў і абследаваў яго ў 1979 г. Э. М. Зайкоўскі. На паселішчы знойдзены абломкі ляпных гліняных пасу-дзін нарвенскай культуры, крамянёвыя ну-клеусы, адшчэпы, пласціны, скрабкі на ад-шчэпах, разец з рэтушаванай выемкай. На

паселішчах нарвенскай культуры будаваліся наземныя жытлы, каркас якіх складаўся з жэрдак. Перакрыцці накрываліся скурамі жы-вёл. Унутры жытлаў размяшчаліся каменныя агнішчы. Для нарвенскай культуры характэр-на порыстая кераміка з дамешкамі тоўчаных ракавінак у гліне. Шыракагорлыя пасудзіны яйцападобнай формы з вострым дном пакры-валіся разрэджаным арнаментам, які складаў-ся з адбіткаў грэбеня, разнастайных ямак, насечак, наколаў, трапляюцца гладкасценныя пасудзіны. У больш позніх гаршках край ско-шаны ўсярэдзіну. Калектыўная праца неалі-тычных плямён была абумоўлена агульнай уласнасцю на асноўныя сродкі здабычы ма-тэрыяльных каштоўнасцей і суправаджалася калектыўным спажываннем. У канцы неалі-ту родавая мацярынская абшчына распада-лася на асобныя сем’і, якія мелі пэўную эка-намічную незалежнасць, але яшчэ былі звя-заны паміж сабой кроўнымі сувязямі.

У пачатку 2-га тысячагоддзя да н. э. на тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і Талачын-скага раёна, пачаўся бронзавы век. Аддале-насць ад старажытных цэнтраў металургіі абумовіла тут больш працяглае карыстанне каменнымі прыладамі працы, апрацоўка якіх дасягнула высокай дасканаласці. Шырока вы-карыстоўваліся шліфаванне, свідраванне, пі-лаванне. Асноўным зместам эпохі было да-лейшае развіодё жывёлагадоўлі і земляроб-ства, пашырэнне абмену, паступовая замена мацярынска-родавых адносін патрыярхаль-нымі. Старыя галіны гаспадаркі — паляванне і рыбалоўства — адышлі на задні план. Ад-быўся першы буйны грамадскі падзел працы. Паміж жывёлаводамі і земляробамі ўстана-віўся рэгулярны абмен. У сувязі з паляпшэн-нем умоў існавання рэзка павялічыўся коль-касны склад плямён. У пошуку пашы жывё-лагадоўчыя плямёны захоплівалі ўсё новыя і новыя землі, выцясняючы ці асіміліруючы мясцовае познанеалітычнае насельніцтва. У канцы 3-га тысячагоддзя да н. э. з Сярэд-няга Падняпроўя на тэрыторыю Беларусі пра-ніклі жывёлагадоўча-земляробчыя плямёны сярэднедняпроўскай культуры. Рухаючыся на поўнач, яны засялілі амаль усё Верхняе Пад-няпроўе, у тым ліку і басейн Друці. Плямёны сярэднедняпроўскай культуры, як правіла, жылі на старых неалітычных паселішчах, та-му там побач з неалітычнымі матэрыяламі трапляюцца знаходкі бронзавага веку (Арава,, Бялынічы. Лубяны і інш. ). Насельніцтва жыло ў наземных пабудовах слупавой канструкцыі з каменнымі агнішчамі ў цэнтры, вырабляла крамянёвыя і каменныя прылады працы і зброю (свідраваныя і клінападобныя сякеры, шліфавальныя пліты, наканечнікі стрэл, ко-п’яў, нажы, скрабкі і інш. ), ляпны посуд пе-раважна шарападобнай формы з арнаментам у выглядзе перавітай вяровачкі, лінейнага і зубчастага штампа.

У 1-й палавіне 2-га тысячагоддзя да н. э. на тэрыторыю Талачынскага раёна прапіклі плямёны паўночнабеларускай культуры, якая ўзнікла на мясцовай аснове ў выніку змя-шэння нарвенскай культуры з культурай пля-мён, выцесненых сярэднедняпроўскай куль-турай з тэрыторыі Верхняга Падняпроўя. Пэў-ную ролю ў яе фарміраванні адыграла і ся-рэднедняпроўская культура. Паселішчы паўночнабеларускай культуры размяшчаліся ў басейне Заходняй Дзвіны, у Талачынскім раёне вядома пакуль адно паселішча гэтай культуры каля в. Шашалаўка, на правым бе-разе р. Усвейка (знойдзены абломкі гліня-ных пасудзін і косці жывёл). Некалькі пасе-лішчаў выяўлена на вялікім тарфяніку, раз-мешчаным у пойме р. Крывінка паміж вёска-мі Галоўск Сенненскага раёна і Асавец Бе-шанковіцкага раёна. Абодва паселішчы ма-юць два культурныя гарызонты — ніжні, які адносіцца да нарвенскай культуры эпохі неа-літу, і верхні — паўночнабеларускай культу-ры бронзавага веку. Пры раскопках выяўле-ны рэшткі жытлаў паўночнабеларускай куль-туры — прамавугольныя з жэрдак пабудовы з двухсхільнай страхой, ніжняя частка якой укопвалася ў зямлю, а верхняя мацавалася на падоўжнай бэльцы, абапёртай на слупы, што стаялі па тарцах жытла. Унутры жыт-лаў размяшчаліся адкрытыя каменныя агніш-чы. Насельніцтва вырабляла гліняныя з да-мешкай тоўчаных ракавінак, пяску і жар-ствы ляпныя шыракагорлыя гаршкі, міскі, міскападобныя пасудзіны, кубкі з акруглым або вострым, часам з плоскім і вузкім дном. Арнамент размяшчаўся па ўсёй паверхні па-судзін у большасці выпадкаў гарызантальны-мі паясамі (зонамі), запоўненымі разнастай-нымі ўзорамі з лінейных адбіткаў, насечак, ямак, наколаў. Выяўлена шмат абломкаў, па-крытых штрыхамі. Відаць, яшчэ сырыя пасу-дзіны абціралі саломай або сухой травой. Трапляюцца гаршкі, падобныя формай на по-суд сярэднедняпроўскай культуры, а таксама драўляныя міскі. Плямёны паўночнабеларус-кай культуры шырока выкарыстоўвалі як сыравіну косці і рогі жывёл: знойдзены кас-цяныя сякеры, цёслы, долаты, гарпуны, ры-балоўныя кручкі, наканечнікі стрэл, падвескі з зубоў жывёл. На паселішчы Асавец зной-дзены прадметы старажытнага мастацтва — драўляныя фігуркі чалавека, звяроў, птушак і абломкі пасудзін з гравіраванымі выявамі людзей, а таксама набор бурштынавых пад-весак.

23

У 8—7 ст. да н. э. ў эканамічным жыцці і ў грамадскіх адносінах плямён адбываліся ка-рэнныя змены. У аснове іх ляжаў далейшы рост прадукцыйных сіл і, перш за ўсё, у зем-ляробстве і жывёлагадоўлі. 3 развіццём гэ-тых галін гаспадаркі з’явіўся прыбавачны прадукт — запасы збожжа, жывёлы, прадме-таў хатняга рамяства. А гэта прыводзіла да ўзмацнення супярэчнасцей паміж родамі і плямёнамі і да ваенных сутыкненняў паміж імі. Пераможац захопліваў не толькі матэ-рыяльныя каштоўнасці, але і людзей, якіх ператвараў у рабоў. Узнікла патрыярхальнае рабства. Ва ўмовах ваеннай небяспекі рода-выя абшчыны сяліліся ва ўмацаваных мяс-цінах і дадаткова ўмацоўвалі свае паселішчы штучна, спачатку драўлянай сцяной, потым землянымі валамі і равамі. Так узніклі га-радзішчы. Карэнныя змены адбыліся і ў ма-тэрыяльнай культуры. У той час у басейне Заходняй Дзвіны і ў вярхоўях Дняпра скла-лася днепра-дзвінская культура, а ў басейне вярхоўяў Нёмана і ў паўночна-заходнім Па-дняпроўі — культура штрыхаванай керамікі. На тэрыторыі Талачынскага раёна праходзіла мяжа паміж гэтымі культурамі — у заходняй яе частцы жылі плямёны культуры штрыха-ванай керамікі, а ва ўсходняй — днепра-дзвін-скай культуры. Да нядаўняга часу ў раёне было вядома 7 гарадзішчаў гэтых культур (каля вёсак Высокі Гарадзец, Козкі, Багры-нава, Гарадзішча, Саколіна, Клеўка і Кісялі), захаваліся толькі 3 гарадзішчы (каля вёсак Гарадзішча, Кісялі і Козкі), астатнія знішча-ны. Гарадзішча каля в. Гарадзішча размешча-на на правым беразе ракі Усвейкі, за 150— 200 м на захад ад вёскі на высокім (да 10— 11 м ад асновы) узгорку, на першай надпой-мавай тэрасе. Умацавана 3 валамі і глыбокім ровам. Пры яго абследаванні знойдзены аб-ломкі пасудзін днепра-дзвінскай і штрыхава-най керамікі культур, побач знаходзіцца се-лішча 7—8 ст. н. э. Сярод мясцовага насель-ніцтва бытуе легенда, што гарадзішча з’яў-ляецца рэшткамі вялікай прыстані, якая існа-вала калісьці, і што р. Усвейка (у вярхоўі называецца Усвіж-Бук) была паўнаводнай і па ёй хадзілі вялікія для таго часу судны з разнастайнымі таварамі. Гарадзішча ўзнікла не пазней 3—4 ст. н. э. і ніякіх адносін да прыстані не мае. Аднак Усвейка ў старажыт-насці сапраўды была значна больш паўнавод-най і ў 10—13 стагоддзях з’яўлялася часткай воднага гандлёвага шляху, які звязваў Пры-балтыку з Паўночным Прычарнамор’ем, праз Заходнюю Дзвіну — Улу — Усвейку — вола-кам да рэк Крывая — Друць — Дняпро. Назва вёскі Пярэвалачня, якая захавалася да на-шага часу на р. Крывой, пацвярджае той факт, што паміж гэтай ракой і Усвейкай са-праўды існаваў волак, па якім па сушы пе-рацягваліся тавары. Не выключана, што на

тым месцы, дзе цяпер знаходзіцца гарадзі-шча, сапраўды была прыстань, а само гара-дзішча магло выкарыстоўвацца для якіх-не-будзь мэт. Магчыма, і назва Талачын звяза-на з тым, што ў час волаку людзі па даўня-му звычаю збіраліся на талаку — калектыўны ўдзел у работах, дзе патрабавалася шмат ра-ботнікаў і цягла.

Днепра-дзвінская культура і культура штры-хаванай керамікі ў сваіх асноўных рысах (характары пасяленняў, жытлаў, гаспадаркі, прылад працы і інш. ) падобны адна на адну, таму што яны былі роднаснымі ў этнічных ад-носінах з плямёнамі ўсходнебалцкай моўнай групы. Адрозніваюцца яны толькі гліняным посудам. Форма пасудзін днепра-дзвінскай культуры аднастайная — гаршкі з увагнутым горлам, прамой або ледзь адагнутай шыйкай і параўнальна выпуклым тулавам, а таксама слоікавыя пасудзіны з прамымі або злёгку пукатымі сценкамі. Увесь посуд пласкадон-ны, гладкасценны, арнаментаваных пасудзін мала. Арнамент размяшчаўся па шыйцы да плечука, складаўся з разнастайных ямак і па-пярочных ліній у выглядзе вуглоў, ромбаў, ламаных ліній, вертыкальных нарэзаў, якія чаргуюцца па 2—3 у кожнай групе, і інш. По-суд культуры штрыхаванай керамікі падзя-ляецца на ранні (гаршкападобныя і слоіка-выя пасудзіны) і позні (рабрыстыя, слоіка-выя і слабапрафіляваныя). Усе яны пакрыты штрыхоўкай. Слоікавыя і слабапрафіляваныя пасудзіны амаль не арнаментаваліся. Раннія гаршкі ўпрыгожваліся па шыйцы і плечуку ямкамі, што размяшчаліся па адной у адзін ці ў два рады, у выглядзе трохвугольнікаў у шахматным парадку ці вяршынямі ўніз або групамі ямак па 2—3—4 у кожнай. Рабрысты посуд арнаментаваўся зашчыпамі, насечкамі, ямкавымі ўцісканнямі, наразнымі лініямі, якія наносілі па рабры і па шыйцы.

24

Асноўнымі галінамі гаспадаркі плямён абедзвюх культур былі ляднае земляробства і жывёлагадоўля, другараднае значэнне мелі паляванне і рыбалоўства. Вырошчвалі пшані-цу, проса, гарох, палявыя бабы і віку, гада-валі кароў, свіней, коней, авечак, коз, курэй. Гаспадарка была натуральнай: на гарадзі-шчах выраблялі ўсё, што было неабходна ў побыце. Да паяўлення жалеза асноўнымі ві-дамі сыравіны былі дрэва, косць, рогі жывёл, крэмень. 3 дрэва выраблялі лодкі, дзяржанні сякер, нажоў і сярпоў, стрэлы і коп’і, яго вы-карыстоўвалі для будаўніцтва жылых, гаспа-дарчых і вытворчых пабудоў. 3 косці і ра-гоў жывёл рабілі сякеры, долаты, нажы, сяр-пы, шылы, разнастайныя вастрыі, гарпуны, наканечнікі коп’яў і стрэл, кінжалы, прыста-саванні для пляцення сетак, рыбалоўныя кручкі, шпількі, падвескі і інш. 3 каменю вы-раблялі сякеры, зерняцёркі, мялы, з гліны — грузілы для сетак, прасліцы, пацеркі, цацкі.

У 4—3 ст. да н. э. ў плямён культуры штры-хаванай керамікі, а ў 2—1 ст. да н. э. ў пля-мён днепра-дзвінскай культуры паявілася жалеза. Яго выплаўлялі з балотных руд, у хуткім часе яно стала асноўным і выключ-на важным відам сыравіны. 3 жалеза выраб-лялі сякеры, сярпы, нажы, шылы, зброю (наканечнікі коп’яў, дроцікаў і стрэл), упры-гожанні (шпількі, кольцы, спражкі); з брон-зы рабілі ўпрыгожанні: бранзалеты, скроне-выя кольцы, пярсцёнкі, бляшкі, падвескі, спі-ралькі і інш. Выкарыстанне новых, больш да-сканалых прылад працы станоўча адбілася на прадукцыйнасці ляднага земляробства, па-вялічыліся статкі свойскай жывёлы, з’явіліся маёмасныя адрозненні паміж родавымі аб-шчынамі, унутры іх сталі ўзнікаць больш за-бяспечаныя ў матэрыяльных адносінах 'сем’і, якія імкнуліся да адасаблення. Гарадзішчы як самастойныя гаспадарчыя адзінкі ў 4— 5 ст. н. э. сталі перашкаджаць эканамічнаму росту абшчын, асваенню новых зямель, тар-мазілі развіццё абмену, стрымлівалі ініцыя-тыву найбольш забяспечаных сем’яў. Гэта спрыяла ўзмацненню распаду першабытнааб-шчынных адносін. Замест гарадзішчаў паяві-ліся адкрытыя пасяленні — селішчы. На іх сяліліся члены не толькі аднаго, а некалькіх родаў, кроўна-сваяцкія сувязі страчвалі сваю сілу і саступалі месца суседскім, тэрытары-яльным сувязям. Патрыярхальна-родавая аб-шчына стала знікаць, замест яе зараджалася сельская абшчына. На змену днепра-дзвін-скай і штрыхаванай керамікі культурам прый-шла банцараўская культура (або культура тыпу верхняга пласта Банцараўшчыны), якая была пашырана ў Падняпроўі, Падзвінні і Панямонні. Селішчы гэтай культуры размя-шчаліся на пакатых узгорках у поймах рэк, на мысападобных выступах першай надпой-мавай тэрасы. Часта яны ўзнікалі побач са старажытнымі гарадзішчамі, складаючы з імі адзіны гаспадарчы комплекс. Гарадзішчы ча-сам дадаткова ўмацоўваліся землянымі вала-мі і равамі і выконвалі функцыю сховішчаў на выпадак ваеннай небяспекі, на іх пляцоў-ках размяшчаліся ямы-паграбы, у якіх за-хоўваліся гаспадарчыя запасы. Жытлы бан-цараўскай культуры былі двух тыпаў: назем-ныя дамы і паўзямлянкі слупавой і зрубнай канструкцыі з агнішчамі, пазней з печамі-каменкамі. Насельніцтва займалася лядным (на поўдні тэрыторыі пашырэння гэтай куль-туры зараджалася ворнае) земляробствам і жывёлагадоўляй, былі развіты здабыча і апра-цоўка жалеза, ганчарная, бронзаліцейная і касцярэзная вытворчасць, прадзенне і ткац-тва. Жалеза здабывалася і апрацоўвалася на кожным селішчы. Рамеснікі выраблялі жалез-ныя сякеры, сярпы, нажы, наканечнікі коп’яў і стрэл, шылы, дэталі конскай вупражы (бляшкі, кольцы), спражкі і інш. , бронзавыя бранзалеты, пярсцёнкі, бразготкі, званочкі, разнастайныя падвескі, фібулы. Гліняны по-суд заставаўся ляпным, але форма яго стала

26

болыш разнастайнай: слабапрафіляваныя гаршкі, рабрыстыя і слоікавыя пасудзіны, міс-кі і міскападобныя гаршкі. Гладкасценны по-суд зусім не арнаментаваўся. Вырабляліся гліняныя неарнаментаваныя прасліцы біка-нічнай формы з адносна вялікім дыяметрам адтуліны ў цэнтры. У Талачынскім раёне вя-дома некалькі селішчаў банцараўскай культу-ры: каля в. Гарбачэва (знойдзена ляпная ке-раміка і жалезны наканечнік стралы), каля в. Гарадзішча (каля асновы старажытнага га-радзішча знойдзена ляпная кераміка), каля в. Друцк (на поўнач ад гарадзішча і на тым месцы, дзе быў горад, знойдзена ляпная ке-ріаміка банцараўскай культуры і фібула 5 ст. н. э. ). Гарадзішча-сховішча днепра-дзвін-скай, банцараўскай культур і перыяду Стара-жытнай Русі вядома каля в. Кісялі. Сярод знаходак банцараўскай культуры — абломкі гліняных ляпных пасудзін і формачка для адліўкі трохпацеркавага ўпрыгожання. Вера-годна, дзесьці каля гарадзішча знаходзіцца адначасовае яму селішча.

Каму належала банцараўская культура, да гэтага часу вучоныя яшчэ не высветлілі. Адны лічаць, што яна належала славянам, другія — балтам (продкам сучасных латышоў і літоў-цаў). Бясспрэчна, што паміж банцараўскай культурай і культурай усходнеславянскіх плямён, якія прыйшлі ёй на змену, няма нія-кіх генетычных сувязей. Усходнеславянскія плямёны прыйшлі з поўдня і паўднёвага за-хаду. Сярод мноства славянскіх плямён, якіх называе старажытнарускі летапіс «Аповесць мінулых часоў», на тэрыторыі Беларусі рас-сяляліся крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Плямёны крывічоў насялялі Верхняе і Ся-рэдняе Падзвінне і Верхняе Падняпроўе, дры-гавічы жылі на поўнач ад Прыпяці, радзімі-чы — на ўсход ад Дняпра. Граніца паміж кры-вічамі і дрыгавічамі праходзіла прыблізна на поўдзень ад Оршы, Талачына і ішла далей на Барысаў, Мінск, Заслаўе, Маладзечна. Та-кім чынам, у 10—13 стагоддзях амаль уся тэ-рыторыя Талачынскага раёна была заселена крывічамі. Шчыльнасць насельніцтва ў параў-нанні з заселенасцю ў папярэднія часы бы-ла значна большай. Помнікаў, якія адносяц-ца да перыяду Старажытнай Русі, на тэры-торыі раёна даволі многа. Гэта неўмацаваныя селішчы і курганныя могільнікі. Селішчы размяшчаліся не толькі па берагах рэк і азёр, але і па водападзелах. Доўгія гады яны раз-ворваліся, таму ў цяперашні час ад іх амаль нічога не засталося. Лепш захаваліся курган-ныя могільнікі — мясціны, дзе хавалі памер-лых, аднак, на жаль, і яны, калі знаходзяц-ца не ў лесе, а на полі, якое разворваецца, таксама свядома знішчаюцца. Яшчэ не так даўно ў Талачынскім раёне было не менш 40—50 курганных могільнікаў. У цяперашні час іх засталося не больш 20 (каля вёсак Ба-грынава, Воўкавічы, Галошава, Загараддзе, Замошша, Канапельчыцы, Катужына, Ляўко-ва, Мураўнічы, Навінка, Скавышкі, Слаўнае, Стары Талачын, Сурнаўка, Узноснае, Яскаў-шчына). Раскопкі праводзіліся на курганных могільніках каля вёсак Багрынава, Воўкаві-чы, Замошша, Латыгаўка, Навінка і Скавыш-кі (даследавалі ў 1888 г. Е. Р. Раманаў, у 1967, 1969, 1971, 1973 гг. 3. М. Сяргеева). Усе ўсходнеславянскія могільнікі (у тым ліку курганы крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў) па знешняму выгляду і ва ўсіх асноўных ры-

26

Пахавальны інвентар курганных могільнікаў: 1 — бронзавы бранзалет з завязанымі канцамі; 2—3— оронзавыя грыўні і бранзалеты; 4 — бронзавыя пярсцёнкі; 5 — бронзавыя падвескі са званочкамі; 6 — бронзавая ладковападобная фібула; 7— гліняныя прасліцы; 8 — пацеркі. 9 — бронзавая спіраль-ка з трапецападобнымі падвескамі, званочкі, бронзавы ланцужок са званочкам; 10 — бронзавая грыў-ня і бранзалет; 11 — бронзавыя лунніцы; 12— глінянае прасліца; 13— бронзавая накладка; 14— брон-завы пярсцёнак; 15 — бронзавая падвеска (в. Навінка).

27

вышынёй ад 0,5—0,6 м да 2—2,5 м (у нека-торых выпадках дыяметпам 14—15 м, вышы-нёй 4—5 м). Да 10 — пачатку 11 ст. пахаваль-ны абрад — трупаспаленне ўбаку, у 11—13 стагоддзях панаваў абрад трупапалажэння. Нябожчыкаў хавалі часцей за ўсё на гары-зонце, радзей — у насыпе кургана, у больш позні час (сярэдзіна 12—13 ст. ) клалі ў ямы, пасля чаго насыпалі курган. Арыенціроўка і становішча нябожчыкаў таксама былі адноль-кавыя — на спіне, з выцягнутымі рукамі, га-лавой на захад. Пахавальны інвентар: спецы-фічныя крывіцкія ўпрыгожанні — бронзавыя або сярэбраныя бранзалетападобныя скроне-выя кольцы. Галаўны ўбор вырабляўся з бя-росты і тканіны. Скроневыя кольцы, па 3 на кожную скроню, мацаваліся да галаўнога ўбору скуранымі раменьчыкамі. Каралі скла-даліся са звычайных шкляных, пазалочаных і пасярэбраных пацерак, якія асабліва часта трапляюцца ў крывічоў, часам сердалікавых, зрэдку хрусталёвых і бурштынавых пацерак, бронзавых круглых пласціністых або ажур-ных падвесак, лунніц і крыжыкаў. У якасці нагрудных упрыгожанняў выкарыстоўваліся бронзавыя стылізаваныя фігуркі канькоў, аздобленых цыркульным арнаментам, трап-ляюцца таксама бразготкі, лыжачкі і мінія-цюрныя грабеньчыкі. Бранзалеты былі вітыя з 3—4—6 дратоў з завязанымі або петлепадоб-нымі канцамі, таўстадротавыя і пласціністыя. Пярсцёнкі былі драцяныя, вітыя, пласціні-стыя, шчытковыя. У мужчынскіх пахаваннях трапляюцца спражкі, паясныя кольцы, часам сякеры, падковападобныя фібулы (засцежкі для плашчоў), металічныя грыба- і шарапа-добныя гузікі, часам нажы, гаршкі. У курга-нах крывічоў знаходзяць балцкія ўпрыгожан-ні — грыўні, спіральныя пярсцёнкі, кольцапа-добныя спражкі, бранзалеты з змеепадоб-нымі канцамі; вельмі мала прылад працы і зброі — сярпоў, кос, нарогаў, рыбалоўных кручкоў, пешняў, восцяў, долатаў, наканечні-

28

каў коп’яў і стрэл, затое часта трапляюцца калчанападобныя і авальныя крэсівы; у жа-ночых пахаваннях — шыферныя прасліцы. Крывічы займаліся земляробствам, жывёла-гадоўляй, хатнімі промысламі. Пісьмовыя зве-сткі пра іх ёсць у візантыйскага гісторыка Канстанціна Багранароднага і ў пачатковым летапісе «Аповесці міпулых часоў». У 7— 9 стагоддзях у сацыяльных адносінах крыві-чы — саюз плямён, у рамках якіх фармірава-ліся класы, дзяржаўнасць («княжанні»), на-роднасць. У 10 ст. крывічы ўвайшлі ў склад Кіеўскай Русі, удзельнічалі ў паходах Алега (пачатак 10 ст. ) і Ігара (944 г. ) супраць Ві-зантыі. Апошні раз упамінаюцца ў летапісе пад 1162 Г.                    Д. Р. Мітрафанаў.

29

Старонкі мінулага

У 9—10 стагоддзях склалася раннефеадаль-ная дзяржава Кіеўская Русь з цэнтрам у Кіе-ве. У 1-й чвэрці 11 ст. Ноўгарад, Тураў, По-лацк спрабавалі аддзяліцца ад Кіева. Пасля смерці Уладзіміра Манамаха (1125) Кіеўская Русь распалася на самастойныя дзяржаўныя ўтварэнні, у тым ліку аддзялілася і Полац-кае княства, у склад якога ўваходзілі землі Талачыншчыны. Яно існавала ў 10—13 ста-годдзях у басейне Заходняй Дзвіны, Бярэзі-ны, Нёмана на тэрыторыях сучасных Віцеб-скай, паўночнай часткі Мінскай і Магілёў-скай абласцей. Найбольшымі гарадамі кня-ства былі Полацк, Віцебск, Мінск, Друцк, Ба-рысаў, Ізяслаўль (Заслаўе), Лагожск (Ла-гойск). Выгаднае размяшчэнне на водных шляхах (заходне-дзвінскае адгалінаванне шляху «з варагаў у грэкі») садзейнічала яго хуткаму эканамічнаму і культурнаму развіц-цю. Найбольшага росквіту Полацкае княства дасягнула пры князю Усяславу Брачыславі-чу, а пасля яго смерці ў 1-й палавіне 12 ст. распалася на некалькі самастойных удзель-ных княстваў, у тым ліку Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Лагожскае, Ізяслаўскае. Сярод іх паступова стала набіраць сілу Друцкае кня-ства з цэнтрам у Друцку (летапісны Дрю-теск, Друтеск, Друческ). 3 гэтым кня-ствам непарыўна звязана старажытная гі-сторыя Талачынскага раёна. 3 канца 13 ст. тэрыторыя, якую займае сучасны Талачын-скі раён, у складзе Вялікага княства Літоў-скага. У спісе гарадоў гэтага княства, зме-шчаным ва Уваскрасенскім летапісе, значыц-ца і горад «Обльче» (цяпер в. Абольцы Тала-чынскага раёна). Вядома, што польскі кароль і вялікі князь літоўскі Ягайла ў 1387 г. засна-ваў у Абольцах касцёл. Гэту дату можна лі-чыць пачаткам рымска-каталіцкай экспансіі ў Беларускім краі. У 1-й палавіне 16 ст. Абольцы лічыліся прыватным уладаннем Бо-ны — польскай каралевы і жонкі вялікага князя літоўскага Жыгімонта I Старога. У 2-й палавіне 16 ст. яе сын — кароль польскі і вя-лікі князь літоўскі Жыгімонт II Аўгуст — аддаў іх разам з мястэчкам Смаляны ўцёкша-му з Расіі князю Андрэю Курбскаму, які паз-ней перадаў іх князю Сангушку. У 1532 г. ў Аболецкай воласці адбылося антыфеадальнае выступленне — сяляне адмовіліся выконваць дадатковыя павіннасці (глядзі артыкул «Вы-ступленне супраць паншчыны»).

Дакладная дата заснавання Талачына не-вядома, але ўпершыню ён упамінаецца ў 1433 г. як мястэчка ў складзе Вялікага кня-ства Літоўскага. Геаграфічнае размяшчэнне яго было вельмі зручным. На той час Тала-чын уваходзіў у Аршанскі павет Віцебскага ваяводства, праз яго ішоў бойкі гандаль Мас-коўскай дзяржавы з гарадамі Вялікага кня-ства Літоўскага і Полыпчай. У «Рашэнні схо-ду купцоў Магілёва аб стварэнні грашовага фонду для аказання дапамогі купцам, пацяр-пелым ад рабавання» ад 23. 3. 1623 г. (Бела-русь у эпоху феадалізму. Мн. , 1959. Т. 1. С. 330—331, на рус. мове) упамінаецца Талачын, які праязджалі купцы па гандлёвым тракце з Магілёва на Барысаў, Мінск і далей. У 1-й палавіне 17 ст. шмат купцоў з Магілёва мелі свае крамы ў Талачыне, тут жа яны гандля-валі на кірмашах і таржках.

Шлях, што пралягаў праз Талачыншчыну з Захаду на Усход, быў не толькі гасцінцам для купцоў і падарожнікаў. У неспакойныя гады міждзяржаўных войнаў і княжацкіх міжусобіц па ім пракатваліся смерць і спу-сташэнне. У руска-літоўскую вайну 1507— 08 гг. праз Талачыншчыну прайшлі рускія войскі, а потым пад націскам большых сіл Вялікага княства Літоўскага яны з баямі па-кінулі Барысаў і Талачын і адкаціліся да Оршы. Пасля «вечнага міру» 1508 г. вайна ўспыхнула зноў і з пераменным поспехам ба-коў працягвалася з 1512 да 1522 г. Не мінаю-чы Талачыншчыны, войскі Вялікага княства Літоўскага даходзілі да Оршы, а войскі рус-кай дзяржавы — да Мінска. У час руска-польскай вайны 1632—34 гг. праз талачынскія землі прайшло да Смаленска 25-тысячнае вой-ска Рэчы Паспалітай. Не абмінула Талачын-шчыну і вайна 1654—67 гг. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай за Беларусь і Украіну. Як ва ўсякіх войнах, сяляне зведалі і мабіліза-цыі, і паборы, і рабаўніцтва, і пажары, і смерць.

У пачатку 17 ст. Талачын належаў Сапе-гам — прадстаўнікам аднаго з буйнейшых магнацкіх родаў на Беларусі. У 1604 г. канц-лер Вялікага княства Літоўскага Леў Сапега заснаваў тут касцёл, адкрыў школу і бальні-цу. У 1621 г. ў Талачыне было 314 дамоў. У час вайны 1654—67 гг. ён быў спалены, асталіся толькі 142 дамы. У 2-й палавіне 17 ст. Талачын паводле духоўнага завяшчання пе-райшоў ад Сапегаў да Шэміётаў. Па архіў-ных дакументах 1674 г. і 1676 г. Талачын вя-домы як горад Аршанскага павета. У час Паў-ночнай вайны (1700—21 гг. ), якую вяла Ра-сія (у саюзе з Рэччу Паспалітай) супраць Швецыі, праз Талачыншчыну праходзілі рус-кія, польскія, маларасійскія (украінскія) і шведскія войскі. У час ваенных дзеянняў па шляху з Лукомля ў Магілёў праз Талачын праехаў князь А. Меншыкаў. Мяркуючы, што

Карл XII пераправіцца цераз Бярэзіну каля Барысава, Меншыкаў вырашыў даць адпор ворагу, але шведы пераправіліся каля Бера-зіно. Пра ваенную хітрасць ворага Меншыкаў паведаміў Пятру I у пісьме з Талачына ад 16. 6. 1708 г. Тут ён выказаў свае меркаванні пра мэту далейшага паходу Карла XII у ме-жы Украіны: «а понеже по ведомостям не-приятель хочет ниже Быхова Днепр переби-раться, то совершенно я чаю что пойдет на Киев или на прочие Малороссийские городы» (Дамбавецкі А. С. Спроба апісання Ма-гілёўскай губерні. Магілёў, 1882. Кн. 1. С. 87, на рус. мове). Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. граніца паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай прайшла па рацэ Друць. Ус-ходняя частка Талачына ўвайшла ў склад Расійскай імперыі і стала называцца Стары ці Рускі Талачын, заходняя (за р. Друць) — Зарэчны ці Новы Талачын — да 1793 г. аста-лася ў складзе Рэчы Паспалітай. Стары Та-лачын быў цэнтрам Стараталачынскай вола-сці Копыскага, з 1861 г. Аршанскага паветаў, а Новы Талачын быў цэнтрам Зарэчнатала-чынскай воласці Сенненскага павета Магілёў-скай губерні. Два мястэчкі, якія ўваходзілі ў розныя паветы (а на 1772—1793 гг. і ў роз-ныя дзяржавы), былі фактычна адным насе-леным пунктам. У царскім указе ад 15. 2. 1782 г. аб умацаванні рубяжоў Магілёўскай губерні Талачын названы горадам, а ва ўказе ад 9. 2. 1783 г. — аб утварэнні ў ім таможні — мястэч-кам. Так на працягу ўсёй гісторыі Талачын называўся то горадам, то мястэчкам.

У тыя часы галоўным напрамкам на захад быў грунтавы шлях, які вёў з Масквы. Тала-чын стаяў на гэтым шляху і быў паграніч-ным пунктам. На ўсход ад яго былі землі, што належалі Расіі, на захад — землі Рэчы Паспа-літай. Сюды, у пагранічны Талачын, па дарозе за мяжу прыбыў 23. 8. 1777 г. Дз. I. Фанвізін — аўтар шырока вядомых п’ес «Недаростак» і «Брыгадзір». Ён прабыў тут час, неабходны для афармлення дакументаў, і пакінуў Тала-чын. У той жа дзень яго карэта праехала праз вёску Славені і паштовую станцыю Маляўка.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай епіскап-сутфраган у Абольцах Богуш-Се-странцэвіч звярнуў на сябе ўвагу многіх ка-ранаваных асоб. Гэта быў выхаванец некаль-кіх універсітэтаў Еўропы, настаўнік Радзіві-лаў. Імператрыца Екацярына II са згоды рым-скага папы даручыла яму кіраванне каталіц-кай паствай на Беларусі, аддзеленай ад Ві-ленскай епархіі.

Цікавыя запісы пакінулі некаторыя пада-рожнікі, шляхі якіх вялі праз Талачын. Так у 1810 г. Бранеўскі і Маяркевіч пісалі, што Орша намнога меншая за Талачын. Англіча-нін Р. Джонстан сцвярджаў, што Талачын раскіданы па ўзгорках. Французскія пада-рожнікі А. Фарсья дэ Піль і П. Буажэлен дэ Кердзю пісалі, што Талачын здаўся ім «вялі-кай вёскай, якую называюць горадам». Бра-неўскі наадварот лічыў, што па плошчы ён «не ўступіць Мінску». Ля Талачына Севяр-гін бачыў некалькі ставоў для вадзяных млы-ноў. У запісках падарожнікаў адзначана, што ў Талачыне была калегія на шэсцьдзесят вуч-няў пры ўніяцкім кляштары (Г р ы ц к е-віч В. , Мальдзіс А. Шляхі вялі праз Бе-ларусь. Мн. , 1980. С. 151, 219, 252).

Цяжкім выпрабаваннем для Талачыншчы-ны была Айчынная вайна 1812 г. Французы нанеслі вялікія страты Талачыну і навакол-лям. Разбурэнне краю дасягнула крайняй мя-жы. Вёскі Кацэвічы, Гастынічы, Манастыры, Еўлахі, Жукнева, Варанцэвічы, Палачанка, Башарова, Любанічы, Рэчкі, Плоскае, Вялікія Козкі. Малыя Козкі. Красілава, Сані, Валькі, Сакалянка, Пярэвалачня, Зарэчча, Марцюхо-ва. Кучына, Астрашапкі і многія іншыя былі разбураны, вёскі Маляўка, Нарцызава. Сла-вені, Курапава, Яблынька, Коханава і іншыя спалены. У Талачыне былі спалены 2 касцё-лы. казённы паштовы двор, 30 крам, 56 сялян-скіх двароў і інш.

Гнеў і абурэнне выклікала варожае нашэ-сце ў мясцовага насельніцтва. Вядомы выпа-дак, калі селянін Ляховіч з вёскі Кацэвічы забіў трох французаў, сяляне з вёскі Маляў-ка спалілі групу захопнікаў, якія начавалі ў канюшні. Вялікую дапамогу аказвала мясцо-вае насельніцтва зборам і перадачай звестак пра ворага. «Мы своечасова даведваліся,— пі-саў адзін з рускіх афіцэраў,— не толькі аб пе-рамяшчэннях і аб месцах раскватаравання французскіх войск, але нават і аб тых пунк-тах. дзе Напалеон памячаў пераправы. Так, Барклаю дэ Толі з Полацка 5 ліпеня паведа-мілі, што ад мясцовага насельніцтва атрыма-пы звесткі аб тым, што частка французскіх войск рушылася з Барысава да Оршы і што французы ўжо ў Талачыне. . . » (Карней-ч ы к Я. I. Беларускі народ у Айчыннай вай-не 1812 года. Мн. , 1962. С. 35, на рус. мове). У час уцёку Напалеона ў лістападзе 1812 г. праз Талачын рускія войскі ўзялі ў палон тут 600 салдат французскай арміі.

За кароткі час пасля напалеонаўскага нашэ-сця мястэчка было адноўлена. Ужо ў краса-віку 1825 г. магілёўскі грамадзянскі губерна-тар звярнуўся да генерал-губернатара віцеб-скага, магілёўскага і смаленскага з прапано-вай аб пераводзе павятовага кіравання з го-рада Копыся ў мястэчка Талачын і пераўтва-рэнні апошняга ў горад, паколькі Талачын стаіць на вялікім тракце і амаль у цэнтры па-вета, мае зручнае стаповішча, дастатковую колькасць дамоў для службовых памяшкан-няў, тры царквы, касцёл і вучылішча пры ма-настыры. Генерал-губернатар не пярэчыў, ад-пак параіў звярнуцца да князя Сангушкі, без згоды якога нельга рабіць ніякіх перабудоў. Сангушка адказаў адмоўна, спасылаючыся на тое, што заснаванне горада ў Талачыне «не прынясе яму ніякага прыбытку».

У Талачыне працягваў развівацца гандаль. У справаздачы магілёўскага губернатара аб стане гандлю і суднаходстве ў губерні за 1847 г. адзначаецца, што ў Талачыне былі 3 кірмашы на год: Мікалаеўскі — 9 мая, Ільін-скі — 20 ліпеня, Успенскі — 8 верасня. Галоў-ным прадметам гандлю на кірмашах былі сукно, шаўковыя, баваўняныя, папяровыя вы-рабы, фаянсавы, хрусталёвы і шкляны посуд, жалеза, чай, цукар, галантарэйныя вырабы, соль, мыла, свечкі. тытунь. рыба і іншыя хар-човыя прадукты. Болыпая частка гэтых рэ-чаў прывозілася з іншых губерняў. У 1848 г. «Могилевские губернские ведомости» пісалі, што пры мястэчках Друцк і Талачын па

р. Друць ішоў сплаў лесу ў Кіеў, Екацяры-наслаў, Крамянчуг, Херсон і Рыгу (№ 48,

с. 857). 3 Магілёўскай губерні да Екацярына-слава плыт ішоў каля 2 месяцаў, да Херсона 3—4 месяцы. Таму на плыце ставілі будан («курэнь») —хатку з печкаю. якая служыла плытагонам месцам адпачынку і гатавання ежы. Не менш доўгай была для іх і дарога назад: яны часта былі вымушаны варочацца дамоў пешшу. У дарозе трацілася значная ча-стка заробленых грошай, і ў выніку сялян-ская гаспадарка, якая адпусціла на ўсё лета свайго асноўнага работніка, амаль нічога не выгадвала.

Да сярэдзіны 19 ст. ва ўмовах крызісу фе-адальна-прыгонніцкай сістэмы сельская гас-падарка прыйшла ў заняпад. Прыгонніцтва, голад і галеча выклікалі рэзкае абвастрэнне класавай барацьбы ў вёсцы. Сялянскі рух у краіне прымаў усё больш вострыя формы, што вымусіла царызм правесці рэформу 1861 г. па адмене прыгоннага права. Рэформа была пра-ведзена ў інтарэсах памешчыкаў-прыгонні-каў і не дала ніякаіі палёгкі сялянам. Напя-рэдадні рэформы і пры складанні ўстаўных грамат памешчыкі адабралі ў сялян амаль усе лепшыя землі. У краіне пачаліся сялянскія паўстанні, якія закранулі і Талачыншчыпу.

16 мая 1861 г. дваранскі прадвадзіцель да-носіў копыскаму спраўніку з вёскі Абольцы, што сяляне памешчыка Іосіфа Заржэцкага адмаўляюцца выконваць павіннасці, агавора-ныя ў найвысачэшпа зацверджаных «Пала-жэннях», і гэтым спыняюць палявыя работы. Размова ішла аб сялянах з вёсак Абольцы, Крывыя, Пішчакіна, Кісялёва і іншых. Най-больш ухіляліся ад выканання павіннасцей у Абольцах Юсцін Багун, у Крывых Сцяпап Грамок, у Пішчакіне Сцяпан і Ермалай Ліц-вінкі, у Кісялёве — Францыск. Гэтым друж-ным і смелым выступленнем жыхары назва-ных вёсак дабіліся некаторага паляпшэння свайго становішча. Памешчык Заржэцкі быў вымушаны пайсці на кампраміс і для некато-рых сялян адмяніў адзін дзень паншчыны, астатнім паабяцаў зрабіць тое самае, калі яны ў далейшым будуць «паслухмянымі».

Улады жорстка распраўляліся з непакорпы-мі. Паўстанні падаўляліся сілай. Некаторыя беларускія вёскі былі заселены сялянамі з Расіі. Адной з такіх вёсак на Талачыншчыне была в. Загараддзе. Яе карэнныя жыхары, якія не засталіся ў баку ад трывожных па-дзей 60-х гадоў, былі выселены за межы Бела-русі. Сама ж вёска была заселена 15 сялян-скімі сем’ямі з Разанскай губерні.

Своеасаблівай формай пратэсту супраць увя-дзення новых зямельных парадкаў былі скар-гі. Так, сяляне в. Нагаўкі Коханаўскай вола-сці ў 1866 г. скардзіліся магілёўскаму губер-натару на памешчыка, які пры ўвядзенпі ўстаўной граматы адабраў у іх землі, жыха-ры в. Таласкаўшчына Зарэчнаталачынскай во-ласці прасілі старшыню сенненскага і чэры-каўскага міравых з’ездаў аб пераацэнцы ад-ведзенай ім непрыдатнай зямлі. 35 гадоў раз-біралася цяжба сялян в. Пляшыўцы (зараз в. Зялёная) з памешчыкам Славінскім, які ў 1874 г. , перабудоўваючы млын, падняў плаці-ну на р. Друць, у выніку чаго вада затапіла сялянскія сенажаці (больш падрабязна пра гэта глядзі ў артыкуле «Справа, якая цягну-лася 35 гадоў»). Сялянскія выступленні і па-гроза аграрнай рэвалюцыі прымусілі царскія ўлады пайсці на пэўныя ўступкі: рэформа 1861 г. праводзілася на тэрыторыі Беларусі на больш выгадных для сялянства ўмовах. Ад-нак становішча яго заставалася цяжкім. Ніз-кі ўзровень вытворчасці, малазямелле, гор-шыя зямельныя надзелы, што памешчыкі вы-лучылі сялянам, былі прычынаю частых не-ўраджаяў. Сялянам хлеба хапала часам да студзеня — лютага і то пры ўмовах, што ў хлеб дамешвалі мякіну, кветкі канюшыны. Многія з сялянскіх сем яў не мелі кароў і ін-шай жывёлы. У 1900 г. на тэрыторыі сучас-нага Талачынскага раёна не было ніводнага ветурача. Сяляне, змучаныя галечай, мала-зямеллем, голадам, пакідалі родныя мясціны, ехалі ў Сібір, за мяжу. Так, у 1897—1905 гг. з Сеннепскага павета ў Заходнюю Сібір пера-сялілася 288 сялянскіх сем’яў, у тым ліку з Талачына, вёсак Забалацце, Пярэвалачня, Маціёва і іпш.

Пасля адмены прыгоннага права развіццё капіталізму па Беларусі паскорылася. Зрухі, якія адбываліся ў эканамічным жыцці краі-ны, не абмінулі і Талачыншчыну. У 1871 г. быў адкрыты Смаленска-Брэсцкі ўчастак Ма-скоўска-Брэсцкай чыгункі. Дарога прайшла ў трох кіламетрах ад Талачына, дзе была пабу-давана чыгупачпая станцыя. На працягу 1881 г. тут было адпраўлена і прынята адпа-ведна 161 і 62 тысячы пудоў грузаў. Вывозі-лі ў асноўным жыта, ячмень, авёс, а таксама льняное і канаплянае семя, лясныя матэрыя-лы ў Рыгу, Лібаву. У 2-й палавіне 19 ст. на Талачыншчыне працавалі фабрыкі і заводы: крухмальныя ў Юзафполлі і маёнтку Рацава, 3 гарбарныя ў Талачыне, сукнавальныя ў вёс-ках Крывое. Галошаўка, Пярэвалачня, крупа-дзёрныя ў Маляўцы, Лемніцы, Галошаўцы, чыгуналіцейпы. кафляны і цагельны заводы ў маёптку Лемніца, цагельня ў в. Мураўнічы. Усе яны былі ва ўладанні мясцовых паноў, мелі нізкі тэхнічны ўзровень. Была пашырана саматужная вытворчасць: кушнерская ў Вы-сокім Гарадцы, Талачыне, Нарцызаве, Запруд-дзі, Замошшы, Воўкавічах; рымарская ў За-гацці, Талачыне і інш. ; кравецкая ў Алёнаві-чах, Жураўлях, Казігорцы, Абольцах, Чыг-ляях, Марцюхове, Коханаве, Звянячах, Вало-саве, Маціёве, Славенях, Табароўшчыне, Тала-чыне і інш. ; шавецкая ў Абольцах. Талачыне, Коханаве, Манастырах, Славенях і інш. ; ста-лярная ў Талачыне, Коханаве, Галошаўцы; кавальская ў Абольцах, Талачыне. Народная адукацыя і медыцынскае абслугоўванне бы-лі на нізкім узроўні. Сетка навучальных уста-ноў расла слаба. Першае вучылішча было адкрыта ў Старым Талачыне ў 1863 г. На яго ўтрыманне сялянскае грамадства выдзеліла 200 руб. У 1878—1879 навучальным годзе тут займалася 29 хлопчыкаў і 4 дзяўчынкі. У 1868 г. было адкрыта Коханаўскае, а ў 1869 — Зарэчнаталачынскае народныя вучы-лішчы. У наваколлях Талачына было некаль-кі царкоўнапрыходскіх школ, двухгадовыя земскія школы ў вв. Пляшыўцы і Падбярэззі. Паводле перапісу насельніцтва 1897 г. ў Сен-ненскім павеце, куды ўваходзіла значная ча-стка тэрыторыі сучаснага Талачынскага раё-на, пісьменных было 11,9 %.

У 1870 г. ў раёне Талачына ўзнікла эпідэмія халеры. Шмат людзей памерла. Улады выму-шаны былі адкрыць у Коханаве бальніцу, а ў Талачыне ў канцы 19 ст. была адкрыта аптэ-ка. Але гэтыя меры не задаволілі патрэб на-сельніцтва ў медыцынскім абслугоўванні. На медыцыну казна выдзяляла мізэрныя сродкі, не было кваліфікаваных урачоў (на ўвесь Сенненскі павет у пачатку 20 ст. былі толькі 4 фельчары). Таму сярод працоўных была высокая смяротнасць.

Паводле перапісу 1897 г. ў мястэчку было 2614 жыхароў, у пачатку 20 ст. — 3714 жыха-роў, 391 жылы дом, у тым ліку 6 цагляных пабудоў, 2 гарбарныя, цагельны, піваварны заводы, гута, млын, школа, 2 народныя вучы-лішчы, бясплатная народная чытальня павя-товага камітэта апякунства аб народнай цвя-розасці, бібліятэка Стараталачынскага мя-шчанскага таварыства, паштова-тэлеграфная кантора, якая мела аддзяленні ў Коханаве і Абольцах.        Н. В. Шаўрук, А. А. Шнэйдар.

Горад на Друці

Старажытны Друцк. . . Кожнаму, хто ведае беларускую гісторыю, гэта назва нагадвае многае. Калісьці князі друцкія і князі мінскія змагаліся за права на полацкі трон. Друцк бачыў пад сваімі сценамі не толькі полацкіх і мінскіх князёў, але і Уладзіміра Манамаха і сына яго Мсціслава Вялікага, нават героя «Слова аб палку Ігаравым» Ігара Святасла-віча. Непрыступнай крэпасцю стаяў Друцк у 11—12 ст. , а потым некуды «знік», нібы праваліўся, і пра яго забылі. . .

У 1956 г. археалагічная экспедыцыя АН СССР пачала раскопкі старажытнага Друц-ка. На высокім правым беразе ракі Друці каля сучаснай в. Друцк Талачынскага раёна перад археолагамі адкрыліся рэшткі стара-жытнага горада: магутныя валы, на якіх некалі стаялі непрыступныя драўляныя сце-ны з адной дазорнай і дзвюма праязнымі ве-жамі, глыбокія равы (відаць, іх запаўнялі вадою). Раскопкі дазволілі даволі поўна ўзна-віць гісторыю горада. Ён быў заснаваны на месцы паселішча 4—5 ст. н. э. , аб чым свед-чыць знойдзеная ў час раскопак на друцкім

дзядзінцы арбалетная фібула 4—5 ст. Лета-пісы ўпамінаюць Друцк пад 1092 г. , аднак, мяркуючы па «Павучанні» Уладзіміра Мана-маха (1053—1125), горад існаваў у 1078 г.

Раскопкі шматлікіх курганоў у вярхоўях Друці сведчаць аб распаўсюджанні там па-хаванняў па абраду трупаспалення з урнамі, зробленымі на ганчарным крузе. Абрад тру-паспалення перастаў існаваць на Русі да 10 ст. (зрэдку трапляўся ў пачатку 11 ст. ). Ганчарны круг з’явіўся ў 10 ст. Абломкі по-суду, знойдзеныя ў ніжніх слаях друцкага дзядзінца, сведчаць, што ён быў зроблены на ганчарным крузе і па тыпу датуецца 12 ст. Усе старажытныя рэчы, знойдзеныя ў ніжнім культурным слоі Друцка, былі пашыраны на Русі ў 10 — пачатку 11 ст. Гэта дае падставу меркаваць, што Друцк узнік у пачатку 11 ст. ў гушчы старажытнарускіх паселішчаў, якія існавалі ў міжрэччы Дняпра і Усвейкі. Тут праходзіла заходняе адгалінаванне вядомага шляху «з варагаў у грэкі» — сухапутны волак з басейна Заходняй Дзвіны ў басейн Дняпра. Жыць на ім было выгадна — тут сяліліся «ва-

лачане», якія мелі цяглавую жывёлу, «колы» і іншыя прыстасаванні для транспарціроўкі грузаў па волаку. Волак прыцягнуў увагу феадалаў. Яны збудавалі тут крэпасць. Крэ-пасць дала пачатак гораду.

Княжацкая частка горада, так званы дзя-дзінец, займала плошчу ў адзін гектар і была найбольш умацаваная. Нават у час раскопак яе валы дасягалі 10 м у вышыню, а раней яны былі яшчэ вышэй. Глыбіня рова вакол дзядзінца была на поўдні 12 м, на захадзе 6 м.

Друцкі дзядзінец — складаны чатырохслой-ны помнік. Ніжні слой 11 ст. даволі тонкі і мала выразны, бо жыццё горада ў гэты час было неінтэнсіўнае, ён забудоўваўся мала, хаатычна, рэшткі дамоў амаль не захаваліся. Датаваць самы ранні друцкі культурны слой дапамагаюць знойдзеныя ў ім рэчы. Напрык-лад, кубічны замок — адзіны тып замкоў, вя-домых у 10—11 стагоддзях. У 12 ст. падоб-ныя замкі ўжо нідзе не сустракаліся. Харак-тэрныя таксама пацеркі «ў вочкі», пацеркі-лі-монкі, модныя ў Старажытнай Русі ў 10 і пер-шых дзесяцігоддзях 11 ст. , у сярэдзіне 11 ст. яны ўжо не выкарыстоўваліся. З поўначы да дзядзінца прымыкаў вакольны горад, умаца-ваны сяміметровым валам і глыбокім ровам. Каб трапіць да князя, трэба было праз пад’ём-ны мост над ровам праехаць у надбрамную вежу вакольнага горада, потым узняцца на гару дзядзінца і праехаць праз другую над-брамную вежу. Вежы мелі складаную сістэ-му двайных брам. Увайшоўшаму або ўехаў-шаму пад вежу, даводзілася чакаць, пакуль варта, зачыніўшы адну браму, адчыніць дру-гую. Перасцярога была на тыя часы не ліш-няя: падазронага наведвальніка лёгка можна было абяззброіць у цемры паміж замкнёнымі брамамі.

Аднак межы старажытнага Друцка ішлі да-лей за дзядзінец і вакольны горад. Культурны пласт на агародах сучаснай вёскі Друцк свед-чыць, што пад сценамі ўмацаванага горада быў неўмацаваны пасад рамеснікаў і гарад-ской беднаты, займаў плошчу большую, чым дзядзінец і вакольны горад. У час аблогі па-садскі люд з набыткам і жывёлаю мог хавац-ца за гарадскімі сценамі і разам з дружынаю абараняць Друцк. Каля самага пасада, а ме-сцамі і на яго тэрыторыі ўзвышаліся штуч-ныя пагоркі — старажытныя курганы, рэшткі калісьці вялікага курганнага могільніка.

Такім чынам, пры раскопках былі выяўле-ны ўсе часткі горада Друцка ранняга сярэд-нявечча: дзядзінец, вакольны горад, пасад і курганны могільнік 12—13 ст. Такога амаль цалкам захаванага комплексу не мае ні адзін старажытны беларускі горад, і Друцк у гэ-тым сэнсе — класічны помнік.

Археалагічныя раскопкі і летапісы далі магчымасць зазірнуць у гісторыю старажыт-нага Друцка. Гэта быў буйны цэнтр княства, які вырас на важных гандлёвых шляхах. У ім за магутнымі ўмацаваннямі жыў князь са сваёю дружынай і баярамі: на дзядзінцы — сам князь, ускраіну займалі рамеснікі і кня-зева абслуга. У вакольным горадзе жыла дру-жына, а вольныя рамеснікі і гарадская бед-ната — на неўмацаваным пасадзе. Жыццё дзя-дзінца было цесна звязана з ваенным побы-там. Тут знойдзена шмат рэчаў ваеннага ўжытку. Сярод наканечнікаў стрэл трапляюц-ца наканечнікі ад ранніх утулкавых двух-шыпных і бранябойных да параўнальна поз-

Старонкі старажытных летапісаў, у якіх упамінаецца Друцк. Злева направа: Баркулабаўскі летапіс (за-хоўваецца ў аддзеле рукапісаў Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве, л. 164 аб. ), Еўраінаўскі ле-тапіс (захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў у Маскве, л. 446), Летапіс археалагічнага таварыства (захоўваецца ў Рукапісным аддзеле Дзяржаўнай публічнай бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе, л. 71 аб. ).

36

Прадметы побыту, упрыгожанні: 1 — бронзавы крыж-энкалпіён; 2— сярэбраная падвеска; 3 — касця-ная шахматная фігурка; 4— капавушка;5 — касцяны амулет; 6 — бронзавае пісала; 7— іпыфернае прасліца з надпісам «К'ьняжннт»»; 8 — касцяны грэбень; 9 — бронзавая шыйная грыўня; 10 — бронзавая зашчапка ад кнігі; 11 — фрагмент сярэбранага бранзалета са сканню; 12, 13 — бронзавыя чашачкі ва-гаў ювеліра; 14 — касцяны грэбень; 15 — глінянае прасліца з княжацкім знакам; 16 — свінцовая гірка.

ніх (13—14 ст. ) вёслападобных і арбалетных. ,Да зброі далёкага бою адносяцца накладкі і пятля калчана, а таксама налуччы. Насту-пальная зброя блізкага бою прадстаўлена на-вершам мяча, кап’ём і кісцянямі, абарон-чая — арыгінальнымі пласцінамі ад панцыра, па-мастацку ўпрыгожанымі арнаментамі, і простымі пласцінамі панцыра, фрагментамі кальчугі. Знойдзены рэчы з рыштунку кон-нікаў.

У штодзённым побыце жыхары дзядзінца карысталіся шматлікімі дробнымі рэчамі: зам-камі, крэсівамі, грабянямі, ручнымі жорнамі, нажамі, глінянымі пасудзінамі. Знойдзена ня-мала жаночых упрыгожанняў: бранзалеты, пярсцёнкі, шпількі, падвескі. Дручане вызна-чаліся высокай культурай. Пісьменнымі былі не толькі манахі і багатыя людзі, але і нека-торыя княжацкія рамеснікі. Так, апрача пра-селка з падпісам «кьняжннь», знойдзена ў час раскопак некалькі зашчэпак ад кніг, а таксама так званыя пісалы, праселка з імем «Лола». Знойдзена і пяць шахматных фігур з розных камплектаў. Сярод друцкіх рамесні-каў трапляліся добрыя мастакі-касцярэзы. Пра гэта сведчаць некалькі касцяных пласцін з надзвычай тонкім арнаментам, а таксама частка сярэбранага бранзалета са сканню. Па-добныя рэчы на Русі амаль невядомыя (адзі-ная аналогія бранзалета знойдзена ў Кіеве). Шматлікія рэчы адносяцца да рускага права-слаўнага культу: крыжы-энкалпіёны, нацель-ныя крыжыкі, вечкі (ад кадзіла?). Вельмі прыгожы адліты ў аднабокай форме невялікі нагрудны крыж з рэльефнымі выявамі трой-цы (уверсе), грамніцы (з левага боку), са-шэсця ў пекла (з правага боку), распяцця (пасярэдзіне), праабражэння і сашэсця свя-тога духа на анёлаў (ніжняя частка ствала). Падобныя крыжы вядомы сярод старажытна-сцей 15—16 ст.

У Лаўрэнцьеўскім спісе, у «Павучанні» Уладзіміра Манамаха запісана, што Уладзімір Манамах праехаў, «воюя», праз Друцк у Чар-нігаў (1078). Можна меркаваць, што ў канцы 11 ст. вакол Друцка сфарміравалася Дпуцкая акруга — воласць — група паселішчаў, ужо даўно звязаных друцкім водным шляхам з го-радам. Цалкам трапіўшы пад уладу феадала, гэтыя паселішчы сталі зародкам Друцкага ўдзела, пра які пазней паведамляюць летапі-с. ы. Калі меркаваць па курганах, Друцкая во-ласць займала тэрыторыю ўздоўж рэк Бобр, Усвейка і Абалянка на паўднёвым захадзе і на поўначы, Адроў на ўсходзе, уздоўж Дру-ці на поўдні і да левага берага Бярэзіны на захадзе. «Юрыдычнае» афармленне княжац-кія ўдзелы атрымалі пасля смерці полацкага князя Усяслава Брачыславіча (1101). Тады ж сыны Усяслава падзялілі ўладанні: Давыд княжыў у Полацку, Глеб — у Мінску. Ба-рыс — у Друцку. Адсюль пайшлі друцкія кня-зі Барысавічы.

Паводле звестак В. М. Тацішчава. які чы-таў летапісы, што не дайшлі да нас, у 1102 г. Барыс хадзіў на яцвягаў і, вяртаючыся, за-снаваў горад Барысаў — напэўна, каб умаца-ваць заходнія граніцы свайго ўдзела.

На пачатку існавання Друцк быў яшчэ сла-бым горадам. Так, у 1116 г. сын Уладзіміра Манамаха пераяслаўскі князь Яраполк Ула-дзіміравіч атрымаў перамогу над Друцкам. а дручан выселіў у спецыяльна забудаваны для іх горад Жоўдзень на Украіне. Яраполк жор-стка абышоўся з Друцкам: і дзядзінец, і ва-кольны горад былі цалкам спалены.

Спатрэбілася нямала часу, каб горад узпяў-ся з папялішчаў. Забудова яго цяпер пад-парадкоўвалася валу. Асабліва клапаціўся князь Барыс аб умацаванні дзядзінца. Пасля пажару 1116 г. ў цэнтры дзядзінца ўзнікла плошча, на поўдзень ад яе былі пракладзены дзве вузкія крывыя вуліцы: галоўная вяла да ўезду ў горад, а перпендыкулярная да яе ішла ўздоўж паўднёвага вала. Непадалёку знаходзілася студня.

Уздоўж вуліц, сярод шматлікіх платоў, што аддзялялі сядзібы адну ад адной, у паўднё-вай частцы дзядзінца археолагамі былі рас-чышчаны ніжнія вянцы дамоў, свірнаў, хля-воў і іншых будынкаў. Рэшткі збудаванняў, шматлікія знаходкі сведчаць, што ў сярэдзі-не 12 — пачатку 13 ст. жыццё ў горадзе было вельмі інтэнсіўнае. У паўднёвай частцы дзя-дзінца жылі рамеснікі: тут выяўлены рэшткі шавецкай (шылы, скураныя абрэзкі), ювелір-най (тыглі, ліцейныя формы і інпі. ), касця-рэзнай (у адным з раскопаў было шмат за-гатовак і вырабаў з косці), слясарна-каваль-скай, цяслярскай, ткацкай, шавецкай, ганчар-най вытворчасці. Знойдзеныя на цэнтральнай гарадской плошчы кавалкі шпораў і страмён паказваюць, што тут збіралася ў паход дру-жыпа.

Асаблівую цікавасць мае заходняя частка дзядзінца, абгароджаная высокім валам, а з поўначы, з боку вакольнага горада, умацава-ная дадатковым валам. Ні вуліц, ні хат, ні гаспадарчых пабудоў тут няма. На гэтым участку раскапаны рэшткі двух створаных у розны час вялікіх будынкаў з печамі-камен-камі. Вакол іх незабудаваная вялікая пля-цоўка, на якой відаць рэшткі драўлянага машчэння. Іншыя тут і знаходкі, больш упры-гожанняў, сярод якіх — шырокі пласціністы сярэбраны бранзалет са сканню, віты бронза-вы бранзалет з лапаткападобнымі канцамі, сярэбраны віты і некалькі бропзавых пяр-сцёпкаў, дзве залатыя пацеркі. Ёсць і уні-кальпыя рэчы: сярэбраны пярсцёнак з кня-жацкім знакам, два шыферныя праселкі — адпо з княжацкім знакам, а другое з надпі-сам «къняжинъ», рэдкі музычны інструмент варган. Відаць, гэта тэрыторыя была блізкай да княжацкіх харомаў або часткай «къняжа двара», які займаў амаль палавіну дзядзінца і быў найбольш умацаваны. Паўднёвая част-ка дзядзінца была заселена простымі людзь-мі і вельмі густа забудавана маленькімі хат-камі.

3 узнікненнем хрысціянства на Русі ў га-радах Старажытнарускай дзяржавы пачалі будаваць цэрквы. Была царква і ў Друцку. У Друцкім евангеллі 14 ст. запісана: «В лето 6509 (1001-е) створена бысць церкви сия свя-тая Богородпца вь граде во Дрютьсце. . . » Даце 1001 год можна і не даваць веры: адкуль мог пісец 14 ст. ведаць дакладны час пабудовы царквы ў Друцку, але нічога неверагоднага ў ёй таксама няма. Археалагічныя раскопкі паказалі, што царква ў Друцку, несумненна, была. Рэшткі самой пабудовы яшчэ не зной-дзены, але выяўлена шмат тыповых для ста-ражытнарускіх цэркваў паліваных плітак, якімі звычайна масцілі падлогу. Усе пліткі моцна абгарэлі, але слядоў вапны на іх няма, відаць, іх клалі насуха. Іншых слядоў пажару не знойдзена. Акрамя плітак знойдзены рэшт-кі бронзавага хораса (царкоўнай люстры).

Паводле летапісаў у 1128 г. пасля нападу на Полацкае княства паўднёварускіх князёў месца полацкага князя Давыда заняў друцкі князь Барыс Усяславіч. Але ў 1129 г. ён рап-тоўна памёр. Неўзабаве полацкія князі за не-паслушэнства кіеўскаму князю Мсціславу Вя-лікаму былі высланы ў Візантыю. Мсціслаў пасадзіў у полацкіх гарадах «мужи свои» і пасля вяртання князёў з Візантыі (1146 г. ) у Друцку стаў княжыць сын Барыса — Рагва-лод Барысавіч. У 1146—1151 гг. ён быў вялі-кім князем усёй Полацкай зямлі, але ў ба-рацьбе з мінскім князем Расціславам Глеба-вічам за полацкі трон быў захоплены і ў 1151 г. ў Мінску кінуты ў цямніцу. Расціслаў Глебавіч стаў княжыць у Полацку, а ў Друц-ку — яго сын Глеб. У 1159 г. Рагвалод Бары-савіч уцёк з палону ў родны Друцк. «300 лю-дей дрьючан и полочан» прыязна сустрэлі Рагвалода і пасадзілі яго князем, прагнаў-шы Глеба. Друцк стаў цэнтрам апазіцыі мін-скім Глебавічам, якія княжылі ў Полацку. Князь Расціслаў выступіў з войскам супраць Рагвалода, але не меў поспеху («Рогволод'ь затворился въ Друцке»). Палачане, незадаво-леныя сваім князем, наладзілі адносіны з Друцкам і скінулі Расціслава («мнози бо хо-тяху Рогволода»). Расціслаў уцёк у свой Мінск, а Рагвалод зноў узначаліў Полацкую зямлю. У Друцку княжыў яго сын Глеб Раг-валодавіч, У 1162 г. Рагвалод зноў прайграў барацьбу з мінскімі Глебавічамі за полацкі трон і вымушаны быў шукаць паратунку ў родным Друцку («а Полотьску не смѣ ити, зане множьство погибе полочан»). Імя друц-кага князя Рагвалода Барысавіча было выбі-та на так званым Рагвалодавым камені — вя-лікім валуне, які ляжаў за 20—25 км на ўсход ад Друцка каля вёскі Галошава.

Пад 1180 г. у Іпацьеўскім летапісе запіса-на, што чарнігаўскі князь Яраслаў Усевалада-віч і герой «Слова аб палку Ігаравым» ноўга-рад-северскі князь Ігар Святаславіч «сдума-ли» з дапамогай полаўцаў напасці на Друцк. Было вырашана, што кіеўскі вялікі князь Святаслаў Усеваладавіч, які толькі што вая-ваў у Суздальскай зямлі, заедзе з сынам Ула-дзімірам ненадоўга ў Ноўгарад. Вяртаючыся адтуль, паверне да Друцка і падтрымае іх. Ініцыятары находу, верагодна, ужо ведалі, што да іх далучацца віцебскі, полацкі, ла-гойскі, ізяслаўскі князі, некалькі дробных князёў Полацкай зямлі, а таксама «ліб» і «літ-ва». У адпаведнасці з агульным дагаворам гэтыя князі падышлі да Друцка, але з-за за-трымкі ў Ноўгарадзе Святаслава абмінулі Друцк і накіраваліся насустрач Святаславу. Тым часам Глеб Рагвалодавіч Друцкі адчыніў вароты свайму саюзніку — смаленскаму кня-зю Давыду, які прыйшоў на падмогу. Высвет-ліўшы сітуацыю і зразумеўшы, што ў іх ін-тарэсах не даць ворагам аб’яднацца, Давыд тэрмінова адправіўся ў пагоню. Не жадаючы прыняць бітву без Святаслава, Яраслаў і Ігар адступілі за Друць і стаялі «обапол» Друці без бітвы тыдзень, і толькі стральцы Давыда час ад часу прыязджалі і біліся з непрыяце-лем. 3 падыходам Святаслава войскі сталі рыхтавацца да бітвы, але Давыд не рызык-нуў змагацца і, пакінуўшы Друцк, ноччу ўцёк у Смаленск. Святаслаў падпаліў друцкі аст-рог (частка гарадскога ўмацавання) і адпу-сціў ноўгарадцаў, што прыехалі з ім. 3 пере-ходам Давыда Расціславіча ў Смаленск (1180 г. ) Віцебск дастаўся (наўрад ці без удзелу веча) брату полацкага Усяслава Ва-сількавіча — Брачыславу Васількавічу, г. зн. быў вернуты Полацкай зямлі. Падзеі 1180 г. паказваюць, што праціўнік абодвух Васіль-кавічаў Глеб Рагвалодавіч Друцкі быў пера-цягнуты Давыдам на свой бок і апынуўся пад

эгідай Смаленска, які кантраляваў ключавыя пазіцыі друцка-ўшацкага волаку. Барацьбой за вяртанне гэтага важнейшага шляху пала-чанам і тлумачыцца вялікі кааліцыйны паход. Такім чынам, зразумела, чаму аблога Друцка была знята: уцёкі смаленскага Давыда мена-віта і вырашалі пытанне ў карысць Полацка.

Археалагічныя раскопкі сведчаць, што най-большы росквіт Друцка прыпадае на 30—40-я гады 13 ст. У горадзе ішло інтэнсіўнае бу-даўніцтва, вуліцы масцілі тоўстым бярвен-нем.

13 ст. было цяжкім для старажытнарускіх зямель: шмат гарадоў знішчылі орды Батыя. Але гарады, якія абмінула нашэсце, развіва-ліся і раслі, а некаторыя атрымалі самастой-насць. Сярод апошніх быў і Друцк. Цікавае ў гэтай сувязі паведамленне сустракаецца ў Хро-ніцы Быхаўца, Румянцаўскім, Еўраінаўскім летапісах, Летапісе Рачынскага і інш. Пасля разгрому Кіева Батыем кіеўскі князь Дзміт-рый даведаўся пра зямлю, дзе «мужики меш-кают без господаря а зовутся дручане. И он, собравшися людми, и пошол ко Друцку, и землю Друцкую посѣл, и город Друческ зару-бил, и назвался великим князем друцким» (Поўны збор рускіх летапісаў. Т. 35. М. , 1980. С. 194, на рус. мове).

3 13 ст. Друцк, як і іншыя гарады Полач-чыны, у складзе Вялікага княства Літоўска-га. У час паходу вялікага князя літоўскага Вітаўта на Віцебск у 1396 г. друцкія князі, як паведамляюць летапісы, «стретоша его и оудариша емоу челом оу слоужбоу» (Там жа. Т. 17. Спб. , 1907. С. 94).

Мала мы ведаем і пра Друцк 15 ст. Пад 1401 г. Хроніка Быхаўца паведамляе, што кароль польскі і вялікі князь літоўскі Ягайла і князь Вітаўт, якія вярталіся з паходу на Смаленск, прыехалі ў Друцк і былі на абедзе ў князя Сямёна Дзмітрыевіча Друцкага. А ў караля Ягайлы памерла жонка, і ўбачыў ён у князя дзвюх яго прыгожых пляменніц. Да-лей расказваецца пра сватаўство Ягайлы да малодшай з іх і тыя хітрыкі, на якія пайшоў друцкі князь, каб малодшая пляменніца не была выдадзена замуж раней за старэйшую (Хроніка Быхаўца. М. , 1966. С. 75—76, на рус. мове). Усё гэта выглядае даволі легендарна, але князь Сямён Дзмітрыевіч быў на самай справе друцкім князем. У начатку 15 ст. (1402) упамінаецца князь Андрэй Друцкі, за-біты ў бітве на рацэ Ворскла. Ёсць не вельмі дакладныя звесткі пра друцкага князя Івана Бабу і яго брата Пуцяту. Абодва названы друцкімі князямі, якіх у ліку іншых Вітаўт паслаў на барацьбу супраць татарскіх ханаў (1424 г. )’ (Поўны збор рускіх летапісаў. Т. 26, М. ; Л. , 1959. С. 183, на рус. мове). Пра Івана Бабу напісана ў Маскоўскім летапісным збо-ры 1479 г. , што ён у 1436 г. кінуў свой друц-кі ўдзел і перайшоў на бок вялікага князя маскоўскага Васіля Цёмнага (Там жа. Т. 25, М. ; Л. , 1949. С. 252). Незадоўга да гэтага друцкія князі падзялілі княства на шэраг дробных удзелаў і сталі звацца Друцкія-Са-калінскія, Друцкія-Багрынаўскія, Друцкія-Любецкія, Друцкія-Прыхабскія. У 1508 г. ўсе яны кінулі свае ўдзелы і перайшлі пад уладу Масквы, атрымаўшы новыя паветы. Такім чынам, Друцкае княства паступова прыйшло ў заняпад. 3 пачатку 16 ст. Друцк вядомы як геаграфічнае паняцце, хоць і пазначаецца на картах аднолькава з суседняй Оршай. Пад 1515 г. летапісы ўпамінаюць толькі «друцкія палі», мабыць, гэта азначае, што крэпасці ў горадзе ўжо не існавала. Некаторы час па традыцыі шлях з Вільні ў Маскву праходзіў праз Друцк. У 2-й палавіне 16 ст. пра Друцк, у якім быў «замак драўляны на гары высо-кай», пісаў італьянскі падарожнік Аляксандр Гваньіні, што служыў у віцебскім гарнізоне наёмным ротмістрам, а з 1569 па 1587 г. — ка-мендантам Віцебска. У 1698—1699 гг. , калі праз Друцк праязджаў сакратар пасольства Свяшчэннай Рымскай імперыі, аўтар «Дзён-ніка падарожжа ў Масковію» Іаган Георг Корб, тут амаль усюды былі руіны. «Гаво-раць,— засведчыў аўстрыец, што ў мінулым стагоддзі гэты горад меў сем міляў у акруж-насці і славіўся дзвюма сотнямі выдатных храмаў, але ў час жорсткай вайны. . . быў на-столькі спустошаны, што да яго стасуецца плач паэта на развалінах Троі: дзе стаяў Пергам, там цяпер хвалюецца калоссе» (Грыцкевіч В. , Мальдзіс А. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн. , 1980. С. 40). Неўза-баве прамы шлях на Маскву праз Талачын стаў больш папулярным. і старым, праз Друцк, карысталіся толькі купцы-гандляры кантрабанднымі рэчамі.

Праз стагоддзі нясе свае воды старажытная Друць, агінаючы з аднаго боку яшчэ і зараз магутныя і крутыя валы гарадзішча, дзе не-кая! бурліла жыццё. Знік назаўсёды горад на Друці, але раскопкі не скончаны, можна спа-дзявацца, што не адну цікавую старонку гі-сторыі прачытаюць археолагі. л. в. Аляксееў.

Барысаў камень каля в. Высокі Гарадзец у 1888 г. даследаваў беларускі этнограф, фаль-кларыст, археолаг Е. Р. Раманаў. У зборніку «Старажытнасці: Працы імператарскага Ма-скоўскага археалагічнага таварыства» (Т. 13, в. 1. М, 1889, на рус. мове) ён пісаў: «Па знешняму выгляду камень уяўляе сабой глы-бу чырвонага граніту квадратнай формы (4 ¹ / ₄ арш. х 4 ¹ / ₄ арш. ) з няправільнымі вугла-мі (паўн. ўсход — паўд. захад 5 ¹ / ₄ арш, паўн. захад — паўд. ўсход 4 ³ / ₄ арш. ); за-ходні, правы вугал амаль не мае слядоў апрацоўкі. Чатырма бакамі сваімі камень раз-мешчаны да чатырох бакоў свету, і даволі правільна. Цяжарам сваім ён уціснуў зямлю на ¹ / ₂ аршына і ўзвышаецца над узроўнем ямы на 1 арш. 2 вяршкі. 3 бакоў камень даў моцныя расколіны ў гарызантальным напрам-ку, асабліва ў заходняй частцы. Паверхня гарызантальная і амаль гладкая, але ў нека-торых частках укрыта мохам, дзе-нідзе рас-сыпаецца жарствою, а паўночная частка па-верхні сколата, у шырыню, ад краю, на 2—3 чвэрці, у глыбіню на 2—3 вяршкі. Увогуле, паверхня моцна папсавана, між іншым, і ад таго, што начлежнікі, якія пасвяць коней, па-ляць на камені свае вогнішчы.

Пры ўсім тым, лёгка можна заўважыць, што ва ўсю даўжыню каменя высечаны васьмі-канцовы крыж. Контур крыжа ў некаторых частках бачны выразна, у іншых ён зусім згладжаны. . . Вакол крыжа, па краях паверхні каменя, высечаны оўйныя (некаторыя да 5 вяршкоў) славянскія літары» (с. 192—193). Е. Р. Раманаў даследаваў надпіс і склаў уца-лелыя літары ў тэкст «Господи помози рабу своему Борису». У літаратуру помнік увай-шоў пад назвай Высокагародскага каменя. Сярод мясцовага насельніцтва камень быў вя-домы як «Кравец» і «Сцяпан», з ім звязана паданне, нібыта ў незапамятныя часы камень валодаў цудоўнай здольнасцю шыць сукенкі. Варта было прынесці вечарам сукно або ін-шую тканіну і сказаць: «Сцяпан, сшый мне жупан!», і да раніцы адзежына была гатова. . . Але адна жанчына ўздумала пасмяяцца з яго, прынесла сукно і папрасіла камень сшыць «ні тое, ні сёе». Раніцай узяла сукенку, але яна сапсавана: адзін рукаў на патрэбным месцы, а другі прышыты да палы ўнізе. 3 тых часоў «Кравец» перастаў шыць.

У 1898 г. над каменем была пабудавана капліца. У 1936 г. камень узарваны.

На Рагвалодавым камені (мясцовыя назвы Аршанскі, Барысаглебскі, Уладзімірскі) вы-сечана імя Рагвалода Варысавіча: «В лето 6679 (1171) месяца мая в 7 день доспен крест сей. Господи помози рабу своему Василпю в крещении именем Рогвалоду сыну Борисову». У 1794 г. пра гэты помнік паведаміў Ц. С. Мальгін у творы «Зярцала расійскіх гасуда-роў». Захавалася шмат паданняў пра Рагва-лодаў камень. Паводле аднаго з іх — гэта ака-мянелая жывёліна, калісьці камень быў на чатырох нагах і меў галаву. Мясцовы млынар адсек «галаву» і перарабіў на жорны, якія самі змалоліся ў пясок і перамалолі ўсё ба-гацце і сям’ю млынара. Паводле другога па-дання, пад каменем знаходзілася магіла кня-зя Васіля (Рагвалода), які загінуў тут у біт-ве. Паводле трэцяга — на гэтым месцы адбы-лася бітва паміж Рагвалодам і друцкімі кня-зямі. Рагвалод перамог і ў гонар перамогі загадаў высечы на камені крыж з надпісамі. Паводле чацвёртага — Рагвалод, вяртаючыся з паходу, адпачываў тут з дружынай і яму прысніліся бацька-нябожчык Барыс з братам Глебам. У гонар гэтага быў пастаўлены ка-мень-помнік, названы Барысаглебскім.

У 1807 г. над каменем была пабудавана Ба-рысаглебская царква (у 1812 г. знішчана французамі), у 1830 г. ўзведзена капліца. Ёсць звесткі, што ў 1913 г. камень быў яшчэ на месцы. Далейшы лёс яго невядомы.

Л. У. Дучыц, А. А. Шнэйдар.

3 архітэктурнага мінулага

На Талачыншчыне захавалася адносна мала помнікаў архітэктуры. Але і яны, як частка матэрыяльнай культуры народа, дапамагаюць пазнаць жыццё ў мінулым, глыбей зразу-мець духоўную культуру і светаадчуванне нашых продкаў, прыносяць эстэтычнае зада-вальненне. Акінуўшы поглядам гэту ў нека-торым сэнсе бессістэмную, але гістарычна гарманічную разнастайнасць будынкаў, мы ўсведамляем — гэта наша гісторыя, наша культурная спадчына.

3 гісторыка-архітэктурнай спадчыны Тала-чыншчыны найбольш высокамастацкі і каш-тоўны помнік архітэктуры позняга барока — ансамбль базыльянскага кляштара ў Тала-чыне па вул. Леніна, які часткова захаваўся. У яго склад уваходзілі касцёл, кляштарны жылы корпус і школа. Касцёл, заснаваны Львом Сапегам у 1604 г. , прызначаўся для гараджан і быў агульнадаступным (фарным). У 1769 г. з заснаваннем Сангушкамі базыльян-скага манастыра на месцы старога касцёла пастаўлены манументальны будынак у стылі ракако (так званага віленскага барока). Ня-спынная і вельмі вострая барацьба рэлігій абумовіла ператварэнне касцёла ў 1796 г. ва уніяцкую царкву, а ў 1804 г. ў праваслаўную Пакроўскую царкву.

Базыльянскі касцёл вырашаны паводле най-больш пашыранай манументальнай кананіч-най схемы культавага збудавання — у выгля-дзе трохнефавай двухвежавай базілікі з дзвю-ма сакрысціямі. Падзелу храма на тры нефы адпавядае і трохчасткавае чляненне галоўна-га фасада. Яго скульптурная хвалістая плос-касць даведзена да дасканаласці. Крываліней-ныя згібы фасада пазбаўляюць канструкцыю адчування архітэктанічнасці. Тонкія, зграбна выцягнутыя ў вышыню пілястры надаюць яму выгляд плаўна выгнутая мембраны. Сця-на фасада завершана пластычна выгнутым тонкапрафіляваным карнізам і філянговым парапетам. Над цэнтральнай часткай фасада ўзвышаецца трох’ярусны пластьгчнай формы шчыт, фланкіраваны па баках двух’яруснымі вежамі. Прадстаўнікі архітэктуры ракако аб-мяжоўвалі мастацкую вобразнасць будынкаў пластыка-дэкаратыўным багаццем галоўнага фасада. Таму і ў талачынскім касцёле бака-выя фасады вырашаны плоскасна, без архі-тэктурнага дэкору і аб’ёмна-прасторавай ак-тыўнасці. Дэкаратыўна-пластычны акцэнт зроблены на алтарным фасадзе, які заверше-ны манументальным атыкам. Знешні дэкор мае адметныя рысы ракако: згрупаваныя пі-лястры, раскрапаваныя слаістыя карнізы, складанага малюнка праёмы і авальныя лю-карны, нішы, ліштвы і інш.

Насычаная дынамікай унутраная прастора будынка ад галоўнага нефа пераходзіць у прэсбітэрый, а больш кароткія бакавыя нефы адкрываюцца арачнымі праёмамі. Цэнтраль-ны і бакавыя нефы перекрыты крыжовымі скляпеннямі на падпружных арках, прэсбі-тэрый — цыліндрычным скляпеннем. У паў-ночна-ўсходняй частцы будынка размешча-ны хоры. Унутраныя апоры аформлены спа-ранымі пілястрамі з антаблементамі. Алтар-ная частка адгароджана мураваным ікана-стасам 18 ст. У канцы 19 — начатку 20 ст. ён застаўлены драўляным іканастасам. Антабле-менты, падпружныя аркі і арачныя праёмы паміж нефамі аздоблены паліхромнай разма-лёўкай на раслінныя матывы.

Гэты архітэктурны помнік стаіць у адным радзе з такімі шэдэўрамі, як Сафійскі сабор у Полацку, касцёл у Глыбокім, і іншымі тво-рамі мясцовай школы дойлідства віленскага барока.

У 1779 г. побач з касцёлам (з паўднёвага боку) пабудаваны кляштарны жылы корпус.

Пабудова прамавугольная ў плане, двухпа-вярховая. Галоўны і дваровы фасады расчля-нёны пілястрамі на высокіх пастаментах і прамавугольнымі вокнамі, якія аформлены плоскімі ліштвамі з валютамі зверху. Тарцо-выя сцены завершаны франтонамі. Планіроў-ка корпуса галерэйнага тыпу. Цэнтральны вузел — уваход і лесвічная клетка. Асноўную масу памяшканняў складалі невялікія тыпа-выя келлі манахаў. 3 буйных памяшканняў вылучаліся трапезная і «цёплая» царква. Простыя па планіроўцы прамавугольпыя і невялікія па памерах памяшканпі ажыўлены ажурнымі скляпеністымі перакрыццямі.

Архітэктура эклектызму ў Талачыне прад-стаўлена каменным касцёлам, пабудаваным у канцы 19 — пачатку 20 ст. амаль насупраць (праз р. Шчань) базыльянскага кляштара.

У той перыяд не прытрымліваліся кананіч-нага правіла арыентацыі храма алтаром на ўсход. Таму купальнай апсідай ён павернуты на захад. Галоўны фасад пабудовы выходзіць па галоўную гарадскую магістраль, і такім чынам будынак арганічна ўключаны ў яе го-радабудаўнічы ансамбль. Манументальнасць храма ўзмацняецца яго размяшчэннем на прыродным узвышшы. Побач з касцёлам да 1960-х гадоў узвышалася трох’ярусная звані-ца.

Будынак касцёла мае нескладаную аб’ёмна-прасторавую кампазіцыю і ўяўляе сабой пра-мавугольпы ў плане аб’ём пад двухсхільным дахам. Значны маштаб, буйныя чляненні, аб’ёмная лаканічнасць і моцнае канструк-цыйнае вырашэпне, адсутнасць ярка вылуча-ных акцэнтаў выклікае адчуванне масіўнасці і статычнасці пабудовы. Галоўны ўваход у бу-дынак вырашаны бабінцам, аналагічным па архітэктуры храму, але меншага аб’ёму. Ім-кненне акцэнтаваць парадны фасад будынка вымусіла архітэктара ўзмацніць яго дэкара-тыўную апрацоўку — да стральчатых ніш, вы-сокіх пілястраў прыбавілася суцэльная ру-стоўка сцен. Алтарны фасад вылучаны моц-най паўкруглай апсідай, завершанай паўсфе-рычным купалам. Бакавыя фасады вырашапы плоскасна і расчлянёны высокімі вузкімі стральчатымі вокнамі і пілястрамі ў прасцен-ках. Па перыметры будынак апяразаны тон-ка прафіляваным карнізам з дзвюма тонкімі цягамі.

Унутраная прастора касцёла дзвюма пара-мі моцных слупоў расчлянёна на тры нефы, сярэдні з якіх паглыблены паўкруглай апсі-дай. Пры ўваходзе вылучаны бакавыя квад-ратныя ў плане хрысцільні, над якімі разме-шчана галерэя хораў, адкрытых у зал храма. Зараз будынак рэстаўрыраваны, у ім разме-сціцца краязнаўчы музей.

У 1850—60-я гады ў архітэктуры Расійскай імперыі, у тым ліку і на Беларусі, аднаўляец-ца старажытнарускі стыль. У асноўным но-вая, так званая руска-візантыйская стылявая плынь увасобілася ў культавым дойлідстве. Пачалося масавае будаўніцтва па «ўзорных» праектах. У 2-й палавіне 19 ст. вакол Талачы-на (у вёсках Манастыр, Новае Сяло, Равуча) узнік шэраг манументальных праваслаўных храмаў, архітэктура якіх выклікае асацыяцыі з формамі старажытнарускіх цэркваў і це-рамоў.

На ўзвышшы ў цэнтры в. Манастыр у 1890 г. ўзведзены манументальны цагляны будынак Троіцкай царквы. Пабудаваная па кананічнай схеме, яна ўключала званіцу, бабінец, асноў-ны аб’ём і апсіду з прыдзеламі. У агульнай кампазіцыі будынка пануе шатровая двух’-ярусная званіца. У першым, квадратным ў пла-не ярусе зроблены галоўны ўваход, другі ярус васьмігранны, прарэзаны скразнымі арачнымі праёмамі-галаснікамі. Асноўны кубападобны аб’ём накрыты пакатым чатырохсхільным бляшаным дахам, па вяршыні якога ўзвыша-ецца цыбулепадобны купалок на васьмігран-ным драўляным барабане. Старажытнарускі каларыт архітэктуры надае будынку пластыч-ны дэкор: аркатурныя з гіркамі падкарнізныя паясы па перыметры асноўнага аб’ёму, кіле-падобныя броўкі над здвоенымі і адзінарны-мі арачнымі вокнамі.

У 1882 г. ў в. Равуча ў руска-візантыйскім стылі была пабудавана фамільная капліца-пахавальня мясцовага памешчыка Хамянтоў-скага (захавалася часткова). Капліца мае на-сычаную пластычную і дэкаратыўную трак-тоўку, нягледзячы на лаканічнае і спрошча-нае прасторавае вырашэнне ў выглядзе пра-мавугольнага ў плане невысокага аб’ёму. Бу-дынак быў накрыты дахам складанай канфі-гурацыі — вынік спалучэння двухсхільнага і шатровага пакрыцця. У завяршэнні даху цы-булепадобны купал на васьмігранным бараба-не. Сродкамі цаглянай муроўкі фасады насы-чаны рустоўкай, прафіляванымі ліштвамі, кі-лепадобнымі броўкамі над вокнамі, філянго-вым фрызам, аркатурай. Гэты дэкаратыўны кангламерат ствараў уражанне старажытна-сці архітэктуры збудавання. Галоўны фасад у цэнтральнай частцы быў завершаны другім ярусам у выглядзе моцнай аркі-званіцы з кі-лепадобным абрамленнем. Усе фасады былі падзелены філянговымі лапаткамі на тры ча-сткі, унутраная прастора перакрыта драўля-ным скляпеннем на ветразях, бакавыя фаса-ды па восі сіметрыі ў цэнтры вылучаны рыза-літамі з двухгранпым верхам і арачным праё-мам у цэнтры. Па баках арачны прайм флан-кіраваны двума прамавугольнымі вокнамі.

Мастацтва народных дойлідаў адлюстроўва-лася і ў вытворчых збудаваннях. Прыклад таму двухпавярховы турбінны вадзяны млын у в. Равуча. Першы наверх для прыйму і на-запашвання збожжа, другі — для абсталяван-ня з жорнамі. У гаспадарчых мэтах выкары-стоўваўся і паўвальмавы гонтавы дах.

У канцы 19 ст. на ўзвышшы ў паўднйвай частцы Талачына быў пасаджаны парк пей-зажнага тыну, пераважна з мясцовых парод дрэў: сасны, елкі, ліпы, бэзу, вярбы, таполі. Паркавы ландшафт узбагачаны невялікай са-жалкай. 3 сядзібных пабудоў на ўскраіне пар-ку ўцалеў гаспадарчы цагляны будынак.

У в. Няклюдава зберагліся рэшткі нату-ральнага сядзібнага парку канца 19 ст.

А. М. Кулаггн.

ЗВЕСТКІ ПРА ДРУЦК, ТАЛАЧЫН, АБОЛЬЦЫ, КОХАНАВА

3 КНІГІ «МАЛЯУНІЧАЯ РАСІЯ»

В Могилевском же уезде находится другая столица удельного княжества. Это знаменитый летописный Друческ, потом Друцк, на реке Друть и при большом озере, чрез которое Друть проходит. На острове озера видны еще следы вала и рва, окружавшего замок. Летописи упоминают о Друцке под годом 1115, когда Владимир Мономах послал против Друцка сына своего Ярополка, князя смолен-ского. Друцк принадлежал тогда, вместе с Минском, Глебу Всеславичу, сыну Всеслава полоцкого. Ярополк овладел Друцком, разорил его, жителей переселил в город Зельны, ныне Зеленово, неподалеку от Смоленска. Но город вскоре от-строился и до XVI ст. постоянно был столицею удельного княжества. Посяга-тельства на Друцк со стороны удельных князей были очень часты. В 1151 г. в Друцке княжил Глеб Ростиславич. В 1158 изгнанный из Полоцка князь Рогво-лод завладел Друцком и потом передал сыну своему Глебу. В 1181 Святослав Всеволодович Черниговский с новгородцами напал на Друцк и опустошил его. Зависимость этого княжества от Полоцкого весьма заметна; с половины же XIII ст. явственно начинает преобладать влияние литовских князей. Во времена Ольгерда в Друцке сидел князь Иоанн; Ольгерд изгнал его и посадил сына своего Дими-трия. Но в 1508 г. видим еще владетельных князей Друцких; их склонил на свою сторону известный князь Михаил Глинский, и три брата Друцкие вместе с Глин-ским передались великому князю московскому. Кажется, с этого времени не бы-ло уже удельных Друцких князей. Но род их был многочислен и разделился на несколько ветвей. Известны пять линий этого рода, из коих некоторые еще су-ществуют и ныне: были князья «Друцкие-Любецкие», «Друцкие-Соколинские», «Друцкие-Горские», «Друцкие-Подбергские» и «Друцкие-Озерские». Из этого же рода происходили князья Бокриновские, а также князья Путяты, или Путятычи.

В Соколине, откуда Друцкие-Соколинские получили прозвание, еще недавно существовала часовня, в склепах которой покоились предки князей Соколинских. Один из них, князь Михаил Друцкий-Соколинский, был протестантом и основал кальвинский сбор в Соколине.

На левом берегу р. Друти находится довольно большое местечко Толочин, в XVI ст. принадлежавшее знаменитому канцлеру Льву Сапеге, который в 1604 г. основал здесь костел, школу и больницу. По присоединении Белоруссии в Толо-чине, как в пограничном пункте, учреждена была таможня.

* * *

Мы уже упомянули об Обольцах, где Ягайло основал первый католический костел в Белоруссии в 1378 г. , а при Сигизмунде III назначено благочиние (де-канат) на всю Белоруссию, и где потом учреждена суфрагания (викариат) Ви-ленского епископства. В летописях Обольцы упоминаются под именем Обльче. Ныне — ничтожное местечко. При р. Смолянке, в 29 верстах от Орши, находится небольшое местечко Коханово, о котором мы тоже уже упомянули, достоприме-чательное находящимся близ него большим камнем, называемым Рогволодовым, который мы причисляем к древним дольменам.

Живописная Россия. Т. 3, ч. 1. Спб. ; М. , 1882. С. 411—412, 416.

Выступление супраць паншчыны

У 1-м томе кнігі «Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі» змешчаны дакумент 1532 г. «Барацьба сялян Аболецкай воласці супраць па-велічэння паншчыны». Яго каменціруе доктар гіс-тарычных навук В. I. Мялешка.

Аболецкая воласць у той час лічылася дзяржаўным (гаспадарскім) уладаннем, пада-раваным «на вечный часы» каралеве Боне, і знаходзілася ў трыманні пана Кірдзея Гры-чынавіча.

Сяляне гэтай воласці адмовіліся выконваць новаўведзеныя дзяржаўцам адработачныя па-віннасці. Калі пра гэта стала вядома каралю Сігізмунду I, ён у 1532 г. накіраваў у Аболец-кую воласць службовую асобу, каб высвет-ліць, што за работы выконвалі сяляне на ка-рысць панскага двара ў лік паншчыны, і да-весці да ведама сялян, якія віды паншчыны яны абавязаны выконваць.

Прыехаўшы ў Абольцы, дзе знаходзіўся цэнтр воласці і панскі двор, прадстаўнік ка-ралеўскай улады загадаў склікаць сюды ўсіх сялян воласці. Аболецкі дзяржаўца пан Гры-чынавіч дакладваў даверанай асобе караля, што сяляне воласці 2 дні на тыдзень, у сера-ду і суботу, у другой палавіне дня адбываюць паншчыну, але калі на гэтыя дні выпадаюць святы, то на работу не выходзяць і адмаў-ляюцца адпрацоўваць у іншы час. Жыта жнуць і снапы складваюць у копы, а з поля не прыбіраюць і не малоцяць, падвод не даюць, двор не сцерагуць і не жадаюць яго абгароджваць. Усё гэта пацвердзілі аболецкі ўраднік Сямён Чуватаў і іншыя баяры (сва-бодныя сяляне).

На гэта сяляне адказалі, што ў адпаведна-сці з каралеўскімі прывілеямі (граматамі), якія, дарэчы, і былі прад’яўлены, яны не па-вінны даваць падводы аболецкаму ўрадніку і несці начную варту ў фальварку звыш пан-шчыны. Што датычыць «стайни оправенья, коней стереженья, сена воженья», то для гэ-тай мэты ёсць у двары спецыяльныя людзі.

Давераная асоба караля ўгледзела ў гэтым шкоду для каралевы, таму ад імя гаспадара (караля) патрабавала, каб уся воласць без-дакорна адбывала паншчыну 2 разы на ты-дзень ва ўстаноўленыя дні і выходзіла на ра-боту ранкам, а канчала яе позна, як і ў ін-шых гаспадарскіх і панскіх дварах.

У адказ сяляне «з великим криком» заяві-лі, што так служыць не будуць, нават калі ў іх адбяруць не толькі ўвесь набытак, але і жонак і дзяцей, а будуць працаваць так, як працавалі спакон вякоў іх продкі і бацькі і яны самі раней. I калі дзяржаўца пан Гры-чынавіч загадаў сялянам выйсці на работу ў сераду і чацвер, яны не выйшлі.

Убачыўшы такое рашучае супраціўленне прыгонных і баючыся, што яны ўцякуць з уладання, прадстаўнік каралеўскай улады параіў дзяржаўцу не гнаць іх на паншчыну, а чакаць далейшых указанняў каралевы.

Напалеон уцякаў праз Талачын

Лістапад 1812 года. Напалеон разбіты пад Красным. Кінуўшы з выпадку адлігі сані, ён верхам на кані з рэшткамі арміі ўцёк ад па-гоні праз Ляды на Дуброўну ў Оршу, дзе былі вялікія запасы харчавання — да 90 тыс. рацыёнаў. У Талачыне і Барысаве запасы хле-ба склалі больш за 200 тыс. рацыёнаў, яны былі гвалтоўна рэквізаваны ў насельніцтва. 21 лістапада Напалеон прыбыў у Оршу. Калі генерал Платаў са сваімі казакамі наблізіўся да Оршы, Напалеон спаліў некаторыя даку-менты, 60 пантонаў, частку павозак, нагру-жаных нарабаваным дабром, падпаліў горад і выступіў з яго. Галоўная напалеонаўская штаб-кватэра знаходзілася ў Камянцы непа-далёк ад Коханава. 3 Коханава ў Талачын Напалеон ішоў пешшу, быў маўклівы і хму-ры. Да яго падышоў афіцзр, прысланы мар-шалам Удзіно.

— Маршал даручыў мне данесці,— сказаў ганец,— што руская армія Чычагава прый-шла да Бярэзіны і заняла ўсе пераправы.

— Няпраўда, гэтага быць не можа! — за-крычаў Напалеон.

— Два непрыяцельскія атрады,— працяг-ваў афіцэр,— занялі мост і перайшлі ўжо на левы бераг; на рацэ лёд слабы і пераходзіць на ім немагчыма.

— Няпраўда,— гнеўна крыкнуў імператар,— ён хлусіць.

— Я выканаў толькі даручэнне маршала, які загадаў мне паведаміць гэту вестку,— за-пярэчыў афіцэр.

Тады, адступіўшы назад і абапёршыся на палку, Напалеон заскрыгатаў зубамі, кінуў гнеўны позірк на неба і, нібы пагражаючы, падняў угору правую руку, сказаў такое жу-даснае багахульства, што начальнік штаба, які гэта чуў, не адважыўся перадаць іншым, калі расказваў аб гэтай сцэне; потым, уба-чыўшы генерала Дода, які прыбыў ад марша-ла Віктора, Напалеон з жудасным выразам твару і, не слухаючы яго дакладу, адрывіста сказаў яму: «Яны там!» (Дамбавец-к і А. С. Спроба апісання Магілёўскай гу-берні. Магілёў, 1882. Кн. 1. С. 148, на рус. мове).

22 лістапада Напалеон прыбыў у Талачын, дзе спыніўся ў будынку манастыра.

Імператар не спаў амаль усю ноч, пра-вёў нараду з генералам Додам, які ведаў ця-чэнне Бярэзіны і раіў ісці на Лепель, Глыбо-кае, Вільна. У тры гадзіны ночы выклікаў ге-нерала Каленкура, раіўся аб магчымасцях пераправы цераз Бярэзіну па тонкім лёдзе, які ўкрыў раку. Было вырашана спаліць ар-хівы арміі, эмблемы карпусоў, усе, якія за-сталіся, экіпажы і павозкі з нарабаваным дабром.

23 лістапада Напалеон пакінуў Талачын. Захутаны ў доўгі плашч, з палкай у руцэ, ён ішоў пешшу. За ім пляліся рэшткі некалі «вялікай арміі». Каля вёскі Славені быў зроб-лены прывал. Напалеон выступіў з прамовай. Агаліўшы шпагу, ён усклікнуў, звяртаючыся да салдат: «Хто хоча ўбачыць Францыю, паві-нен перайсці Бярэзіну!». Усе надзеі вырата-вацца рушыліся. Генерал-фельдмаршал Ку-тузаў са сваім войскам набліжаўся да Бары-саўскага павета, генерал Міларадавіч рухаў-ся праз Талачын, начаваў у Бабры, адтуль выступіў у Барысаў, генерал Платаў прай-шоў па правым баку паштовага шляху паблі-зу Талачына і ўвайшоў у межы Мінскай гу-берні.

У час праследавання непрыяцеля рускімі войскамі праз Копыскі павет, куды ўваходзі-ла ў той час значная частка сучаснага Тала-чынскага раёна, да мяжы Барысаўскага паве-та «на вялікім шляху ў мястэчках, сялібах і вёсках сабрана было непрыяцельскіх чалаве-чых мёртвых цел да 13 000, якія былі спале-ны і закапаны ў зямлю» (Беларусь у эпоху феадалізму. Мн. , 1979. Т. 4. С. 53, на рус. мове).

* * *

3 успамінаў Армана дэ Каленкура

Арман дэ Каленкур — выхадзец з радавітага французскага дваранства. Напалеон зрабіў яго обершталмайстрам двара, потым сваім паслом у Расіі, а пазней міністрам замежных спраў. У час паходу на Расію Каленкур увесь час знаходзіўся пры імператару. З дня ў дзень ён вёў дзённік, які стаў асновай яго кнігі «Мемуары», Нягледзячы на суб’ектыўнасць многіх ацэнак Каленкура. асобныя недакладнасці, «Мемуары», змяшчаюць багаты гіс-тарычны матэрыял. Яны каштоўныя тым, што кар-ціны разгрому напалеонаўскай арміі малюе віда-вочца, чалавек блізкі да Напалеона і цалкам яму адданы.

22-го мы были в Толочине; император оста-новился в здании, которое было чем-то вро-де монастыря. Там, в Толочине, он узнал об эвакуации нашими войсками Минска, кото-рый был занят 16-го авангардом адмирала Чичагова под командованием генерала Лам-берта. Император, потеряв вместе с Минском все свои склады, все средства, с помощью ко-торых он после Смоленска рассчитывал вновь собрать и реорганизовать армию, на один мо-мент был ошеломлен этим известием. Он не только терял все те ресурсы, на которы воз-лагал свои надежды, но перед ним еще выяснилась тревожная картина положения: молдавская армия, быть может, уже соедини-лась с корпусами, находящимися в нашем тылу, а не была подтянута Кутузовым к глав-ным русским силам на нашем фланге, как все время надеялся император.

Император, стальная воля которого лишь еще больше закалялась при виде стольких препятствий и, можно сказать, стольких опас-ностей, тотчас же решил ускорить свое пере-движение, подоспеть, если это окажется воз-можным, к Березине раньше Кутузова, сра-жаться и одержать победу над всеми, кто встретится на его пути. Вместе с тем он питал тешившие его и обещавшие выход из положения надежды, лелея мечту, что князь Шварценберг и Рейнье, узнав о потере нами Минска, уже выступили и изменили положе-ние. Во всяком случае он считал, что сосре-доточение под Борисовом тех войск, которыми он располагал в этом районе и которые, на-верное, в связи с происходящими событиями собрались там вместе, надежным образом обес-печивает отступление армии, которое теперь нельзя прерывать вплоть до Вильно. Он был уверен, что борисовский мост находится под крепкой охраной. Этот мост был важным пунктом. Уже давно император приказал при-вести его в оборонительное состояние, держал там войска, и, судя по тому, что он соблаго-волил говорить мне, а также князю Невша-тельскому, он думал, что может рассчитывать на этот пункт.

Вечером, когда император лег в постель, он оставил у себя, как это часто бывало, графа Дарю и Дюрока, чтобы поболтать с ними; он задремал, а Дарю и Дюрок стали разговари-вать между собой, ожидая, пока император окончательно заснет и можно будет удалить-ся. Через четверть часа император проснулся н спросил их, о чем они говорят.

— Мы мечтали о воздушном шаре,— отве-тил Дарю.

— Для чего?

— Чтобы увезти ваше величество.

— Да, положение довольно трудное. Вы, значит, боитесь попасть под замок в качестве военнопленных?

— Нет, не военнопленных, потому что ва-шему величеству такой хорошей участи не предоставят.

— Положение действительно серьезно. Во-прос осложняется. И все же если начальники подадут пример, то я все еще буду сильнее, чем неприятель. У меня больше, чем нужно, сил, для того чтобы пройти по трупам рус-ских, если единственным препятствием будут их войска.

На следующий день (23 ноября) государ-ственная канцелярия сожгла свои бумаги; Дарю настаивал на этом, начиная с Гжатска, где мы начали уничтожать свои обозы.

В три часа утра император послал за мной и заговорил о полученных им дурных сооб-щениях:

— Дело становится серьезным,— сказал он.

Затем император спросил меня, достаточно ли крепок мороз для того, чтобы реки и озе-ра замерзли и артиллерия могла бы пройти по льду.

— Думаю, что нет, по крайней мере, что касается рек,— ответил я.

— Вы сами не знаете, что говорите; ведь Ней перешел Днепр по льду без пушек, а тогда было не так холодно, как сегодня. Мо-розы будут, и мы пройдем через болота Бе-резины. Иначе пришлось бы идти на прорыв и делать большой обход. Сколько дней форси-рованного марша нужно для того, чтобы дой-ти до Вилейки или до Глубокого? Положение может сделаться критическим, если Кутузов правильно сманеврировал, а Витгенштейн за-хочет его поддержать или соединиться с ад-миралом. Эти моряки всюду приносят мне несчастье. Что касается Кутузова, то он воевать не умеет. Когда завязывается бой, он дерется с отвагой, но он ничего не понимает в большой войне.

Затем император рассказал мне о разговоре с Дарю и Дюроком.

— Их воздушный шар отнюдь не был бы лишним,— сказал он шутя. — На сей раз спа-сение только в отваге. Если мы перейдем Березину, то я буду хозяином положения, так как двух свежих корпусов, которые нахо-дятся там, и моей гвардии достаточно для того, чтобы побить русских. Если пройти нель-зя, то мы выкинем фокус. Обсудите с Дюро-ком, что можно будет взять с собой, в случае если нам придется прорываться не по дороге, а через поля без всяких повозок. Надо зара-нее подготовиться на тот случай, если при-дется уничтожить все, чтобы не оставлять трофеев неприятелю. Я лучше буду до конца кампании есть руками, чем оставлю русским хоть одну вилку с моей монограммой. Условь-тесь с Дюроком обо всем, что касается его ведомства, и не проговоритесь никому. Я го-ворил об этом только с ним и с вами. Надо удостовериться, в хорошем ли состоянии мое и ваше оружие, так как придется драться.

Император коснулся еще многих других вопросов, обсуждая свое положение и проект своего отъезда во Францию.

Я переговорил с Дюроком, который в свою очередь рассказал мне о беседе императора с ним и Дарю. Мы условились, что отныне все столующиеся при императорском дворе будут сами заботиться о своих бокалах, тарелках и остальных предметах столового прибора, если желают пользоваться ими и дальше. В ка-честве предлога мы решили ссылаться на то, что мулы, перевозившие погребцы со столо-выми принадлежностями, ослабели.

Хотя мороз был еще сильный, но небо бы-ло покрыто облаками, грозила оттепель, и во всяком случае мог пойти снег. Больные за-мерзали по ночам возле бивуаков. Так как люди были небрежны, а добывать фураж и воду для лошадей было трудно, то лошадей погибло очень много. Мой адъютант Жиру, который после своего ранения под Красным ехал в моей коляске, умер ночью. Он был без сознания в течение двух дней.

Из Толочина мы переехали в Бобр, куда прибыли 23-го. На дороге попадалось еще больше издохших лошадей, чем при наших прежних переходах. Встречались и человече-ские трупы; очень много их мы находили на всех бивуаках; это были трупы людей, задох-шихся в дыму костров, так как, продрогшие и почти окончательно замерзшие, они жались слишком близко к кострам. Живые стонали и не могли тащиться дальше. одни — от слабо-сти, другие — потому что у них были отмо-рожены руки и ноги. Это ужасное зрелище произвело глубокое впечатление на всех. Не-счастных окоченевших людей нельзя было убедить в том, что огонь грозит им смертью и что единственное лекарство — это двигать-ся и растирать конечности чем-нибудь сухим, а еще лучше снегом. . .

Коленкур А. де. Мемуары: Поход Наполео-на в Россию. М. , 1943. С. 254—257.

ПАВЕДАМЛЕННЕ ПРАДВАДЗЩЕЛЯ ДВАРАНСТВА КОПЫСКАМУ СПРАЎНІКУ АБ АДМАЎЛЕННІ СЯЛЯН ВЫКОНВАЦЬ

ПАВІННАСЦІ ПАМЕШЧЫКУ ЗАРЖЭЦКАМУ

Помещик Иосиф Заржецкий лично жаловался мне, что некоторые из крестьян, водворенных на его земле, отказываются исполнять те повинности, кои в высо-чайше утвержденных Положениях крестьян означены, что этим останавливают полевые работы; что к таковому неповиновению подстрекает их имения Смолян сенатора Семенова крестьянин деревни Шубочова Данила Кулеш, ложно толкуя им Положения. Он же Данила осмелился советовать священнику приходскому Попейко, чтобы тот не увещевал крестьян Заржеццого. Более уклончивым от исполнения повинностей своих оказались следующие крестьяне: м. Обольцов — Юстин Багун, деревни Кривой — Степан Грамок. Деревни Пищакина: Стефан и Ермолай Литвинко, Сурин — Винцес и деревни Киселева Францис.

Уведомляя о сем ваше высокоблагородие, имею честь покорнейше просить сделать распоряжение о приведении к порядку и должному исполнению своих обязанностей поименованных крестьян, более виновных и упорных из них сле-дует подвергнуть взысканию, а крестьянина Смолянского имения деревни Шу-бочова Данилу Кулеша, буде действительно он ложно толковал положения и проч. Вы может быть найдете по усмотрению вашему нелишним для примера строго наказать на месте или предать суду.

К сему имею честь присовокупить, что Заржецкий всем крестьянам, кои до сих пор аккуратно исполняли свои повинности, уступил третий день барщины, а с виновных в неисполнении своих обязанностей будет требовать и третий день до тех пор, пока не удостоверится, что они исправились и сделались исполнитель-ными.

Предводитель дворянства (подпись).

Рэзалюцыя спраўніка:

15 мая 1861 года. исп. 16 мая № 655.

Сию же минуту с тем же нарочным дать предписание приставу Ильничу взять крестьян сенатора Семенова деревни Шубочова — Данилу Кулеша, а рав-но крестьян м. Обольцов — Юстина Багуна, д. Кривой — Степана Грамока, д. Пи-щакина — Степана и Ермолая Литвинко, д. Сурин — Винцеся и д. Киселева — Франциса; которых, если я не буду 20 числа в Толочине, немедленно доставить ко мне в Копысь под конвоем полицейских.

Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. Мн. , 1940. С. 433.

Падзеі 1863 года ў народных паданнях

Ва ўмовах рэвалюцыйнай сітуацыі ў Расіі пачалося нацыянальна-вызваленчае паўстан-не 1863—64 гг. супраць царызму, якое ахапі-ла Польшчу, Беларусь, Літву і Правабярэж-ную Украіну. Вялікае значэнне надавалі паў-станцы Магілёўскай губерні, адкуль паўстан-цкі рух меркавалі перакінуць у Расію. На дапамогу паўстанцкаму ваеннаму начальніку губерні Л. М. Звяждоўскаму з Пецярбурга і Масквы прыбылі афіцэры I. М. Будзіловіч, К. А. Жаброўскі, А. В. Алендскі, якія фармі-равалі паўстанцкія атрады ў Аршанскім і Сенненскім паветах, куды ўваходзіла ў той час тэрыторыя сучаснага Талачынскага раё-на. Большасць сялян Магілёўскай губерні над уплывам царскай прапаганды ўспрыняла паўстанне як барацьбу памешчыкаў за вяр-танне прыгонніцтва, таму ставілася да яго варожа. Аршанскае акруговае таварыства краязнаўства яшчэ ў 1920-я гады збірала за-пісы паданняў аб паўстанні ў межах Магі-лёўскай губерні. Праверка вясковых падан-няў па архіўных матэрыялах пераканала, што памяць народа даволі ясна захавала ход па-дзей у межах Талачыншчыны. Напярэдадні і пасля рэформы 1861 г. чуткі аб волі сярод ся-лян усё пашыраліся. Адначасова з вёскі ў вёску папаўзлі і іншыя чуткі — «аб хуткім прыходзе палякаў, якія будуць забіраць зям-лю і край наш пад сябе» (Васілеўскі Д. Сялянства Віцебскай і Магілёўскай губерань у паўстанні 1863 году. Полымя. 1928. № 6. С. 151). Гэтыя чуткі палохалі сялян, якія ма-рылі аб хуткім скасаванні паншчыны. Ва ўсіх запісаных паданнях зафіксаваны варо-жыя адносіны паноў і прыгонных. «Кепска адносіліся паны да сялян, і калі парабак не выпаўняў абавязкаў, то катавалі яго розгамі» (Там жа),— адзначаў селянін Нічыпар з в. Вугалеўшчына. У той жа вёсцы другі се-лянін казаў, што «такія забітыя сяляне жалі-ліся цару на паноў, а тут паслы Нямеччыны, Аўстрыі і Францыі прыехалі к цару і сказа-лі, што калі ён не вызваліць сялян ад прыго-ну, дык яны пойдуць на яго вайной. Цар гэ-тага спужаўся і аслабадзіў сялян ад крапас-ной няволі. Кожнаму селяніну пры гэтым павінна было даць па 6 р. грошы і па 20 дзе-сяцін зямлі. Паны гэтага не залюбілі, схаў-русіліся з палякамі, сталі рыхтавацца да паў-стання. Палякаў паны падгаварвалі і казалі, што калі яны памогуць панам, то могуць узяць усю сваю зямлю назад» (Там жа). У гэтых запісах адлюстравана надзея селяні-на з Талачыншчыны атрымаць зямлю і гро-шы праз царскі ўрад, ён ясна ўсведамляе імкненне паноў адабраць зямлю ў сялян. «Свае» паны былі больш знаёмымі, чым не-вядомыя «палякі», таму прыходу палякаў вельмі баялася вёска. Пры такіх настроях цяжка было разлічваць на дапамогу сялян у паўстанні.

У ноч на 23 красавіка сфарміраваныя ў буйных маёнтках узброеныя паўстанцкія ат-рады пачалі выступление. Паўстанне адна-часова ахапіла Сенненскі, Аршанскі, Лепель-скі, Горацкі і іншыя паветы Магілёўскай гу-берні. Але яно хутка было задушана. Трохі даўжэй трымаліся атрады, якія дзейнічалі ў Сенненскім і на мяжы Магілёўскага і Аршан-скага паветаў. Магілёўскі паўстанцкі атрад пад кіраўніцтвам Антонія Алендскага павёў моцную агітацыю сярод сялян за падтрымку паўстанцаў. У кожнай вёсцы Алендскі склі-каў сходы сялян і агітаваў іх за паўстанне. Яго прамовы, здаецца, павінны былі- сустрэць найвялікшае спачуванне сярод сялянства. Ён абвяшчаў перадачу сялянам у карыстанне ўсёй зямлі, скасаванне прыгону, абавязковай вайсковай павіннасці і інш. Выступаў ён у Друцку і іншых вёсках Талачыншчыны, але спачуванне і дапамогі ад сялян не атрымаў. Тым не менш большая частка паданняў, за-пісаных аб паўстанні ў межах Талачынскага раёна, расказвае аб прамовах і паводзінах Алендскага. Пагалоска аб ваенных дзеяннях і перамогах яго атрада, што перадавалася наступным пакаленням, вельмі перабольшва-ла сапраўдныя сілы атрада, які фактычна на-лічваў каля 100 чалавек. Так, паводле запісу ў в. Саколіна, яго атрад налічваў 250 чала-век, у Талачыне — 750 чалавек, у в. Вугалеў-шчына — 1000 чалавек. Праўда, паданні зблы-талі імя кіраўніка паўстанцаў з імем паруч-ніка Корсака, які быў у атрадзе. Асабліва яркімі фарбамі малюе паданне апошнюю біт-ву атрада Алендскага з царскім войскам каля вёскі Антанова 26 і 27 красавіка. Першая су-тычка гэтага атрада з ротай Аляксандраўскага палка скончылася перамогай паўстанцаў. Па-данні паведамляюць, «што тысяча паўстан-цаў пад кіраўніцтвам пана Корсака разбілі царскі атрад у 260 чалавек, пасеклі салдат на капусту, так што засталося ўсяго 7 чалавек, якія неяк дацягнуліся да Магілёва. Адтуль прыслалі ўжо 5000 салдат. Пасля першай пе-рамогі палякі зрабілі гулянку, накупілі га-рэлкі, піва, моцна заснулі ў сваім лагеры ў бары, на гарэ. Рускія салдаты . . . абступілі ноч-чу лагер, ды чакалі, калі паны паўстаюць. Ужо стала ўсходзіць сонца, паны ўсё спяць. Тады салдаты надумаліся іх разбудзіць, па-ставілі духавую музыку і зайгралі, як толькі сонца ўзышло. Паўскаквалі палякі, а салда-ты давай іх страляць. Ніводнага не выпусцілі жывога, пабілі ўсіх, застаўся толькі ранены кіраўнік «пан Корс», у яго была адсечана рука. Многа труждаўся Корс, але нарэшце памёр, паклаў сваю галаву дарма» (Там жа. С. 157. Запісана ў в. Вугалеўшчына). У афі-цыйных дакументах пра гэта значылася, што рота Аляксандраўскага палка дагнала ў лесе каля мястэчка Славені і спаткала ва ўмаца-ваным лагеры атрад паўстанцаў у 100 чала-век. У бойцы паўстанцы былі разбіты, забіты 21 чалавек, а паранена 2, на месцы ўзята ў палон 19 чалавек, а пасля сяляне вылавілі яшчэ 60 чалавек паўстанцаў. Антонію Аленд-скаму ўдалося выратавацца, ён далучыўся да атрада Жаброўскага, але 25. 5. 1863 г. быў схоплены карнікамі ў Барысаўскім павеце і расстраляны ў Мінску. Паданне, запісанае ў Талачыне, называе паручніка Корсака панам Карскім і даводзіць, што ён меў маёнтак у Манастырах.

Вялікае ўражанне зрабіла на насельніцтва група паўстанцаў, якую вялі праз Талачын пасля разгрому паўстання. Іх зброю вязлі на сямі фурманках, здзіўленне выклікала драўляная гармата, абабітая жалезнымі абру-чамі.

Паўстанне было задушана, але пад яго ўплывам царскі ўрад адмяніў з сакавіка 1863 г. на тэрыторыі Беларусі і Літвы часова-абавязаныя адносіны сялян да памешчыкаў, паменшыў на 20 % выкупныя плацяжы, вы-мушаны быў вярнуць сялянам частку зямлі, адабраную да рэформы.         н. в. Шаўрук.

ЗВЕСТКІ АБ СТАНЦЫЯХ КОХАНАВА, ТАЛАЧЫН,

ВЕСЦЫ ГАЛОШАЎКА, МЯСТЭЧКАХ АБОЛЬЦЫ, ДРУЦК

За Оршей в 22 в[ерстах] железный путь достигает ст. Коханова, грузящей до 800 тыс. пудов, из них дров и лесных материалов 600 т[ыс. ] п[удов] и хлеба 200 т[ыс. ] п[удов]. Лежащее тут же одноименное местечко расположено при реч[ке] Соколянке и на почтовом тракте из Орши в Сенно. Коханово имеет около 1200 жит[елей] . . . Коханово скупает много хлеба и леса, а также ведёт торг предме-тами первой необходимости.

В 8 вер[стах] к востоку от Коханова у д. Дятловки, расположенной около по-лотна железной дороги, в стороне от почтовой дороги, в 1792 г. был найден боль-шой камень округлой формы, немного выпуклый, имеющий в длину 4 арш[ина] 8 вершк[ов] и в ширину 3 арш[ина] 11 верш[ков]. Во всю длину камня высе-чен шестиконечный крест и вокруг него крупными славянскими буквами над-пись: «В лето 6679 (1171) мая в 7-й день доспен крест сий: Господи! помози рабу своему Василию в крещении, именем Рогволоду, сыну Борисову» (кн. Рог-волод некоторое время княжил в Полоцке). Над этим древним памятником в 1803 г. построена крестьянами деревянная церковь во имя св. Бориса и Глеба. К юго-востоку от Коханова вер[стах] в 6 расположена д. Голошевка. Здесь име-ется древний каменный крест близ озера и много курганов, в которых находят бронзовые литовские головные уборы.

К северо-западу от Коханова идет почтовый тракт длины верст 40 на г. Сен-но. По этому тракту вер[стах] в 15 от Коханова расположено местечко Обольцы при р[ечке] Оболянке, имеющее свыше 700 жителей. . . По всей вероятности город «Облъче», помещенный в перечне литовских городов в Воскресенской летописи, и есть теперешнее местечко Обольцы. В 1387 г. король Ягайло основал здесь первый в Белоруссии костел; костел этот, перестроенный в 1809 г. , существует в настоящее время не в местечке, а в одной версте от него, в с. Старых Оболь-цах. В 1430 г. Обольцы значились в числе литовских городов. В XVI в. король Сигизмунд-Август дал Обольцы вместе с соседними Смольянами бежавшему из Москвы кн[язю] Андрею Курбскому, который уступил их Сангушке. В Оболь-цах имеется православная церковь, еврейский молитвенный дом, школа грамо-ты и почтовое отделение. Местечко ведет по преимуществу мелочную торговлю.

. . . В 19 в[ерстах от] ст[анции] Коханово Московско-Брестская ж. д. достигает ст[анции] Толочина и затем переходит из Оршанского в Сенненский уезд. Стан-ция Толочин грузит до 800 тыс. пуд[ов] лесных материалов и до 200 тыс. пуд[ов] хлебов. Расположенное близ станции местечко Старый или Русский Толочин, имеющее до 1800 жителей. . . упоминается в 1433 г. В XVII в. Толочин принад-лежал Сапегам, от которых перешел к Шемиотам. Лев Сапега в 1604 г. основал здесь костел, школу и больницу для бедных. Во время войны за Малороссию Толочин неоднократно был занимаем русскими войсками. В 1783 г. в нем была учреждена таможня. В 1812 г. , при отступлении французов, ген[ерал] Карпов взял здесь 600 человек пленных. Базилиане в начале XIX в. (1804—07 гг. ) имели здесь уездное училище, для которого в их монастыре содержалось пять монахов. В ме-стечке есть каменная православная церковь, каменный костел, четыре еврей-ских молитвенных дома, становая квартира, два волостных правления, два на-родных училища и почтово-телеграфное отделение. Толочин бойко торгует хле-бом и лесом.

Вер[стах] в 7—8 к югу от Толочина расположено в Могилевском у[езде] на правом берегу р. Друти местечко Друцк, имеющее до 300 жителей. . . Это один из древнейших белорусских городов. В летописи Друцк упоминается с конца XI в. , именно в 1092 г. , по поводу чудесных явлений в Полоцке: «се же знаменье поча быти отъ Дрьютьска», добавляет летописец. Упоминается он и в поучении Вла-димира Мономаха. Сначала он принадлежал к Полоцкому княжеству, потом к Минскому, а некоторое время составлял особый удел. Друцк был главным неволь-ничьим рынком в Белоруссии. В 1116 г. сыновья Владимира Мономаха князья Давид и Ярополк разорили Друцк, взяли в плен жителей и поселили их в ново-построенном г. Желни. Но Друцк вскоре оправился. В 1158 г. здесь княжил Глеб Ростиславич, к которому бежал из Полоцка Рогволод Борисович. В 1180 г. город был снова выжжен кн[язем] Святославом Черниговским, которому помогали нов-городцы. В конце XII в. Друцк, борясь с главными городами земли Полоцкой, подчинился протекторату князей смоленских. В половине XIII в. Друцк был за-воеван литовцами; однако в нем были еще и свои князья (напр. , в 1340 г. кн[язь] Иван), владевшие Друцком до 1508 г. , когда три брата князья Друцкие уехали в Москву. С тех пор княжеский дом разделился на две линии: Друцких-Соколинских (от им[ения] Сокольня, в 20 вер[стах] от Друцка) и Друцких-Лю-бецких (от Любеча Гродненского). Друцк и его окрестности часто были разоря-емы, напр. , 1509, 1514, 1524, 1535 гг. и пр. В настоящее время это бедное и ма-лолюдное местечко. Следы земляного вала и глубокого рва сохранились до сих пор на острове озера, через которое протекает р. Друть. Здесь же находится ве-личайшее в Белоруссии городище. . .

К северо-западу от Толочина идет большая дорога в Сенненский уезд. Вер[стах] в 10 от Толочина на этой дороге находится с. Плоское, при котором разрабатываются местные выходы известняков.

Россия: Полное географическое описание нашего отечества. Спб, 1905. Т. 9. С. 397—399.

СКАРГА СЯЛЯН ВЁСКІ ПАГАЎКІ КОХАНАЎСКАЙ ВОЛАСЦІ

МАГІЛЁЎСКАМУ ГУБЕРНАТАРУ

При введении в действие уставной грамоты в 1862 г. по нашему селению На-гавки мы крайне обижены бывшим нашим владельцем Ульяном Банковским, определенным нам в то время обрубом земли на выкуп в вечность, причем ли-шил нас той усадебной, огородной и пашенной полевой земли и ближайших по-косов, которыми предки наши и мы пользовались от давних времен, на которых местах устроен им, помещиком Санковским, фольварок, и тем так крайне стес-нил нас во всем, что мы принуждены вечно бедствовать, не имея малейшей воз-можности при четырех душевых наделах земли высшего размера прокормить одну рабочую лошадь без того ближайшего сенокоса, который отобран у нас по-мещиком Санковским. О чем мы неоднократно жаловались лично г-ну местному мировому посреднику, а также и в Оршанский мировой съезд, но не получили малейшего удовлетворения, а напротив того, в настоящем году[в] первых чис-лах сего октября месяца угодно было г-ну мировому посреднику Хоментовскому вместе с землемером прибыть в наше селение Нагавки, где его шурин Бржезов-ский арендует или купил устроенный фольварок при нашем селении помещи-ком Санковским, указал нам и ограничил для нас обруб земли еще более обид-ным, как мы пользовались по настоящее время, так что отобрал от нас под фольварок часть огородной и полевой земли, а также лишил нас части из послед-него пользуемого ближайшего сенокоса и в числе этой земли отобрал от нас под фольварок тот необходимый для нас и для скота нашего водопой, который изо-бретен предками нашими от давних времен, без которого мы по отдаленности от нашего селения текущей р. Одрови принуждены будем погибнуть. Видя мы пред собою допущенное последнее и крайнее разорение нас на месте г-ном ми-ровым посредником Хоментовским, мы невольно решили высказать г-ну мирово-му посреднику, что в таких наших крайних обидах принуждены будем искать законной защиты и покровительства у высшего начальства, за что один из нас — старший хозяин Изофат Федоров, кроме различных ему угроз, сделанным г-ном мировым посредником, отправлен им под арест на 6 дней в Оршанское уездное полицейское управление, не упоминая того, что за личную нашу жалобу в Ор-шанский мировой съезд о земле в прошедшее время также был арестован г-ном мировым посредником безвинный старик Изофат Федоров на 4 дня при том же полицейском управлении, а другие наказаны розгами.

Чувствуя мы такое пагубное на век стеснение и последнее разорение нас с горьким семейством по прописанным обстоятельствам, мы вынуждены обратить-ся к законной защите и покровительству в. п. , покорнейше прося учинить ми-лостивейшее свое начальничье распоряжение о наделении нас обрубом земли на выкуп в вечность по числу ревизских душ в высшем размере надела той земли усадебной и огородной, пашенной полевой и сенокосной, которую предки наши и мы пользовались от давних времен и отобранной от нас в настоящее время.

Просители крестьяне деревни Нагавки: Изофат Федоров, Исидор Максимов, Димитрий Марков, Анисим Никитин и Алексей Иванов, а по неграмотности их, по их личной и рукоданной просьбе расписался оршанский мещанин Ксенофонт Максимович Бригиневич.

ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2014, воп. 1, с. 132, л. 63—64.

ПРАШЭННЕ СЯЛЯН ВЕСКІ ТАЛАСКАЎШЧЫНА

ЗАРЭЧНА-ТАЛАЧЫНСКАЙ ВОЛАСЦІ

СТАРШЫНI СЕННЕНСКАГА I ЧЭРЫКАЎСКАГА МІРАВЫХ З’ЕЗДАЎ

АБ ПЕРААЦЭНЦЫ АДВЕДЗЕНАЙ ІМ НЯУДОБНАП ЗЯМЛІ

18 снежня 1867 г.

В 1864 г. при проверке уставной грамоты, хотя и наделены мы землею на 25 ревизских душ 25 наделами, в число каковой включена и земля совсем неудоб-ная, и за таковую исчислено ежегодного платежа по 6 р. с надела, тогда как земля наша по весьма дурному качеству своему не приносит нам ни малейшей пользы, сенные же покосы наделены нам в д. Новосны Оршанского у. , которые отстоят от места жительства нашего в 15-верстном расстоянии, из которых при 2—3 наделах земли невозможно удержать даже одной лошади, а через то и удобрение земли время от времени истощается, и мы по чрезвычайной бедности своей не в состоянии не только исправно уплачивать денежные повинности, но даже не имеем средств пропитывать свои семейства, а потому прибегаем под по-кровительство в. в. б. , осмеливаемся всепокорнейше просить учинить началь-ничье распоряженпе о переоценке нашей земли и тем предоставить нам более средств как к уплате денежных повинностей, так равно к удобрению нашей истощенной земли и пропитанию наших семейств.

Просители крестьяне Гаврила Павлов, Василь Григорьев, Иван Елисеев, Фо-ма Евменов, Василь Герасимов, Андрей Григорьев, Иван Яковлев, Изофат Лео-нов. а за их неграмотных по их личной просьбе расписался Дмитрий Афанасье-вич Трибло.

ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2014, воп. 1, спр. 391, л. 199—200.

Справа, якая цягнулася 35 гадоў

Ёсць на беразе ракі Друць в. Ляхі (зараз Лужная). Крыху вышэй па рацэ знаходзілася в. Пляшыўцы (цяпер называецца Зялёная). Абедзве яны, як і дзесяткі іншых, у тым ліку і сам Талачын, у канцы 19 — пачатку 20 ст. належалі памешчыку Славінскаму.

Каля в. Ляхі на Друці стаяў млын Славін-скага. А лугі па берагах ракі на працягу 6 вёрст касілі на сена сяляне в. Пляшыўцы. Кожны год яны давалі каля 13 тыс. пудоў сена і больш за 2700 руб. серабра чыстага даходу.

У 1874 г. памешчык перарабіў свой млын, падняў плаціну, і ўзровень вады стаў вышэй на паўметра. У выніку лугі былі затоплены і 65 сялянскіх гаспадарак вёскі страцілі маг-чымасць касіць тут сена і пасвіць жывёлу. У маі 1882 г. сяляне прад’явілі памешчыку Славінскаму іск, у якім патрабавалі панізіць узровень плаціны. Гэты іск разглядаўся ўра-давым сенатам па судовым дэпартаменце больш за тры гады. Нарэшце жыхары вёскі дачакаліся яго рашэння. Толькі не стала ім лягчэй і пасля гэтага. Млын працаваў па-ра-нейшаму, сялянскія сенакосы і пашы па-ранейшаму затапляліся вадой. Страты сялян не былі кампенсаваны. Праз год сяляне зноў прад’явілі свайму памешчыку іск, у якім па-трабавалі перабудаваць млын і выплаціць ім 17 650 руб. страт. На гэты раз справа разгля-далася ў Магілёўскім акруговым судзе. Ста-ражылы кажуць, што Славінскі, пачуўшы аб тым, што на яго падалі ў суд, заспяшаўся ў Магілёў. Кажуць, што ён падкупіў суддзяў. Роўна праз год сялянам аб’явілі, што ў іску ім адмоўлена, а прычыну не называлі. Тады сяляне з сваіх мізэрных запасаў сабралі па 5 руб. і паслалі ў Пецярбург аднавяскоўца Яніна Сушкова, які павёз скаргу ва ўрадавы сенат. Аднак сенат адхіліў гэту скаргу, бо селянін, які яе прывёз, быў непісьменным (?!). Між іншым, пакуль сенат паведаміў аб тым, што скарга пакінута без разгляду, прай-шло каля 4 гадоў.

Мінула яшчэ 12 гадоў. Усё заставалася па-ранейшаму: памешчык самаўладнічаў, а ся-ляне пакутавалі. У поўным адчаі ў 1904 г. напісалі сяляне пісьмо самому цару Мікалаю II. Думалі, дапаможа гасудар, абароніць іх ад памешчыка. Толькі не ведалі сяляне, што цар — сам першы памешчык у Расіі. Дарэмна яны выказвалі ў пісьме ўсю горыч і крыўду, дарэмна пісалі, што іх страты ўжо склалі звыш 60 000 руб. серабром, што 36 гаспадарак в. Пляшыўцы засталіся без хлеба, жывёла без корму, што яны абавязаны штогод адбы-ваць дарэмна па 340 рабочых дзён на ка-рысць памешчыка Славінскага за дадзены ім дазвол пасвіць жывёлу на яго зямлі. Глухім застаўся цар да іх просьбы. Яго не кранулі нават такія радкі пісьма: «Няшчасце, якое здарылася з намі, канчаткова разбурае гас-падарку нашай вёскі, якая знемагае ад неда-хопу хлеба, ад адсутнасці неабходнай харчы для жывёлы, якая з-за гэтага часта падае, і мы, сяляне в. Пляшыўцы, аказаліся ў прыгон-най залежнасці ад памешчыка Славінскага, тым больш, што абавязаны яму выплачваць штогод па 10 руб. з кожнага надзелу на кошт яго нейкіх невядомых нам убыткаў». На гэ-тым пісьме (яно захавалася) ёсць наметка ўпраўляючага справамі імператарскай канцы-лярыі: «Г-н главнокомандующий приказал отклонить». Каментарыі не патрэбны.

У 1914 г. Славінскі прадаў свой млын кула-ку Зяньковічу за 4500 руб. Толькі ад гэтага становішча сялян не палепшылася. Старажыл в. Пляшыўцы Сяргей Ігнатавіч Барадаўкін расказваў: «Зяньковіч выкапаў каля плаціны рэйку, на якой меўся знак, што паказваў на дазволены ўзровень вады. Выкапаў, а кляў-ся, што рэйку вымыла вада. Зрабіў ён гэта, каб даказаць сваё «права» падтрымліваць на рацэ патрэбны яму ўзровень вады».

Справа гэта цягнулася 35 гадоў і не магла быць вырашана просьбамі і скаргамі. Была яна вырашана за адзін год — 1917. Разам з Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэва-люцыяй і ў в. Пляшыўцы прыйшло шчасце. Лугі, палі і лясы, якія належалі калісьці па-мешчыку, сталі народнай уласнасцю. Сваё шчасце сяляне знайшлі ў калгасе, які назва-лі. «Зара камунізма».               г. Каралёў.

На шляху да Вялікага Кастрычніка

У пачатку 20 ст. ў Расіі склалася рэвалю-цыйная сітуацыя. Прамысловы крызіс 1900— 03 гг. , руска-японская вайна 1904 г. ўзмацнілі галечу народных мас. Шырыўся рэвалюцый-ны рух, які ахапіў і Беларусь. Сярод перада-вой часткі рабочых і сялян распаўсюджвалі-ся сацыял-дэмакратычныя ідэі.

У 1902 г. была наладжана паштовая пере-сылка «Искры» ў Талачын па некалькіх ад-расах. Такім чынам, тут начала складвацца група прыхільнікаў «Искры». Асобы, звяза-ныя з ёю, займаліся распаўсюджваннем гэтай газеты і іншай рэвалюцыйнай літаратуры. 28. 6. 1903 г. ў в. Славені былі раскіданы пра-кламацыі, у сувязі з чым Магілёўскім губерн-скім жандарскім упраўленнем было ўзбуджа-на дазнанне. У 1905 г. прыхільнікамі ленін-скай «Искры» была створана Талачынская ар-ганізацыя РСДРП. Яна ўваходзіла ў Палескі камітэт РСДРП, падтрымлівала цесныя сувя-зі з Магілёўскай, Аршанскай і іншымі пар-тыйнымі арганізацыямі, узначаліла барацьбу працоўных Талачына ў час Рэвалюцыі 1905— 07 гг.

Калі па царскаму загаду 9. 1. 1905 г. ў Пецяр-бургу войскі расстралялі мірнае шэсце рабо-чых, пралетарыят адказаў на гэта злачынства масавымі палітычнымі стачкамі і дэманстра-цыямі пратэсту. 22 студзеня дэманстрацыя пратэсту адбылася і ў Талачыне. 200—300 ча-лавек прайшлі па Базарнай вуліцы з воклі-чамі «Далоў самадзяржаўе!», «Далоў капіта-лістаў, духавенства!». Былі раскіданы пра-кламацыі. Рэвалюцыйны рух на Талачыншчы-не актывізаваўся вясной і летам 1905 г. Пра-цоўныя вырашылі ўрачыста адзначыць Між-народны дзень салідарнасці працоўных — 1 Мая. 14 красавіка за 2 вярсты ад Талачына ў лесе памешчыка Славінскага была аргані-завана масоўка, у якой прынялі ўдзел 100 ча-лавек. 18 красавіка ў Талачыне каля 200 ча-лавек не выйшлі на работу, 30 красавіка ад-былася дэманстрацыя, якая прашпла з мя-стэчка па дарозе на станцыю. Дэманстранты ішлі з чырвоным сцягам, стралялі ў паветра, пелі рэвалюцыйныя песні, чуліся воклічы «Ура!», «Свабода!», «Далоў самадзяржаўе!», «Далоў вайну!». Сцяг нёс Кірыла Качанаў.

25 мая мясцовая груна РСДРП выпусціла лістоўку «Да ўсіх сялян» тиражом 600 экзем-пляраў. У ёй адзначалася, што прычынай га-ротнага становішча сялян з’яўляецца засілле памешчыкаў. Лістоўка заклікала сялян пад-трымаць барацьбу пралетарыяту супраць ца-рызму і памешчыкаў, бо толькі рабочы клас і яго сацыял-дэмакратычная рабочая партыя з’яўляюцца лепшымі сябрамі сялянства. Лі-стоўка заклікала да ўзмацнення барацьбы за звяржэнне самадзяржаўя, за сацыялізм.

19 чэрвеня ў Талачыне адбылася дэманстра-цыя на ўзор першамайскай, а 29 чэрвепя аб’-яўлена ўсеагульная забастоўка. На работу не выйшлі рабочыя майстэрняў, пекары і фур-маны, прыказчыкі прыватных крам. 6 ліпеня магілёўскі губернатар даносіў намесніку мі-ністра ўнутраных спраў: «29 чэрвеня ў мяст. Старым Талачыне Аршанскага п. ў 7 гадзін вечара. . . сацыял-дэмакраты арганізавалі дэ-манстрацыю і. праходзячы па вуліцы мястэч-ка натоўпам да 200 чал. , адкрыта мелі ў ру-ках кастэты, бізуны і рэвальверы; у цэнтры натоўпу неслі чырвоны сцяг, гаварылі абу-ральнага зместу прамовы супраць асобы га-судара імператара, рускага ўрада і вымаўля-лі радасныя воклічы з прычыны забойства гр. Шувалава, былі чутны словы «Далоў сама-дзяржаўе», пасля чаго натоўп крычаў «Ура» і страляў з рэвальвера ў паветра. Дэманстра-цыя працягвалася больш за гадзіну. . . ». («Да-кументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 3. Мн. , 1953. С. 414, на рус. мове. )

6 ліпеня забаставалі рабочыя Серкавіцкага шклозавода. Уладальніку завода Мерлісу бы-лі прад’яўлены патрабаванні (усе пісаліся і літаграфаваліся ў Талачыне) павялічыць зар-плату і палепшыць умовы працы і быту. Мерліс быў вымушаны павысіць зарплату на 10 % і палепшыць умовы працы. Аднача-сова забаставалі талачынскія рабочыя віна-курнага завода Славінскага. Становішча ў Та-лачыне ў сувязі з дэманстрацыямі і забастоў-камі абвастралася. Для расследавання туды выехаў мясцовы спраўнік з узводам драгун, але кіраўнікам дэманстрацый удалося пазбег-нуць пакарання.

Шырыўся сялянскі рух на Талачыншчыне, ён набываў новыя формы: адмаўленне ад працы ў маёнтках, захоп памешчыцкай зямлі, патравы. Так, сяляне памешчыка Бялеўска-га з вёскі Заполле яшчэ з вясны пачалі сама-вольна пасвіць жывёлу на яго палетках. Ура-давыя чыноўнікі, якія сачылі за гэтымі па-дзеямі, адзначалі, што рух пашыраўся, усю-ды «в изобилии» раскіданы пракламацыі.

Дзейнасць Талачынскай арганізацыі РСДРП пашыралася на Сенненскі павет. У канцы ве-расня 1905 г. ў сувязі з ганебным паражэн-нем рускага царызму ў вайне з Японіяй ар-ганізацыя выдала адозву «Сяляне» з закліка-мі: «Патрабуйце зямлі!», «Патрабуйце ўсена-роднага ўстаноўчага сходу!», «Далоў сама-дзяржаўе!», «Далоў памешчыкаў!», «Няхай жыве сацыялізм!». 27. 11. 1905 г. Талачынскія бальшавікі правялі ў мястэчку Бобр сходку, на якой заклікалі працоўных да ўзброенай барацьбы з самадзяржаўем, распаўсюдзілі пракламацыю Магілёўскай арганізацыі РСДРП «Да ўсіх», дзе выкрывалася сутнасць царска-га маніфеста ад 17. 10. 1905 г.

Кульмінацыяй рэвалюцыі з’явілася Сне-жаньскае ўзброенае паўстанне ў Маскве. Яно было падтрымана ў многіх гарадах і мястэч-ках Беларусі. 30. 12. 1905 г. ў Коханаве адбы-лася дэманстрацыя ў падтрымку дзеянняў паўстанцаў. Разрозненыя паўстанні, пера-важна абарончага характару, не перараслі ў адзінае ўсерасійскае выступление пралета-рыяту і былі задушаны. Аднак працоўныя працягвалі барацьбу. У 1906 г. першамайскія палітычныя забастоўкі ахапілі 40 гарадоў і мястэчак Беларусі. 18. 4(1. 5). 1906 г. ў Тала-чыне адбылася першамайская забастоўка.

Толькі ў сярэдзіне 1907 г. , калі стала ві-давочным паражэнне рэвалюцыі, пайшоў на спад рэвалюцыйны рух і на Талачыншчыне. У гады рэакцыі Талачынская арганізацыя РСДРП была разгромлена. Аднак наступлен-не рэакцыі не прытупіла рэвалюцыйнай свя-домасці працоўных. 8. 1. 1908 г. адбылася но-вая забастоўка рабочых шклозавода ў в. Сер-кавіцы. Асноўнымі патрабаваннямі былі па-вышэнне зарплаты, устанаўленне святочных дзён і інш. Класавыя супярэчнасці ў вёсцы абвастраліся. Паводле афіцыйных даных у 1905 г. ў Сенненскім павеце 65 % зямель на-лежала дваранам, цэрквам і купцам, якія складалі каля 20 % насельніцтва павета, 80 % сялян належала толькі 35 % зямель. Больш урадлівыя землі былі ўласнасцю памешчы-каў. Сялянам жа належалі пераважна суглін-кі ды балоты. Часта землі аднаго гаспадара былі раскіданы маленькімі кавалкамі па роз-ных месцах. Так, у адпаведнасці з «Засвед-чальным актам» ад 3. 5. 1911 г. , дадзеным се-ляніну в. Бяздзелічы Стараталачынскай во-ласці Лаўрэну Захаравічу Ляховічу, яго на-дзел агульным памерам 3 дзесяціны 1960 квадратных сажняў складаўся з 13 участкаў, раскіданых у розных месцах. У рапарце Ста-раталачынскага валаснога праўлення «Аб ста-не сельскай гаспадаркі воласці» ад 12. 4. 1916 г. адзначана, што «па ступені ўраджаю 1915 год быў здавальняючым і насельніцтва воласці будзе забяспечана зернем да будучага ўра-джаю. Ураджай азімых вызначыўся сам-5, а яравых — сам-3». Калі такі ўраджай быў атры-маны ў «здавальняючы» год, то можна ўявіць, як жыў селянін у астатнія «звычайныя» га-ды. Сістэма сялянскага землекарыстання бы-ла трохпольнай, травасеянне адсутнічала. У панскіх маёнтках пераважала змешаная сі-стэма, вольнанаёмная праца тут спалучалася з адработкамі. Так, у маёнтку Талачын ра-бочая сіла складалася пераважна з гадавых і падзённых рабочых. Усіх гадавых рабочых у маёнтку было 38 чалавек. Тут памешчык меў сельскагаспадарчыя машыны і прыстаса-ванні. Сістэма гаспадаркі была заводская, бо галоўныя прадукты — жыта і бульба — ішлі на перапрацоўку на вінакурны і крухмальны заводы. Некаторую частку зямлі памешчык здаваў сялянам за адработкі. Цяжкая праца з ранку да ночы, галеча, голад, бяспраўе бы-лі прычынамі частых сялянскіх бунтаў. Вя-домы выпадак, калі ў 1910 г. ў Коханаўскай воласці батракі забілі свайго гаспадара і спа-лілі яго хату.

У гады першай сусветнай вайны станові-шча насельніцтва Талачыншчыны яшчэ па-горшылася. У выніку адпраўкі на фронт больш як палавіны працаздольных мужчын многія гаспадаркі асталіся зусім без работні-каў. Скараціліся пасевы жыта, пшаніцы, бульбы. Праводзілася масавая рэквізіцыя ў насельніцтва жывёлы, фуражу, харчовых пра-дуктаў. Бяссэнсавасць імперыялістычнай вайны, пагаршэнне матэрыяльнага станові-шча, недахоп прадуктаў харчавання, разруха выклікалі незадаволенасць народных мас. У краіне складвалася новая палітычная сі-туацыя, узмацняўся рэвалюцыйны рух. Лю-таўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя паклала канец самаўладдзю, прывяла да ства-рэння рэспублікі. Аб перамозе рэвалюцыі ў Петраградзе хутка стала вядома на Белару-сь У гарадах рабочыя правялі дэманстрацыі, раззброілі паліцыю і жандараў, вызвалілі па-літвязняў, узялі пад кантроль дзяржаўныя ўстановы, скінулі царскую адміністрацыю, паўсюдна ствараліся Саветы, якія ажыццяў-лялі дэмакратычныя пераўтварэнні. 25. 3. 1917 г. арганізаваны заводскі камітэт рабочых дро-жджа-вінакурнага завода ў Талачыне, які ўстанавіў рабочы кантроль над вытворчасцю, займаўся нарміраваннем рабочага часу і зар-платы, клапаціўся аб забеспячэнні рабочых харчовымі прадуктамі. Шырыўся сялянскі рух, у сакавіку 1917 г. ў Сенненскім павеце адбыліся рэвалюцыйныя выступленні сялян. Як паведамлялася ў тэлеграме Сенненскага аддзела Магілёўскага саюза зямельных ула-дальнікаў таварышу міністра ўнутраных спраў вясной 1917 г. , сяляне Сенненскага па-вета пачалі захопліваць пашы прыватных уласнікаў. Летам гэты рух пад кіраўніцтвам зямельных выканкомаў выліўся ў масавы за-хоп і падзел сенакосаў і пашы. Партыя баль-шавікоў па чале з У. I. Леніным разгарнула барацьбу за перарастанне буржуазна-дэма-кратычнай рэвалюцыі ў сацыялістычную.

Н. В. Шаўрук, А. А. Шнэйдар.

3 ДАНЯСЕННЯ НАЧАЛЬНІКА МАГІЛЁЎСКАГА ГУБЕРНСКАГА ЖАНДАРСКАГА УПРАЎЛЕПНЯ У ДЭПАРТАМЕНТ ПАЛЩЫІ АБ ЗАБАСТОЎЦЫ РАБОЧЫХ ШКЛОЗАВОДА У В. СЕРКАВЩЫ

23 студзеня 1908 г.

Рабочие стеклянного завода в с. Серковище Толочинской вол. Оршанского у. , в числе около 400 чел. , 8 сего января забастовали, предъявив владельцу завода Мерлису требования: 1) повышение заработной платы, 2) установить празднич-ные дни и 3) не притеснять рабочих тем, чтобы они обязательно брали продук-ты в его лавке, в которой существуют на жизненные припасы цены выше, чем в других лавках. Владелец завода Мерлис на требование рабочих не соглашает-ся. Рабочие к работам не приступают и многие из них с семействами остались без средств к существованию.

Означенный завод посещали оршанский исправник и пристав 2 стана Оршан-ского у. , приводили владельца завода Мерлиса с рабочими к соглашению, но ра-бочие-мастера за прежнюю плату приступить к работе не соглашаются и держат себя спокойно.

Генерал-майор Поляков.

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т. 3. Мн. , 1953. С. 676—677.

ТЭЛЕГРАМА СЕННЕНСКАГА АДДЗЕЛА МАГІЛЁЎСКАГА САЮЗА

ЗЯМЕЛЬНЫХ УЛАДАЛЬНІКАЎ ТАВАРЫШУ МІНІСТРА УНУТРАНЫХ СПРАЎ АБ МАСАВЫМ ЗАХОІІЕ I ПАДЗЕЛЕ СЯЛЯНАМІ СЕНАКОСАЎ I ПАШАЎ

У ПАВЕЦЕ

17 ліпеня 1917 г.

В Сенненском у. Могилевской губ. весной были самовольно захвачены кре-стьянами пастбища частных владельцев, в настоящее время происходит массо-вый захват и раздел покосов и пахотной земли. Все это организуется продоволь-ственными земельными исполкомами. События принимают угрожающий для частновладельческих хозяйств характер. Уборка покосов и хлеба невозможна. Про-сим немедленно энергичных мер для устранения и наказания виновных восста-новления законного порядка.

Совет Сенненского отдела Могилевского союза земельных собственников. Документы и материалы по истории Белоруссии. Т. 4. Мн. , 1954. С. 123.

За волю, за лепшую долю

Цёпльм майскім вечарам з Талачына ў Ко-ханава прыехаў чалавек. Спыніў каня ля до-ма Жыткевічаў, пастукаў у акно. 3 хаты вый-шаў Аляксандр.

— Думаю от заначаваць,— сказаў незнаё-мы. — Да Оршы далёка яшчэ. Ды і конь ува-грэўся, наўрад ці дачапае без адпачынку.

Зайшлі ў хату. На стале цьмяна мігцела газнічка.

— Будзь як дома, распранайся,— прапана-ваў Аляксандр.

Чалавек з Талачына скінуў суконны пін-жак, павесіў яго ля дзвярэй. Прыселі да стала.

— Лістоўкі прывёз? — спытаў нарэшце Аляксандр.

— А то як жа,— адказаў прыезджы. — 3-за гэтага і ехаў.

I ён выцягнуў з-за пазухі загорнуты ў ану-чу скрутак.

— Мала далі,— сказаў Жыткевіч.

— Колькі маглі. Выпусцілі ўсяго шэсцьдзе-сят штук.

Жыткевіч узяў у руку лістоўку і прачы-таў: «Да ўсіх сялян».

Ніжэй ішоў тэкст: «Прычынай гаротнага становішча сялянства з’яўляецца засілле па-ноў. . . Падтрымаем барацьбу рабочых супраць царызму, паноў, бо толькі рабочы клас і яго сацыял-дэмакратычная рабочая партыя з’яў-ляюцца лепшымі сябрамі сялянства. За на-родную справу рэвалюцыянеры ідуць у тур-му, на катаргу, на смяротную кару. Узмоц-нім барацьбу за звяржэнне царскага сама-дзяржаўя, за сацыялізм».

Раніцою чалавек з Талачына паехаў у Ор-шу. Ён зрабіў сваю справу. Цяпер павінны былі дзейнічаць Аляксандр Жыткевіч і яго сябры-аднадумцы.

У адзін з чэрвеньскіх дзён 1905 г. жыхары Коханава і навакольных вёсак выйшлі на дэманстрацыю. Уперадзе Аляксандр Жыткевіч з чырвоным палотнішчам, на якім напісана: «Далоў самадзяржаўе! Няхай жыве свабода!».

«Падбухторшчыкаў» — кіраўнікоў дэман-страцыі — арыштавалі. У доме Аляксандра Жыткевіча зрабілі вобыск. Знайшлі чырвоны сцяг, забароненую літаратуру. Першага ко-ханаўскага бунтара саслалі ў Бярдзянск Таў-рычаскай губерні. Адтуль удалося ўцячы. Але нядоўга давялося пабыць на волі. За рэ-валюцыйную дзейнасць Аляксандра Жытке-віча зноў судзілі: далі 12 гадоў катаржных работ.

Справу, якую пачалі першыя змагары за зямлю і волю, за лепшую долю, прадоўжылі іх браты і сёстры, сыны і дочкі.

Забастоўка ў 1905. . .

3 успамінаў Цімафея Рыгоравіча Гіранка — раёна

У студзені 1905 г. да нас дайшлі чуткі пра расстрэл рабочых у Пецярбургу і пра маса-выя забастоўкі і выступленні ў шэрагу гара-доў Расіі. Пра «дэмакратаў» (сацыял-дэмакра-таў) казалі дваяка. Адны хвалілі і падтрым-лівалі іх, другія лаялі. У нашых мясцінах лі-стоўкі распаўсюджвалі Лукашэвіч Ягор з вёс-кі Дроздава і Чарняк (імя і прозвішча яе не-вядома). За рэвалюцыйную дзейнасць Ягору Лукашэвічу пагражала ссылка ў Сібір, і ён у 1906 годзе паехаў за мяжу.

Забастоўкі пракаціліся і па Талачыншчы-не, пачаўшыся на вінакурным заводзе Сла-вінскага ў Талачыне, лесапільным заводзе ў Азерцах, ахапіўшы вёскі Дроздава і Вугалеў-шчына.

Пад кіраўніцтвам сацыял-дэмакратаў заба-ставаўшыя рабочыя здымалі з работы сялян і чыгуначных рабочых і рушылі калонай да вёскі Пярэвалачня, дзе адбыўся мітынг. На былога жыхара в. Забалацце Талачынскага

мітынгу выступіла з рэвалюцыйнымі закліка-мі грамадзянка Чарняк. Разам з ёю былі тры ўзброеныя падпольшчыкі з Магілёва. Заба-стоўшчыкі патрабавалі, каб кожнаму рабоча-му-падзёншчыку плацілі па 40 кап. у дзень замест 15—20 кап. , каб кожнаму рабочаму выдавалі паёк: 2,5 пуда аржаной мукі, 0,5 пу-да ячнай мукі, 0,5 пуда ячных круп, 5 фун-таў сала, а таксама газу, соль, дровы, плаці-лі зарплату 12 рублёў замест 6—8 рублёў і інш. Праз нейкі час паліцыя пачала ары-шты грамадзян, якія прымалі ўдзел у заба-стоўцы і яе арганізацыі. Былі арыштаваны з в. Азерцы Ляховіч Антон, Кудзінаў Ерамей, Плаксіцкі Якаў, Сушко Васіль, Хруцкі, з в. Рыжычы Чарняўскі Раман, а таксама я. Арыштаваныя сядзелі ў турме болыш двух месяцаў. Пасля гэтых падзей, з-за праследа-вання ўлад, я вымушаны быў пакінуць род-ныя мясціны і паехаў на работу ў Данбас.

Тут працаваў Якуб Колас

Відаць, мала хто з чытачоў нашай рэспуб-лікі ведае, што ў свой час у нашых мясці-нах, у былой Абчугскай воласці, працаваў настаўнікам народны паэт Беларусі Якуб Ко-лас. Чамусьці сталася так, што гэта старон-ка біяграфіі песняра не прыцягнула пільнай увагі даследчыкаў-коласазнаўцаў. А між тым. . .

У аўтабіяграфіі, датаванай 1926 годам, Якуб Колас пісаў: «У пачатку 1908 года па-ехаў у Магілёўшчыну ў адну школу, адкры-тую панам Гардзялкоўскім. Матэрыялам для навучання чытанню была «Наша ніва» і не-вялічкая літаратура, якую можна было да-стаць тады».

Гэтыя скупыя радкі зацікавілі ўдзельнікаў літаратурнага гуртка нашай школы і мяне як кіраўніка гуртка і выкладчыка роднай літа-ратуры. Неўзабаве мы прачыталі артыкул С. Александровіча ў газеце «Літаратура і ма-стацтва», у якім паведамлялася, што Я. Ко-лас у дарэвалюцыйны час працаваў настаў-нікам у былой Абчугскай воласці. Мы выра-шылі абавязкова наведаць тыя мясціпы, дзе шэсцьдзесят гадоў назад народны пясняр сеяў «разумнае, добрае, вечнае».

Надышло лета. На чале групы вучняў я пай-шоў у паход. Мы наведалі вёскі Габрылёва, Папоўку, Плоскае, Сані. Менавіта ў Санях, як паведамляў С. Александровіч, працавала ў 1908 годзе школа з беларускай мовай наву-чання, у якой настаўнічаў К. М. Міцкевіч. На жаль, звесткі, якія мы сабралі, былі ску-пыя. Ні ў адной з гэтых вёсак мы не знай-шлі былых вучняў Я. Коласа.

Але пошукаў мы не спынілі.

Аднойчы дзесяцікласпік Мікалай Шышко прынёс радасную навіну — знойдзены былы вучань гэтай школы. Мы адразу ж націсалі Фёдару Ларыёнавічу Жураўлёву ў вёску Відзенічы Талачынскага раёна. Неўзабаве прыйшоў адказ. Фёдар Ларыёнавіч паведам-ляў, што ён сапраўды вучыўся ў Канстанці-на Міхайлавіча, што, болыш таго, школа мес-цілася ў хаце ягонага бацькі.

«Была справа так,— пісаў Ф. Жураў-лёў. — У 1908 годзе я вучыўся ў царкоўнапры-ходскай школе ў вёсцы Плоскае. Разам са мной у чацвёртым класе вучылася яшчэ хлопчыкаў 10—11. Клас рыхтавалі да экза-менаў. Галоўным кіраўніком школы быў поп. У маёнтку Папоўка жыў пан Гардзялкоўскі, дэмакрат. Ён прыехаў у Сані да майго баць-кі і дамовіўся, каб той пусціў у хату шко-лу. Бацька згадзіўся: няхай дзеці вучацца. Гардзялкоўскі зараз жа прыводзіць да нас настаўніка, якога звалі Канстанцін Міхай-лавіч Міцкевіч. Хлопец быў дужа добры, ву-чыў нас без ніякіх пакаранняў. Ён вырваў нас з рук папа, мы з палёгкай уздыхнулі. Нам стала лягчэй: не вучылі закону боска-му, не вадзілі спяваць у царкву. Настаўнік прыносіў нам беларускія кнігі і газету «Наша ніва». Мы развучвалі вершы, чыталі па-бела-руску. Правучыў ён нас да вялікадня і па-ехаў, больш не вяртаўся. Потым прыязджаў ураднік і распытваў майго бацьку, які ў яго быў пастаўнік. Бацька адказваў: «А я не ве-даю: пан прывёз, зіму ён правучыў і паехаў». Пасля вялікадня поп сабраў нас і павёў у мястэчка Абчуга на экзамены. За мостам у Абчузе стаяла вялікая старая школа. Там праводзіліся экзамены, якія мы ўсе здалі і атрымалі пасведчанні за подпісамі многіх па-поў. 3 усіх нас, былых вучняў Канстанціна Міхайлавіча, толькі я адзін застаўся жывы. Мне 70 гадоў».

Гэта пісьмо ад Фёдара Ларыёнавіча мы ат-рымалі ў пачатку 1964 года. Увесь гэты час мы не пакідалі пошукаў. Сёе-тое ўдалося вы-светліць, у прыватнасці, якім чынам Я. Колас трапіў у нашы мясціны, як ён працаваў, якую памяць пакінуў пасля сябе ў тутэйшых ся-лян. . .

Як вядома, у 1906 годзе ў вёсцы Мікалаеў-шчына адбыўся нелегальны настаўніцкі з’езд, адным з арганізатараў якога быў Канстанцін Міхайлавіч. «З’езд быў накрыты паліцыяй. Удзельнікаў з’езда пазвальнялі з настаўніц-кіх пасад і аддалі пад суд,— пісаў паэт у аў-табіяграфіі. — Зіму 1906—1907 гадоў, пакуль цягнулася следства, я жыў у брата ва ўрочы-шчы Смалярня і вучыў дзяцей прыватным парадкам. У гэты ж час пачаў пісаць кнігу для другога года навучання ў беларускай школе («Другое чытанне для дзяцей-белару-саў»), Вясной 1907 года я паехаў у Вільню на работу ў рэдакцыю газеты «Наша ніва», але працаваў там нядоўга. Паліцыя забара-ніла жыць у Вільні, і я вымушаны быў вы-ехаць з горада».

Як жа трапіў Якуб Колас у вёску Сані Аб-чугскай воласці Сенненскага павета Магілёў-скай губерні (цяпер Талачынскага раёна Ві-цебскай вобласці)?

У рэдакцыю «Нашай нівы» прыйшло было пісьмо, у якім аўтар пісаў, што збіраецца ад-крыць прыватную беларускую школу для ся-лянскіх дзяцей, гатоў плаціць настаўніку «ра-зы ў тры больш, чым дае казна», прасіў па-раіць добрага настаўніка. Пісьмо прыслаў вядомы на Магілёўшчыне памешчык Канстан-цін Антонавіч Гардзялкоўскі, маёнткі якога былі раскіданы па ўсім Сенненскім павеце. Мясцовыя жыхары гэты ўчынак папа Гар-дзялкоўскага тлумачаць тым, што бацька яго ўдзельнічаў у паўстанні 1863 года і быў паз-баўлены царскім урадам грамадзянскіх пра-воў. Сын лічыўся лібералам. Кажуць, што ня-рэдка ў яго маёнтку хаваліся палітычныя. Якуб Колас, які тады працаваў у «Нашай ні-ве» за 5 капеек у дзень і якому паліцыя за-бараніла жыць у Вільні, прыняў гэтую пра-панову Гардзялкоўскага і сабраўся ў дарогу. 3 Вільні да станцыі Слаўнае ён ехаў цягні-ком. На станцыі яго сустрэў фурман.

Якуб Колас прапанаваў адкрыць школу ў вёсцы Сані. У новай хаце Ларыёна Жураўлё-ва, якая стаяла на рагу вуліцы, адну пала-віну адвялі пад клас. За памяшканне, школь-ны інвентар і работу настаўніка плаціў Гар-дзялкоўскі.

Вестка аб адкрыцці прыватнай беларускай школы ў Санях хутка абляцела ўсю ваколі-цу. Жадаючых паступіць у гэтую школу ака-залася шмат, але настаўнік набіраў вучняў толькі ў чацвёрты клас. Павел Сцяпанавіч Нарчук, жыхар вёскі Сані, гаворыць, што бы-ло набрана каля дваццаці вучняў. Займаліся яны па праграме, складзенай Канстанцінам Міхайлавічам. Закону божага і стараславян-скай мовы ў гэтай праграме не было. За гэта мясцовы поп непрыхільна ставіўся і да Гар-дзялкоўскага і асабліва да маладога настаў-ніка, які, да таго ж, вёў навучанне на бела-рускай мове. Непрыхільнасць яшчэ больш узрастала ад таго, што са школы ў вёсцы Пло-скае, дзе працаваў святы айцец, вучні сталі пераходзіць у школу Якуба Коласа. Канфлікт вельмі абвастрыўся пасля таго, як Я. Коласу

стала вядома, што поп моцна пабіў аднаго вучня.

Жыхар вёскі Габрылёва Кукушкін Андрэй Рыгоравіч нават расказвае, што Канстанцін Міхайлавіч быццам бы ўзбудзіў судовую справу супраць папа за пабоі вучня.

Дзеці палюбілі беларускага настаўніка. Ён прыносіў на ўрокі газеты на роднай мове, знаёміў вучняў з падзеямі ў краіне, праводзіў гутаркі па допісах, вершах і апавяданнях, якія друкаваліся ў «Нашай ніве». часта чы-таў вучням па памяці творы Ф. Багушэвіча, Я. Купалы, I. Крылова, А. Пушкіна.

«Усё гэта,— успамінае Фёдар Ларыёнавіч Жураўлёў,— запомнілася на ўсё жыццё. Мы адносіліся да заняткаў з вялікай ахвотай, ста-раліся вучыцца ў такога добрага настаўніка. Адзін толькі хлапчук у нашай групе слаба-вата вучыўся, гэта Фелікс Федаровіч. Ой і паваждаўся з ім Канстанцін Міхайлавіч, шмат паваждаўся! I дабіўся свайго: Фелікс стаў добра вучыцца».

Знайшлі мы скупыя звесткі і пра грамад-скую дзейнасць Я. Коласа ў Санях і Папоў-цы. Як паведамляюць старажылы, у вольны ад заняткаў час настаўнік шчыра гутарыў з сялянамі, цікавіўся іх жыццём. Зрабіць што-небудзь большае ён пе мог. Як толькі настаў-нік прыехаў на працу ў Сані, начальнік Ма-гілёўскага жандарскага ўппаўлення ў сакрэт-ным данясенні ад 27 лютага 1908 года паве-дамляў начальству: «Прыцягнуты пры Мін-скім жандарскім упраўленні да дазнання па абвінавачванні ў злачынстве, прадугледжа-ным 125 арт. Крымін. Улаж. , былы настаўнік народнага вучылішча Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч, аддадзены над асобы нагляд палі-цыі, у палавіне студзеня гэтага года прыбыў у маёнтак Габрылёва Абчугскай воласці Сеп-непскага павета, дзе за ім устаноўлены назва-ны нагляд».

Якуб Колас працаваў у Санях са студзеня 1908 года па канец красавіка таго ж года. Чым быў выкліканы такі хуткі яго ад’езд, што ён нават не дачакаўся здачы экзаменаў сваімі вучнямі?! Гэтае пытанне мы пакуль што дэталёва не высветлілі. Можа. прычынай было ўзбуджэпне зноў судовага следства су-праць удзельпікаў настаўніцкага з’езда? Ле-там 1908 года Канстанцін Міхайлавіч даваў прыватныя ўрокі ў Стоўбцах, а 15 верасня ў Мінску адбыўся суд, дзе паэт быў засуджаны да трох гадоў турэмнага зняволення. . .

Невялікі час прабыў народны пясняр у на-глых мясцінах, але ён пакінуў прыкметны след у душах і сэрцах нашых землякоў, усіх тых, хто ведаў яго, вучыўся ў яго, сустракаў яго ў тыя далёкія ўжо гады.          I. Рабкоў.

Газета «Літаратура і мастацтва», 30 ліпеня 1968 г.

* * *

У памяць аб тым, што ў гэтых мясцінах некалі працаваў народны паэт Беларусі, ця-

Зязюля— Тэрэза Гардзялкоўская

Былы рэдактар газеты «Наша ніва» А. М. Уласаў пісаў у сваіх успамінах пра Якуба Коласа: «. . . Іван Луцкевіч, каторы ведаў увесь край,— у кожным закавулку ён меў знаё-мых,— намовіў адну сімпатычную старую паню Т. Гардзялкоўскую (кабету тыпу Э. Арэшчыхі) зрабіць беларускую школу тай-ную, і Якуба зрабілі вучыцелем яе. Ён быў першы беларускі вучыцель першай беларус-кай школы» (3 жыццяпісу Якуба Коласа. Мн. , 1982. С. 243. ) Школа, як цяпер вядома, была арганізавана сынам Т. Гардзялкоўскай К. А. Гардзялкоўскім у сваім маёнтку. Пры арганізацыі гэтай школы не абышлося, вядо-ма, без падтрымкі і згоды самой «сімпатычнай старой пані».

Мы дасюль, на жаль, не ведаем яшчэ ні го-да нараджэння Т. Гардзялкоўскай, ні года яе смерці, абсалютна ніякіх не маем звестак з яе асабістай біяграфіі. Затое добра ведаем, што яна пакінула людзям як перакладчыца і выдавец, што яна зрабіла для беларускага кнігадрукавання 1907—14 гг. Гардзялкоўская друкавала свае пераклады ў газеце «Наша ніва», выдавала іх асобнымі кніжкамі на свой кошт.

У нумары 36 за 21. 12. 1907 г. «Наша ніва» пісала ў «Паштовай скрынцы», праз якую рэ-дакцыя перапісвалася са сваімі чытачамі і прыхільнікамі: «Італія — Неапаль, пані Гар-дз[ялкоўскай]: за матэрыялы дзякуем: скары-стаем». Што ж за матэрыялы перасылала ў беларускую газету з Італіі Т. Гардзялкоў-ская? Адказ можна было даць толькі праз не-калькі месяцаў. У нумары 8 за 11. 3. 1908 г. «Наша ніва» змясціла апавяданне польскага пісьменніка С. Жаромскага «Пасля Седану», пад якім было пазначана: «На беларускую мову ператлумачыла Т. Г. ».

Неўзабаве рэдакцыя «Нашай нівы» атры-мала ад Т. Гардзялкоўскай апавяданне М. Ка-напніцкай «Дым», перакладзенае ёю на бела-рускую мову. У «Паштовай скрынцы» газе-ты за 9. 5. 1908 г. паведамлялася: «Фран-цыя. Ніцца. Т. Г. «Дым» добры для кніжкі, задоўгі для «Н. н. ». Газета не змагла надру-каваць гэтага перакладу Т. Гардзялкоўскай. Але ён не быў страчаны для чытача. 15. 12. 1908 г. ў Вільні было заснавана кнігавыдавец-кае таварыства «Наша хата», мэтаю якога бы-ло выданне беларускіх падручнікаў і кніжак для дзяцей. Т. Гардзялкоўская прымала не-пасрэдны ўдзел у рабоце таварыства, памага-пер мясцовы калгас носіць імя Якуба Коласа (цэнтр калгаса ў в. Плоскае). Тут яму па-стаўлены помнік.

ла яму грашыма. Першай кніжкай, якую ў 1909 г. выдала новае выдавецтва, стаў «Дым» М. Канапніцкай. На тытуле кніжкі стаяла: «Ператлумачыла Зязюля. Коштам Т. Г. ». Так Т. Гардзялкоўская пачала выдаваць свае пе-раклады за ўласны кошт. У 1910 г. за яе кошт і ў яе перакладзе на беларускую мову «Наша хата» надрукавала кніжку М. Горка-га «Архіп і Лявонка», а ў 1911 г. апавяданне для дзяцей з малюнкамі Ст. Віткевіча «Дзядзь-ка Голад». Ажно 5 кніжак за кошт Т. Гар-дзялкоўскай было выдадзена ў 1912 г. вілен-скім выдавецтвам «Нашай нівы»: зборнік Та-раса Гушчы (Якуба Коласа) «Апавяданні» (Гардзялкоўская падтрымлівала старога зна-ёмага, які толькі нядаўна выйшаў з Мінска-га астрога), кніжкі апавяданняў Ядвігіна Ш. . «Бярозка» і А. Амфітэатрава «Хілібертава па-кута», «Беларускія казкі», а таксама перакла-дзеная з польскай мовы Зязюляю-Гардзялкоў-скай брашура Маліноўскага «Як багацеюць чэшскія сяляне». Першыя чатыры мелі ты-раж па 3000 экземпляраў, апошняя — 1400 экземпляраў. Апошняй кніжкай, якую пера-клала з польскай мовы Зязюля і выдала за ўласны кошт у Мінску ў выдавецтве «Лучын-ка», быў зборнічак апавяданняў «1, Што б ні здарылася — вытрываю. С. Жаромскага; 2. Расказ Сабалы. Ст. Віткевіча; 3. Воўк» (1914).

На той час, калі ў перакладчыцкай справе, яшчэ маладой дзялянцы нашай літаратуры, было шмат адвольнасцей, калі перакладчыкі рабілі і вольныя пераклады, і апрацоўкі аў-тарскага тэксту на свой густ, пераклады Т. Гардзялкоўскай вылучаліся творчым па-дыходам да аўтарскага тэксту, да ўсёй струк-туры мастацкага твора як з’явы мастацкай літаратуры, краснага пісьменства. Яна не трымалася слепа тэксту аўтара, не намагала-ся перадаць чужы тэкст слова ў слова, а імк-нулася, каб ён гучаў добра па-беларуску.

Выдадзеныя Т. Гардзялкоўскай кнігі скла-лі цэлую бібліятэку — 22 400 экземпляраў. Мы сёння і ўявіць не можам, якое гэта бы-ло на той час багацце, калі кнігі былі рэд-кія, на вагу золата. Яны ішлі ў народ, дава-лі спажыву для душы і розуму, неслі ў цём-ныя вёскі друкаванае слова, аўтарытэт якога быў незвычайна высокі, памагалі асвятляць край, спрыялі таму, каб і ў бедную мужыц-кую хатку заглянуў прамень сонца і святла.

Янка Саламевіч.

ЗА ЎЛАДУ САВЕТАЎ

У выніку Вялікай Кастрычніцкай сацыялі-стычнай рэвалюцыі ў Расіі была скінута ўла-да памешчыкаў і буржуазіі, створана Савец-кая сацыялістычная дзяржава. Перамога Ка-стрычніцкай рэвалюцыі была замацавана дэ-крэтамі і пастановамі II Усерасійскага з’езда Саветаў [25—27. 10(7—9. 11). 1917 г. ], на якім былі дэлегаты і ад Аршанскага Савета рабо-чых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў. Ваен-на-рэвалюцыйныя камітэты, створаныя пры Саветах у Сянно і Оршы, пачалі мерапрыем-ствы па ўстанаўленню Савецкай улады. 12(25) лістапада надзвычайны сход сялянскіх та-варыстваў Аршанскага павета прыняў рэза-люцыю аб прызнанні і падтрымцы СНК і ажыццяўленні Дэкрэта аб зямлі, выбраў ча-совае бюро па сялянскіх справах, у якое ўвайшлі прадстаўнікі ад Коханаўскай, Алё-навіцкай, Стараталачынскай і інш. валасцей. Бюро стала аддзелам Аршанскага павятовага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта.

Вось толькі адзін эпізод з тагачасных па-дзей. У канцы кастрычніка 1917 г. пры па-дыходзе да Талачына на станцыі Слаўнае за-трымалася ўдарная контррэвалюцыйная часць, якой камандаваў эсэр Макарэвіч. Яна павінна была захапіць Оршу — вароты на Маскву, Петраград, Магілёў і знішчыць Ар-шанскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт. Аршан-скі ВРК паслаў на сустрэчу з контррэвалю-цыянерамі групу балыпавікоў пад кіраўніц-твам П. М. Лепяшынскага. На станцыі Слаў-нае адбыўся мітынг, дзе выступіў П. М. Ле-пяшынскі. Ён расказаў пра задачы, што ста-віць партыя бальшавікоў, аб першых дэкрэ-тах Савецкай улады, пра У. I. Леніна, якога добра ведаў па сумеснай падпольнай рабоце. На бок рэвалюцыі перайшла вялікая група ўзброеных салдат. (Больш падрабязна глядзі ў артыкуле «П. М. Лепяшынскі ў Слаўным». )

У лістападзе 1917 г. быў створаны Талачын-скі местачковы Савет. У яго ўваходзіла 1008 салдат і 600 рабочых. Пры Савеце дзейнічалі аддзелы народнай адукацыі, фінансавы, куль-турна-асветны, ваенны. Праводзілася работа па адкрыцці школ, бібліятэк, клубаў, ствара-ліся харчовыя запасы. Ваенны аддзел займаў-ся пытаннямі призыву ў Чырвоную Армію.

10. 1. 1918 г. скончыў работу III Магілёўскі гу-бернскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэ-путатаў. Ён прыняў пастанову аб паўнамоц-твах і функциях Саветаў. Тэлеграма з тэк-стам пастановы была адпраўлена ў гарады і мястэчкі губерні, у тым ліку і ў Талачын. У студзені 1918 г. адбыўся з’езд сялян Ар-шанскага павета. На ім прысутнічалі сяляне з Талачына і валасцей. З’езд вырашаў пытан-ні арганізацыі ў валасцях сялянскіх Саветаў і баявых дружын, было выбрана бюро па ся-лянскіх справах, у якое ўвайшоў прадстаўнік ад Коханаўскай і Алёнавіцкай валасцей. 26. 1 (8. 2). 1918 г. газета «Известия Могилёвского губернского исполкома» пісала: «Заклік гу-бернскага выканкома да арганізацыі рэвалю-цыйнай Чырвонай Арміі выклікаў вельмі спа-чувальныя адносіны з боку насельніцтва па-ветаў нашай губерні. 3 Сянна, Чэрыкава, Та-лачына і іншых месцаў атрыманы тэлеграмы аб тым, што сяляне ахвотна запісваюцца ў Чырвоную Армію. Салдаты просяць выслаць зброю, запіс не спыняецца. Па вёсках, як тэ-леграфуюць з Талачына, пасланы агітата-ры».

18. 2. 1918 г. войскі кайзераўскай Германіі, парушыўшы ўмовы перамір’я, пачалі наступ-ление па ўсім фронце супраць маладой Савец-кай дзяржавы. У ліку акупіраваных аказалі-ся Талачын, Стараталачынская, Коханаўская воласці і іншыя тэрыторыі сучаснай Талачын-шчыны. Але не пераможным маршам рухалі-ся кайзераўскія войскі па нашай зямлі. Яны сустракалі ўпартае супраціўленне. Невялікі чырвонагвардзейскі заслон каля в. Пярэва-лачня абстраляў германскую вайсковую часць, якая ў паходным парадку рухалася на Ко-ханава. Немцы развярнулі гармату, далі залп, другі. . . Сілы былі надта няроўныя. Акупан-ты змялі жменьку гераічных байцоў. Каля 10 чырвонагвардзейцаў было забіта. Кайзе-раўскія войскі рушылі далей, на Оршу.

На гэтым напрамку фронт усталяваўся па лініі Полацк — Сянно — Орша. Неакупірава-ныя ўчасткі Аршанскага і Сенненскага паве-таў увайшлі ў Заходнюю вобласць. У акупі-раваных гарадах і вёсках былі ліквідаваны ўсе рэвалюцыйныя заваёвы, адноўлена пры-ватная ўласнасць на зямлю, фабрыкі, заводы.

25. 10. 1918 г. Талачын, Коханаўская, Стара-талачынская воласці былі вызвалены часцямі Чырвонай Арміі. Пачаліся мерапрыемствы па аднаўленню Савецкай улады. Ствараліся ва-ласныя местачковыя рэўкомы, якія падтрым-лівалі рэвалюцыйны парадак, вялі барацьбу супраць контррэвалюцыйных элементаў, удзельнічалі ў забеспячэнні Чырвонай Арміі прадуктамі харчавання і абмундзіраваннем, прыцягвалі насельніцтва да работ на дапамо-гу фронту. 27 кастрычніка ў Коханаве адбыў-ся мітынг, на якім працоўныя мястэчка віта-лі ўладу Саветаў. У той жа дзень пасля па-ездкі ў Коханаўскую і Стараталачынскую воласці агітатар па стварэнні камітэтаў бед-наты дакладваў Аршанскаму рэўкому, што сяляне з радасцю сустрэлі аднаўленне Савец-кай улады.

У авангардзе аднаўлення Савецкай улады былі камуністычныя ячэйкі. У лістападзе 1918 г. арганізавана камуністычная ячэйка ў Талачыне (на пачатак 1919 г. налічвала 40 членаў), у снежні — у Коханаве, потым у За-балацці і іншых месцах Талачыншчыны. Яны кіравалі перавыбарамі ў сялянскія і местач-ковыя камітэты беднаты, сельскія Саветы. Яшчэ ў жніўні 1918 г. для неакупіраванай тэрыторыі была прынята пастанова выкан-кома Сенненскага павятовага Савета «Аб пра-вядзенні ў жыццё дэкрэта аб хлебнай мана-поліі і арганізацыі камітэтаў беднаты». У ве-расні 1918 г. III Сенненскі павятовы з’езд Са-ветаў пацвердзіў гэту пастанову і прапанаваў валасным Саветам «прыняць энергічныя ме-ры па арганізацыі камітэтаў вясковай бедна-ты». Камбеды былі аиорнымі пунктамі дык-татуры пралетарыяту на вёсцы, заклікалі згуртаваць вакол Савецкай улады працоўнае сялянства, ліквідаваць палітычны ўплыў і эканамічную моц кулацтва. Іх неабходнасць была выклікана абвастрэннем класавай ба-рацьбы пры канфіскацыі памешчыцкай зям-лі яшчэ зімой 1917—18 гг. Працавалі камбе-ды пад кіраўніцтвам партыйных органаў, разам з Саветамі займаліся гаспадарчымі і ін-шымі пытаннямі. Арганізацыя камбедаў на вызваленай тэрыторыі Талачыншчыны вялася актыўна, толькі ў Коханаўскай воласці ў лі-стападзе 1918 г. іх было 43. Паўнамоцтвы кам-бедаў былі вялікія. У снежні 1918 г. Алёна-віцкі сельскі камбед арыштаваў спекулянтаў мануфактурай і наклаў на іх штраф, камбед мястэчка Абольцы прыняў рашэнне аб абла-жэнні буржуазіі падаткам у карысць дзяржа-вы, камбед мястэчка Коханава вынес паста-нову аб увядзенні картачнай сістэмы для за-беспячэння харчовымі прадуктамі грамадзян.

13. 11. 1918 г. ВЦВК ануляваў Брэсцкі мірны дагавор. На пачатак 1919 г. амаль на ўсёй тэ-рыторыі Беларусі была адноўлена Савецкая ўлада. 1. 1. 1919 г. была абвешчана Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, якая аб’яднала беларускі народ у адзіную сацыя-лістычную дзяржаву. Аднак к вясне 1919 г. Савецкая рэспубліка апынулася ў вогненным кальцы франтоў. 3 8. 5. 1919 г. амаль год у Та-лачыне дыслацыраваўся 38-ы авіяатрад За-ходняй ваеннай акругі. У яго складзе лётчы-кам-назіральнікам (штурманам) быў сын вя-домай рэвалюцыянеркі Інэсы Фёдараўны Ар-манд — Фёдар Аляксандравіч Арманд.

Барацьба супраць знешняй і ўнутранай контррэвалюцыі патрабавала напружання ўсіх сіл краіны. У 1918—19 гг. праведзены шэраг надзвычайных эканамічных і палітычных ме-рапрыемстваў, што ўвайшлі ў гісторыю пад назвай «ваеннага камунізма», адным з яго элементаў была «прадуктовая дыктатура», якая прадугледжвала забеспячэнне прадукта-мі харчавання рабочага класа, Чырвонай Ар-міі, беднага сялянства. Мерапрыемствы ўклю-чалі цэнтралізацыю нарыхтоўкі і размерка-вання прадуктаў харчавання, манаполію хлебнага гандлю, рэквізіцыю хлеба ў кула-коў харчразвёрстку. 30. 12. 1919 г. газета «На-бат» паведамляла аб з’ездзе сельсаветаў Ста-раталачынскай і Зарэчнаталачынскай валас-цей. На ім правядзенне харчразвёрсткі было прызнана правільным, намечаны меры па збо-ру харчовых прадуктаў з заможнага насель-ніцтва валасцей, па пераадоленні паліўнага крызісу, па бесперапынным правядзенні за-няткаў у школах. У цяжкіх умовах вайны, каб дапамагчы дзяржаве, прадстаўнікі кам-бедаў Стараталачынскай воласці і Талачына ў студзені 1919 г. вырашылі правесці аднара-зовы надзвычайны падатак у суме 200 000 руб. на воласць і 25 000 руб. на Талачын.

Усведамляючы неабходнасць аховы заваёў Кастрычніцкай рэвалюцыі, жыхары Талачын-шчыны актыўна змагаліся на франтах Гра-мадзянскай вайны. 11. 2. 1919 г. на агульным сходзе Коханаўскай ячэйкі КП (б) Б была пры-нята рэзалюцыя аб мабілізацыі сіл для ахо-вы заваёў Кастрычніцкай рэвалюцыі. У ёй ставілася задача «павесці самую моцную агі-тацыю акружаючага насельніцтва, каб кож-ны сумленны рэвалюцыянер мог у любую хві-ліну стаць на ахову заваёў Кастрычніцкай рэвалюцыі» (Барацьба за Савецкую ўладу ў Беларусі. Мн. , 1968. Т. 1. С. 517, на рус. мо-ве). 3. 9. 1919 г. газета «Набат» паведамляла, што сяляне вёскі Жураўлі (цяпер у Азерац-кім сельсавеце) на сходцы заявілі пра сваю гатоўнасць абараняць рабоча-сялянскую ўла-ду да поўнай перамогі над ворагамі Савецкай рэспублікі. Сход вырашыў тэрмінова адпра-віць на фронт грамадзян сяла, якія падляга-лі мабілізацыі, а таксама правёў запіс добра-ахвотнікаў. Было вырашана агульнымі нама-ганнямі дапамагчы сем’ям чырвонаармейцаў апрацаваць палі і сабраць ураджай.

Важнае значэнне ў мабілізацыі працоўных на дапамогу Чырвонай Арміі і на барацьбу з разрухай мелі масава-палітычныя кампаніі: «Тыдзень фронту і транспарту», «Тыдзень па-ліва», «Тыдзень працоўнай павіннасці» і інш. 7—14. 1. 1920 г. Стараталачынскі валвыканком правёў «Тыдзень нарыхтоўкі паліва і дастаў-кі харчовых прадуктаў на ссыпныя пункты»; 1—7. 2. 1920 г. па ўсім Аршанскім павеце пра-ведзены «Тыдзень фронту і транспарту». Дзя-куючы надобным мерапрыемствам і суботні-кам не спынялася работа прадпрыемстваў з-за нястачы паліва. 8. 1. 1920 г. з-за снежных заносаў на Серкавіцкім шклозаводзе паліва заставалася ўсяго на некалькі гадзін. Тады на суботнік па нарыхтоўцы паліва выйшлі ўсе не занятыя ў цэхах рабочыя і служачыя, і завод не спыніў работу.

У справаздачы Стараталачынскага валрэў-кома ў студзені 1920 г. адзначалася, што ра-бота рэўкома, які зпаходзіўся ў шчыльна прылеглай да фронту паласе, заключалася ў выкананні розных заданняў ваеннага і дзяр-жаўнага характеру: працоўная, натуральная і гужавая павіннасць, капание акопаў, ачы-стка чыгуначных пуцей ад лёду і снегу, ахо-ва тэлефонных і тэлеграфных правадоў, харч-развёрстка, грашовая дапамога сем’ям чыр-вонаармейцаў і інш. У гэты цяжкі для мала-дой Савецкай дзяржавы час вялося і культур-нее будаўніцтва. Аршанскі павятовы з’езд

П. М. Лепяшынскі ў Слаўным

28 кастрычніка 1917 г. новы Аршанскі Са-вет, ачышчаны ад згоднікаў і папоўнены бальшавіцкімі дэпутатамі, выбраў ваенна-рэ-валюцыйны камітэт на чале з I. Г. Дзмітрые-вым і ганаровым старшынёй П. М. Лепяшын-скім. На сваім першым пасяджэнні Савет прыняў рэзалюцыю, у якой гаварыла-ся, што Аршанскі Савет гатоў са зброяй у руках падтрымаць Петраградскі Савет і не прапусціць у Петраград і Маскву ні аднаго контррэвалюцыйнага штыка з фронту.

У той жа час Керанскі тэлеграфаваў у Стаў-ку (Магілёў) і Оршу: «Загадваю прыняць неадкладныя меры, каб прапусціць праз Оршу камсамольскіх арганізацый у пачатку 1920 г. адзначыў як вельмі станоўчую з’яву тое, што ў камсамольскіх арганізацыях Талачына створаны гурткі палітычнай граматы і ма-стацкай самадзейнасці, што ў шэрагу вёсак камсамольцы абслугоўваюць хаты-чытальні. У в. Сіўцава Стараталачынскай воласці былі праведзены гутаркі і прачытаны даклады па бягучаму моманту, па паліўнаму і харчова-му пытаниях, аб Камуністычным саюзе мо-ладзі. Вялікую работу ў вёсцы праводзіў Сен-ненскі павятовы камітэт РКП (б). У 13 валас-цях павета былі партыйныя ячэйкі, якія вялі з сялянамі гутаркі на палітычныя тэмы, рас-паўсюджвалі па хатах-чытальнях літаратуру і інш.

Першыя сацыялістычныя пераўтварэнні ў сельскай гаспадарцы — стварэнне саўгасаў, камун і арцелей у 1919—20 гг. На Талачын-шчыне створаны саўгас «Райцы» (з 1965 г. племзавод «Рэканструктар»), камуны ў бы-лых маёнтках Багрынава, Азерцы, Манастыры (цяпер Палявая). У справаздачы Аршанска-му павятоваму камітэту РКП (б) ад 26. 9. 1920 г. кам’ячэйкі пры сельскагаспадарчай камуне «Набат» (в. Азерцы) яе прадстаўнік Стырне адзначыў, што «ў ячэйцы 10 чалавек, аргані-завана 6 мая гэтага года. Культурна-асветная работа толькі пачынаецца, арганізавана хата-чытальня, дзеці камуны наведваюць школу пісьменнасці, адкрыты дзіцячы сад. У камуне каля 35 сем’яў. Адносіны пабочных грамадзян да камуны добразычлівыя» (Барацьба за Са-вецкую ўладу ў Беларусі. Мн. , 1971. Т. 2. С. 476, на рус. мове). Камуны адыгралі станоў-чую ролю ў справе падрыхтоўкі сялян да пе-реходу на калектыўнае вядзенне гаспадаркі.

Пасля Грамадзянскай вайны і ваеннай ін-тэрвенцыі краіна атрымала магчымасць пе-райсці да мірнай стваральнай працы па аднаў-ленні гаспадаркі і пабудове сацыялізма.

Н. В. Шаўрук, А. А. Шнэйдар.

ўсе батальёны валанцёраў у напрамку Гатчы-на — Царскае Сяло ў маё распараджэнне». Копія тэлеграмы трапіла аршанскім бальша-вікам, бо камісарам тэлеграфа быў іх верны таварыш У. I. Яглейка. Ён і прынёс у ВРК тэ-ты «грозны» загад.

— А дулю не хацеў? — кінуў у бок тэле-грамы Панцеляймон Мікалаевіч.

Ён тут жа распарадзіўся наконт дзеянняў па затрымцы эшалонаў карнікаў, бо добра ра-зумеў значэнне чыгуначнай станцыі Орша, што знаходзілася на перакрыжаванні шляхоў паміж Магілёвам, дзе размяшчалася Стаўка, і Петраградам — сэрцам рэвалюцыі, паміж Мінскам і Масквой. На гэтым скрыжаванні і дзейнічаў нястомны салдат ленінскай гвар-дыі П. М. Лепяшынскі. Дзейнічаў аператыў-на, смела, рашуча.

Калі ў Оршы стала вядома, што з Мінска, каб заняць Аршанскі вузел, ліквідаваць ва-енна-рэвалюцыйны камітэт і ачысціць дарогі на абедзве сталіцы, накіраваны контррэва-люцыйныя ўдарныя часці на чале з эсэрам Макарэвічам, аршанскія бальшавікі рашылі падрыхтаваць ім «дастойную» сустрэчу.

Апярэдзіўшы эталон «ударнікаў», першым у Оршу прыбыў сам Макарэвіч. Ён настолькі быў упэўнены ў поспеху сваёй справы, што загадзя прыслаў сюды дэпешу, у якой пагра-жаў расправай над рэўкомам. Не ўдалося! Бальшавікі сустрэлі яго на вакзале і з поезда праводзілі прама ў гарадскую турму. П. М. Лепяшынскі і I. Г. Дзмітрыеў з групай та-варышаў накіраваліся на паравозе насустрач «ударнікам». Бягуць тэлеграфныя слупы, міль-гаюць назвы станцый: Коханава, Талачын, Трацылава. . . Вось і Слаўнае. Тут затрымаліся «ўдарнікі», кінутыя на захоп Оршы — парога на Маскву, Піцер, Магілёў.

Сумны малюнак паўстаў перад вачыма Пан-целяймона Мікалаевіча і яго сяброў. У пры-земістым будынку вакзала, на пероне, у ва-гонах стаялі і сядзелі раздзетыя, разутыя і галодныя салдаты. Гэта былі не авантурысты з чарапамі на рукавах, а маладыя сялянскія хлопцы, якія даўно не мелі адпачынку. Аб гэтым сведчыла ўсё іх аблічча. Не заставала-ся нічога іншага, як паспачуваць ім. Аказа-лася, што Макарэвіч і яго памагатыя проста ашукалі сялян у салдацкіх шынялях, пера-канаўшы, што бальшавікі нібыта прадаліся немцам. . . На мітынгу, што адбыўся тут жа ля вагонаў, П. М. Лепяшынскі раскрыў ім вочы на праўду, расказаў пра бліжэйшыя за-даны, пастаўленыя партыяй балыпавікоў, пра першыя дэкрэты Савецкай улады, пра Ула-дзіміра Ільіча Леніна, якога асабіста добра ведаў па сумеснай падпольнай рабоце. Сал-даты зав'агаліся, а неўзабаве над Слаўным ужо чуліся іх воклічы: «Уся ўлада Саветам!», «Няхай жыве Савет Народных Камісараў!», «Няхай жыве Ленін!».

Так на бок рэвалюцыі перайшло яшчэ больш за 800 узброеных салдат. Вярнуўшыся разам з салдатамі ў Оршу, Панцеляймон Мікалаевіч і іншыя члены ВРК паклапаціліся, каб іх хут-чэй накармілі, адзелі і абулі. А ў Мінск па-ляцела тэлеграма: «Уціхамірнікі аршанцаў уціхаміраны аршанцамі. Чакаем наступную партыю. Рэўком». л. Высоцкі, Г. Каралёў.

Шляху пачатак

3 успамінаў былога старшыні Сенненскага павятовага выканкома Герасіма Пракопавіча Шаўкуна

Вестка аб узброеным паўстанні ў Петрагра-дзе, звяржэнні буржуазнага Часовага ўрада і пераходзе ўлады ў рукі рэвалюцыйных ра-бочых, салдат і матросаў дайшла да нашага краю неўзабаве пасля таго, як адбыліся гэтыя вялікія падзеі. Значная частка тэрыторыі су-часнага Талачынскага раёна ў той час ува-ходзіла ў Сенненскі павет Магілёўскай губер-ні. У склад павета ўваходзіла і Высокагара-дзецкая воласць, у якой мне давялося жыць і працаваць у першыя месяцы пасля перамо-гі Вялікага Кастрычніка.

На працягу прыкладна трох месяцаў пасля звяржэння Часовага ўрада ў Сенненскім па-веце працягвалі функцыяніраваць старыя органы буржуазнай улады. Я быў дэмабіліза-ваны з радоў старой арміі ў студзені 1918 г. і афармляць сваю дэмабілізацыю мне давя-лося ў канцылярыі Сенненскай павятовай вайсковай установы, якую ўзначальваў стары царскі палкоўнік Смальніцкі.

31. 1. 1918 г. ў Высокім Гарадцы быў склі-каны першы сход сялян і батракоў воласці для выбараў савецкага валаснога органа ўла-ды. Быў выбраны валасны выканком, у склад якога ўвайшоў і я як дэлегат вёскі Шаша-лаўка. Пры валасным выканкоме былі ство-раны сакратарыят, зямельны аддзел і ваенны стол. Абавязкі сакратара валвыканкома ўскла-лі на мяне.

Зямельны аддзел прыступіў да падрыхтоў-кі матэрыялаў для надзялення зямлёй без-зямельных і малазямельных сялян. Ім адда-валі тыя ўчасткі, якія раней належалі паме-шчыкам. А ваенны стол неадкладна распа-чаў арганізацыю чырвонагвардзейскіх груп з сялян, адданых рэвалюцыі і гатовых абара-няць маладую Савецкую ўладу.

У той час па ўсёй Расіі праходзіла стыхій-ная дэмабілізацыя старой арміі. Маладая рэс-публіка Саветаў яшчэ не магла як след ахоў-ваць свае граніцы ад пранікнення варожых агентаў — нават пагранічных застаў не было. Гэтыя абставіны выкарыстала буржуазна-па-мешчыцкая Польшча. Белапалякі накіроўва-лі на Беларусь сваіх легіянераў быццам бы для аховы памешчыкаў і іх сем’яў. Галоўнай жа іх мэтай былі разведка і грабеж. Галоўнай ры вывозілі таксама памешчыцкую маёмасць, якая цяпер павінна была належаць рэвалю-цыйнаму народу. У сярэдзіне студзеня 1918 года вялікая група легіянераў — каля паўта-раста чалавек — з’явілася ў былы маёнтак памешчыка Свяцкага і адтуль суправаджала яго і дабро, якое ён вёз, праз вёску Загацце і мястэчка Талачын да межаў буржуазнай Польшчы. Легіянеры ставіліся варожа да Са-вецкай улады. Аднойчы яны з яўна варожы-мі намерамі рушылі на Высокі Гарадзец, але іх сустрэла кулямётным агнём звяно чырво-нагвардзейцаў, створанае пры Высокагара-дзецкім валасным Савеце. Сустрэўшы адпор, польскія легіянеры адышлі.

У лютым 1918 г. Сенненскі павет апынуўся пад пагрозай германскай акупацыі, але пасля таго, як 23. 2. 1918 г. часці маладой Чырвонай Арміі нанеслі кайзераўскім войскам сакру-шальны ўдар пад Нарван і Псковам, іх рух у глыб беларускай тэрыторыі спыніўся. У са-кавіку 1918 г. паміж Савецкай Расіяй і Гер-маніяй быў заключаны Брэсцкі мір. Была ўстаноўлена дэмаркацыйная лінія, якая пра-ходзіла ў сямі кіламетрах на захад ад Сянна.

27. 2. 1918 г. ў Сянно сабраўся першы павято-вы з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх і салдац-кіх дэпутатаў. Ён выбраў для кіраўніцтва на-ветам выканаўчы камітэт. Я ўвайшоў у яго склад як дэпутат ад Высокагарадзецкай во-ласці. Неўзабаве я быў накіраваны для рабо-ты старшынёй павятовай крымінальнай след-чай камісіі ў юрыдычны аддзел павятовага выканкома.

СПРАВАЗДАЧА АГІТАТАРА АРШАНСКАМУ РЭЎКОМУ

(ПАСЛЯ ПАЕЗДКІ Ў КОХАНАЎСКУЮ, СТАРАТАЛАЧЫНСКУЮ ВОЛАСЦІ

I ВЁСКУ ЛІСУНЫ)

24 кастрычніка 1918 г.

По уходу немцев из оккупированной местности мы поехали в деревни для создания комитетов бедноты. Крестьяне спешно собирались на собрание и радо-стно приветствовали Советскую власть. Они рассказывали, говоря: «долго мы томилпсь под немецкими комендантами. Не было нам света, сидели, как в погре-бе. Ни газеты, ни книжечки нельзя было прочесть, ни слова сказать. Каждый день так и ожидай старосты с немецким приказом — нести яйца, сало, масло, ве-сти коров, овец, свиней. Долго мы еще ожидали большевиков. Наконец дожда-лись. Теперь мы будем всеми силами держаться за Советскую власть. Строго бу-дем выполнять декреты Народных Комиссаров, которые ведут к свету, к жизни на земле. . . »

Агитатор (подпись).

ГРАМАДЗЯНЕ МЯСТЭЧКА КОХАНАВА ВІТАЮЦЬ УЛАДУ САВЕТАЎ

27 кастрычніка 1918 г.

Мы, граждане м. Коханово, собравшись на митинге 27 октября 1918 г. после ухода немцев из Кохановской волости, выносим сегодня следующую резолюцию:

Принимая во внимание пережитые испытания,— поддерживать Советскую власть до последней капли крови, приветствовать Советскую власть, народных коммунистов. Мы, граждане, только что освободившиеся от немцев, шлем свой горячий привет и самые лучшие пожелания Совету Народных Комиссаров. Мы, освободившиеся от немецкого гнета, причисляем себя к единой и нераздельной семье Советской России.

                    Председатель митинга (подпись).

Крах немецкой оккупации в Белоруссии в 1918 году: [Сб. документов Партархива ЦК КП(б)Белоруссии]. Мн. , 1947. С. 93.

ІІАСТАНОВА ВЫСОКАГАРАДЗЕЦКАГА ВАЛВЫКАНКОМА

СЕННЕНСКАГА ПАВЕТА АБ ЗАБЕСПЯЧЭННІ НАСЕЛЬНІЦТВА ХЛЕБАМ

14 лістапада 1918 г.

Поручить волостному комитету бедноты [удовлетворить] нуждающееся на-селение в продовольствии с таким расчетом, чтобы крайне нуждающемуся и бедному населению отпускался хлеб на продовольствие бесплатно, более состоя-тельному населению — по твердым ценам, служащим по разным учреждениям, по-лучающим жалованье до 300 руб. в месяц,— тоже по твердым ценам; получаю-щим жалованье до 500 руб. — по 30 руб. пуд, а служащим, получающим свыше

Члены выканкома Высокагарадзецкага валаснога Савета.

У другім радзе ў цэнтры старіпыня валвыканкома Р. А. Антановіч. Стаіць другі злева М. Ф. Козік, які захаваў і перадаў для публі-кацыі гэты фотазды-мак. 1920 г.

500 руб. в месяц, и ремесленникам — в двойном размере твердой цены за пуд, причем каждый нуждающийся в хлебе должен представить удостоверение дере-венского комитета бедноты о нужде его в хлебе и о состоянии с ответственно-стью последнего за неправильную выдачу удостоверения.

Председ[атель] исполкома.

Секретарь [подписи неразборчивы].

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 466.

ПАСТАІЮВА ВЫКАНКОМА КОХАНАЎСКАГА ВАЛАСНОГА САВЕТА АРШАНСКАГА НАВЕТА АБ АРГАНІЗАЦЫІ КАМБЕДАЎ

17 лістапада 1918 г.

Постановлено организовать в каждой деревне комитеты бедноты, допустив ту-да и среднее крестьянство, стоящее на платформе Советской власти.

В Кохановской вол. комитетов бедноты организовано 43.

Список комитетов бедноты Кохановской вол. ¹

¹ Назвы вёсак даюцца ў тагачасным напісанні.

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 292—293.

СА СПРАВАЗДАЧЫ АРШАНСКАГА ПАВЯТОВАГА ВЫКАНКОМА

АБ УЗНАЎЛЕНШ САВЕЦКАЙ УЛАДЫ У ВАЛАСЦЯХ АРШАНСКАГА ПАВЕТА I ДЗЕЙНАСЦІ КАМІТЭТАЎ БЕДНАТЫ

Снежань 1918 г.

Самым важным явлением за отчетный период времени в Оршанском у. было восстановление Советской власти в 5 волостях (Баранской, Кохановской, Старо-сельской, Смолянской и Старо-Толочинской), которые были под оккупацией гер-манцев. Эти волости были оставлены германцами 25 окт[ября] и того же числа туда же отправились агитаторы-инструкторы, командированные отдел[ом] управле-ния. Всюду были организованы Военно-революционные комитеты, которые бле-стяще выполнили свои задачи. Организация этих волостей произошла очень быстро, т. к. настроение в них было всецело в пользу Советской власти.

В жизни волостей за отчетный период (сентябрь — октябрь — ноябрь) самую важную роль сыграли комитеты бедноты. Съезд представителей деревенских ко-митетов бедноты стал в волости высшей инстанцией. По всему уезду комитетов бедноты было организовано свыше 600. Организаторами их были местная бедно-та, инструкторы уездного отд[ела] управления и отчасти волостные исполкомы. Несмотря на то, что большинство комитетов бедноты не носило чисто классо-вого характера, они сыграли очень большую роль в смысле классового расслое-ния в деревне. При проведении продовольственной политики и раскладки нало-гов они поставили один перед другим 2 лагеря — кулаков, спекулянтов, с одной стороны, и бедноту со средним крестьянством — с другой. Комитеты бедноты выполнили бы свои задачи очень хорошо, если бы на них было обращено боль-ше внимания. В распоряжении инструкторского подотдела было слишком мало инструкторских сил. Информационный подотдел должен констатировать факт, что крестьяне проявили удивительную самодеятельность при организации коми-тетов бедноты. Все комитеты бедноты очень часто присылали [за] инструкциями и литературой. Но и тем и другим они удовлетворялись в очень недостаточном количестве. Что касается инструкций, то их почти все время не было. Только в конце ноября была разослана инструкция, выработанная заведующим отделом управления Оршанского исполкома и утвержденная местным райкомом партии коммунистов (большевиков).

Для ознакомления с комитетами бедноты Оршанского у. информационным подотд[елом] отд[ела] управления была разослана комбедам анкета. Как выясни-лось из этой анкеты, в комитеты бедноты часто проникали кулаки. Такие коми-теты бедноты в анкете писали, что кулаков вовсе нет, что спекуляции не обнару-жено, что кулаки защищают Советскую власть и т. д. Зато во многие из комите-тов бедноты прошли люди, хорошо понимающие свои задачи, ясно различающие своих классовых врагов. Из одних местностей пишут, что кулаки очень много-численны и что с ними трудно бороться; из других — что кулаки примирились и не оказывают фактического противодействия. . .

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т. 4. Мн. , 1954. С. 431—432.

3 ПРАТАКОЛА ПАСЯДЖЭННЯ СМАЛЯНСКАГА ВАЛВЫКАНКОМА АРШАНСКАГА ПАВЕТА АБ АРЫШТАХ СПЕКУЛЯНТАЎ АЛЁНАВІЦКІМ СЕЛЬСКІМ КАМБЕДАМ

14 снежня 1918 г.

. . . Слушали:

7) Об арестованной мануфактуре комбедом дер. Аленовичи у гражданина Ка-71

ковчинской вол. Лейбы Менделев[ич]а Литвина и гражданина гор. Орши Лейбы Ароновича Химво.

Постановили:

Мануфактуру конфисковать, а граждан Литвина и Химво оштрафовать на 500 руб. каждого за спекуляцию мануфактурой.

Слушали:

8) Заявление Аленовичского комитета деревенской бедноты [о] спекуляции гражданином той же дер. Аленовичи Александром Гомболевским, в чем он был уличен с 11 на 12 декабря на месте преступления.

Постановили:

Принимая во внимание, что Гомболевский всецело сознался в своем преступ-лении, что смягчает часть его вины, постановили оштрафовать Гомболевского на 8000 руб. , реквизировать лошадей со сбруей и санками, обязать Гомболевского представить револьвер, до сдачи которого оставить при исполкоме в качестве арестованного. . .

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 511—512.

ПАВЕДАМЛЕННЕ ГАЗЕТЫ «НАБАТ» АБ АРГАНІЗАЦЫІ Ў МЯСТЭЧКУ КОХАНАВА АРШАНСКАГА ПАВЕТА КАМУНІСТЫЧНАЙ ЯЧЭЙКІ

18 снежня 1918 г.

По инициат[иве] нескольких товарищей мест. Коханово решено было на со-брании 18 декабря 1918 г. организовать фракцию коммунистов (большевиков). На этом же собрании записались во фракцию члены и сочувствующие.

По вопросу об организации в мест. Коханове культурно-просветит[ельного] кружка было поставлено открыть клуб, члены которого выделят из своей среды две коллегии: агитационную и культурно-просветительную.

Затем избирается комиссия из 3 лиц — членов коммунистической фракции для работы по перевыборам деревенских комитетов бедноты, сельских Советов и ме-стечкового к[омите]та бедноты.

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 207—208.

ПАВЕДАМЛЕННЕ ГАЗЕТЫ «ИЗВЕСТИЯ МОГИЛЕВСКОГО ГУБЕРНСКОГО РЕВОЛЮЦИОННОГО КОМИТЕТА» АБ АБКЛАДАННІ БУРЖУАЗІІ ПАДАТКАМ КАМБЕДАМ МЯСТЭЧКА АБОЛЬЦЫ АРШАНСКАГА ПАВЕТА

22 снежня 1918 г.

Сорганизовавшимся на днях в мест. Обольцы Оршанского у. комитетом бед-ноты вынесена следующая резолюция по вопросу об обложении буржуазии:

«Разбирая вопрос об обложении имущих граждан, мы пришли к заключению, что средства государству необходимы, что рабочий класс и крестьянство за вре-мя 4-летней бойни исстрадались, измучились, в то время как торговцы и спеку-лянты нажили громадные состояния на труде и крови бедняков, и потому мы решили признать обложение богатеев необходимым».

Свое отношение к комитету бедноты граждане мест. Обольцы выразили в сле-дующей резолюции:

«Этому комитету мы доверяем вполне, передаем ему полную власть в мест[еч-ке] с тем, чтобы, исполняя декреты высшей народной власти, защищал интересы бедноты и стоял на страже защиты русской рабочей революции.

Этому комитету мы обещаем полную нашу поддержку в его борьбе со спе-куляцией всякого рода и контрреволюционерами».

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 517—518.

П АСТАНОВА КАМБЕДА МЯСТЭЧКА КОХАНАВА АРШАНСКАГА ПАВЕТА

АБ ПАДРЫХТОЎЦЫ ДА ЎВЯДЗЕННЯ КАРТАЧНАЙ СІСТЭМЫ

30 снежня 1918 г. ¹ Комитет бедноты мест. Коханово постановил подготовить списки не имеющих земли, малоимущих, не занимающихся земледелием и нуждающихся в продоволь-ствии граждан для введения карточной системы.

Причем до введения таковой нуждающимся в продов[ольствии] выдавать не-обходимое из продкома.

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 525.

ПРАТАКОЛ СХОДУ ПРАДСТАЎНІКОЎ КАМБЕДАЎ

СТАРАТАЛАЧЫНСКАЙ ВОЛАСЦІ

31 студзеня 1919 г.

На собрании представителей деревенских комитетов бедноты был заслушан доклад о единовременном чрезвычайном налоге на Старотолочинскую вол. в сум-ме 200 000 руб. [в том числе] на мест. Толочин в сумме 25 000 руб. После докла-да собранием выносятся следующие постановления: ввиду того, что от некото-рых деревень нет представителей комитетов бедноты и вопрос об обложении без представителей [решить] не представляется возможным, поручить комиссиям обществ Толочинской вол. совместно с волостной комиссией по обложению еди-новременным налогом выработать точную цифру суммы обложения на каждое общество и представить все это исполкому. Комиссиям обществ совместно с чле-нами комбедов вменить в обязанность составить списки лиц обложенных и ука-зать имущественное положение последних.

Затем было единогласно постановлено: ввиду того, что все жители местечка торговцы и крупные спекулянты, которые во время оккупации местечка нем-цами всеми силами старались возлагать все повинности на крестьян, обложить жителей местечка на сумму в 125 000 руб. , а остальную в 100 000 руб. возложить на население волости.

На собрании был поставлен вопрос об открытии рабоче-крестьянского коопе-ратива, который был разрешен так: все представлен[ные] на собрании гражда-не волости должны составить списки пайщиков и собрать посильный взнос пая и сбор вместе со списками представить в исполком, затем избрать из среды пай-щиков правление кооператива.

О бывшем 1-м Толочинском кооперативе, решено произвести в нем ревизию и после этого присоединить его к рабоче-крестьянскому кооперативу.

По вопросу о неправильном взимании 8 ф. за помол 1 п. на мельницах ре-шено запросить Оршанский продком и настаивать на восстановлении той нор-мы, какая существует в Сенненском у.

На этом заседание заканчивается.

Комитеты бедноты Белоруссии. Мн. , 1958. С. 535—536.

ПАВЕДАМЛЕННЕ АБ З’ЕЗДЗЕ СЕЛЬСАВЕТАЎ СТАРАТАЛАЧЫНСКАЙ

I ЗАРЭЧНАТАЛАЧЫНСКАЙ ВАЛАСЦЕЙ АРШАНСКАГА ПАВЕТА

19 снежня 1919 г.

На съезд прибыло 50 делегатов.

В президиум съезда избранными оказались: председателем тов. Автюшков, товарищем его тов. Короткин и секретарем тов. Киряев.

Порядок дня:

1. Текущий момент.

2. Продовольственный вопрос.

3. Топливный вопрос.

4. Доклад по укреплению позиции в Толочинском районе.

5. Текущие дела: культурно-просветительная работа в деревне и школы.

По текущему моменту делают доклады: представитель от Красной Армии член Толочинского райревкома тов. Гендыль, представитель Союза коммунисти-ческой молодежи тов. Качур и член Старо-Толочинского волисполкома тов. Ива-щенко.

Заслушав доклады по текущему моменту, съезд принял резолюцию, в кото-рой приветствует Всероссийский съезд Советов, который протянул руку всем державам с предложением мира. Беспощадная борьба мировому капитализму, отклонившему мирное предложение рабочих и крестьян России. Замыслы этих паразитов — затопить в крови пролетарскую революцию. Ни один труженик не даст себя в кабалу буржуазии.

По продовольственному вопросу делает доклад тов. Автюшков и другие, за-слушав которые, съезд постановил:

Сделанную Старо-Толочинским и Заречно-Толочинским волпродотделами раз-верстку продовольственных продуктов между деревнями признать правильной и, принимая во внимание крайнюю нужду, ощущаемую Красной Армией в продо-вольствии, срочно приступить к сбору продуктов, произведя разверстку причи-тающегося с каждой деревни количества продовольственных продуктов между более зажиточным населением.

По топливному вопросу делает доклад тов. Автюшков и другие. Съезд поста-новил: напрячь все свои силы для борьбы с топливным кризисом, для чего сроч-но приступить к заготовке и вывозке дров для железных дорог, фабрик и горо-дов России путем привлечения к этой работе всего работоспособного населения.

По вопросу об укреплении позиции делает доклад тов. Стубадо и другие, и съезд постановил точно и аккуратно выполнять наряды Ревкома по высылке ра-бочих и подвод на работы по укреплению позиций.

По вопросу о культурно-просветительной работе в деревне и школах делает доклад тов. Кунин и др. Заслушав по этому вопросу доклады, съезд постановил: предложить всем сельским Советам озаботиться заготовкой дров для школ, от-вести 2 дес. земли для каждой школы, согласно распоряжению центра, и сле-дить за аккуратным производством занятий в школах и во всех случаях неакку-ратного производства занятий школьными работниками доводить до сведения Ревкома и отдела народного образования для привлечения виновных к ответ-ственности.

После этого съезд объявляется закрытым.

Революционные комитеты БССР (ноябрь 1918 г,— июль 1920 г. ): Сб. документов и ма-териалов. Мн. , 1961. С. 244—245.

СА ЗВОДКІ ІНФАРМАЦЫЙНА-ІНСТРУКТАРСКАГА ПАДАДДЗЕЛА АРШАНСКАГА ПАВЯТОВАГА РЭЎКОМА АБ ДЗЕЙНАСЦІ ВАЛРЭЎКОМАЎ I ВАЛВЫКАНКОМАЎ АРШАНСКАГА ПАВЕТА ЗА СТУДЗЕНЬ 1920 г.

Не раней 31 студзеня 1920 г. ¹ Кохановская вол.

4 января 1920 г. состоялся съезд сельских Советов волости, на котором был заслушан текущий момент. Были избраны делегаты на Оршанский съезд, избра-ны заседатели в народный суд. Разъяснена регистрация населения по классам. Выслушаны текущие дела.

Заречно-Толочинская вол.

В заседании Ревкома от 24 января была организована комиссия для проведе-ния в жизнь всероссийского натурального налога из 5 лиц. Организовано бюро по определению классовой принадлежности военнообязанных граждан из 3 лиц. В заседании от 28 января в комиссию по проведению в жизнь «Недели фронта и транспорта» постановлено послать представителя от волревкома и предложить волкомячейке и профсоюзу послать своего представителя. Постановлено: укло-няющихся от окопных работ штрафовать в первый раз от 500 до 1000 руб. , а во второй раз и предавать суду.

Старо-Толочинская вол.

В заседании от 2 января с. г. постановлено: ввиду топливного кризиса част-ную продажу дров воспретить. С 7 по 14 января с. г. назначить «Неделю заго-товки топлива и доставки продовольственных продуктов на ссыпные пункты».

4 января состоялся съезд сельских Советов, на котором был заслушан теку-щий момент по топливному кризису, доклад был принят к сведению. Были из-браны представители на уездный съезд. Для удовлетворения безлошадных гра-ждан волости постановлено возбудить ходатайство перед уездвоенкомом и уезд-земотделом об отпуске некоторого количества лошадей. В заседании от 19 янва-

¹ Дата заканчэння справаздачнага часу.

ря было составлено бюро для определения классовой принадлежности. В заседа-нии от 31 января постановили: для очистки от льда и снега железных дорог мо-билизовать на 2—3 дня из м. Толочино по 200 человек.

Революционные комитеты БССР (ноябрь 1918 г. — июль 1920 г. ): Сб. документов и ма-териалов. Мн. , 1961. С. 269—270.

СПРАВАЗДАЧА СТАРАТАЛАЧЫНСКАГА ВАЛРЭЎКОМА АРШАНСКАГА ПАВЕТА АБ РАБОЦЕ ЗА СТУДЗЕНЬ 1920 г.

Не раней 31 студзеня 1920 г. ²

Работа революционного комитета, находящегося в полосе, тесно примыкаю-щей к фронту, в районе Старо-Толочинской вол. заключалась в выполнении раз-ных заданий военного и государственного характера: проведение трудовой, на-туральной и гужевой повинностей и в связи с этим правильное распределение рабочих и подвод на работы по возведению окопов в данном районе по требова-нию производителей работ 22-го военно-полевого строительства; возведение и починка мостов и грунтовых дорог по требованию 37-го военно-дорожного отря-да; очистка железнодорожных путей Александровской дороги от снега и льда; охрана телефонных и телеграфных проводов данного района; вырубка и вывоз-ка дров, коих вывезено к железной дороге, из заготовленных в 7 месяцев, свы-ше 150 куб. саж. , и разные другие повинности и наряды военного характера.

Взыскано и сдано на ссыпные пункты из числа причитающихся по разверстке: 800 пуд. картофеля, 40 пуд. льняного семени, 8 пуд. 30 фунт, ячменя, 75 пуд. овса.

Семьям красноармейцев, служащих и беднейшему населению роздано 450 пуд. 38 фунт, муки и рабочим Серковицкого стекольного завода — 231 пуд 02 фунт.

Получено из Оршанского отдела социального обеспечения денежного пособия семьям красноармейцев 232 161 руб. 18 коп. , из них розданы все деньги, за ис-ключением возвращенных в Оршанское казначейство нерозданных 6306 руб. 78 коп.

Заседаний Революционного комитета в течение месяца было 5, копии с про-токолов каковых препровождены в отдел управления и утверждены.

Председатель Старо-Толочинского волостного Революционного комитета Ав-тюшков.

Члены: Евменов и Мидюк.

Уполномоченный по проведению трудовой повинности Волчек.

Революционные комитеты БССР (ноябрь 1918 г. — июль 1920 г. ): Сб. документов и ма-териалов. Мн. , 1961. С. 271—272.

СПРАВАЗДАЧА СЕННЕНСКАГА ПАВЯТОВАГА КАМІТЭТА РКП(б)

АБ РАБОЦЕ У ВЕСЦЫ ЗА САКАВІК 1920 г.

Не раней 1 красавіка 1920 г. ²

1. Уездный организатор по работе в деревне выделен.

2. Его имя и фамилия Шевкун Герасим, по социальному положению — крестьянин.

В данное время тов. Шевкуну губвоенкомом отказано в отсрочке, и он выбы-вает в часть. Подходящего кандидата на его место не имеется. Призыв тов. Шев-куна гибельно отразился на всей работе в деревне.

3. Районных организаторов по числу районов имеется 5 человек: Перстов, Барановский, Евпаков, Грандан, Коваленко. Все они крестьяне.

4. В уезде имеется 13 ячеек, каждая находится в волостном центре.

5. Точное число членов волячеек до сих пор не установлено, так как в уезд-комитете не было их точного учета.

Деятельность каждой из ячеек до сих пор выражалась в устройстве, хотя не частых, бесед на политические темы с крестьянскими массами, распространении литературы по избам-читальням и оживлении деятельности в волости культур-но-просветительных кружков.

За время после VII конференции создано две ячейки: одна — в артели Рыдом-ля (в Городецкой вол. ) и одна —в артели Трухановичи (Замочской вол. ).

Работа организаторов выражалась в ревизии и ознакомлении с деятельностью волкомячеек и работе по совхозам и коллективным хозяйствам, в организации крестьянских собраний и бесед с ними, в проведении конференций крестьянок, совхозниц и коммунарок.

За отчетный период проведено 20 литературных бесед, 40 конференций кре-стьянок, в 5 волостях по одной конференции молодежи и одна уездная.

Изб-читален в уезде числится 264, не функционирует около 30, главным об-разом за недостатком газет и брошюр.

В коммунах и совхозах организаторами устраивались собрания, на коих вы-яснились недостатки хозяйства, и путем сношений с упарткомом делались ука-зания соответственным учреждениям для устранения указанных недостатков.

Был проведен II уездный съезд делегатов от рабочих совхозов. Организован союз рабзема, правление составлено из 7 членов, из коих 4 коммуниста. Кроме того, велись беседы на политические темы, организованы избы-читальни и биб-лиотеки.

В состав волревкомов в большинстве случаев входят больше беспартийных. Так как выборы в члены волревкомов не производились, то организаторы участия в таковых не принимали. Сбор жалоб производится, и они направляются непо-средственно в соответствующие учреждения уезда.

Ревизии ревкомов производятся, и об обнаруженных недочетах и злоупотреб-лениях сообщается в упартком

Собрание организаторов было в конце марта месяца 1920 г.

Каждым организатором доклады представляются.

Связь отделов по работе в деревне с укомолом имеется и выражается в веде-нии работы среди молодежи одновременно с ведением партийной работы вообще среди населения.

Число членов КСМ в уезде и в городе около 90, точно пока нельзя установить, так как еще не поставлен на должную высоту учет членов.

Председатель упарткома ³

Секретарь Мацкевич

Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т. 2. Мн. , 1971. С. 272—273.

Рэвалюцыяй прызваныя

У шэрагу выдатных людзей, імёны якіх упі-саны ў гісторыю рэвалюцыйнага руху, бараць-бы за Савецкую ўладу, нямала ўраджэнцаў Талачыншчыны. Гэта Барыс Брэслаў — слухач партыйнай школы ў Ланжумо, паплечнік У. I. Леніна, удзельнік Кастрычніцкай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны, Саламон Левіт — ва-жак ніжагародскіх рабочых у час Рэвалюцыі 1905—07 гг. і Кастрычніцкай рэвалюцыі, Іван Батрак (Казлоўскі) — паэт-рэвалюцыянер, Нічыпар Масалкоў — удзельнік рэвалюцый-ных падзей у Разані, старшыня Разанскага губвыканкома і губсаўнаргаса, Якаў Ма-салкоў — удзельнік Кранштацкага паўстання салдат і матросаў у кастрычніку 1905 г. , удзельнікі Грамадзянскай вайны — авіякан-структар генерал М. М. Сімановіч, чэкіст М. М. Шыліёнаў і іншыя.

Слухач школы ў Ланжумо

У біяграфіі У. I. Леніна расказваецца аб партыйнай школе ў Ланжумо. Сярод слуха-чоў, якіх рыхтавалі для падпольнай работы ў Расіі, быў Б. Брэслаў.

Барыс Брэслаў нарадзіўся 10 кастрычніка 1882 г. ў в. Мікуліна Талачынскага раёна ў сям’і землякопа. У бацькоў было шмат дзя-цей, таму пра адукацыю не прыходзілася і думаць, аб школе ці гімназіі Барыс мог толь-кі марыць. 3 малых гадоў ішоў ён складаным шляхам самаадукацыі і таму ў графе пра адукацыю нярэдка пісаў: «самавучка». У вёсцы давялося жыць нядоўга — з пятнац-цаці гадоў сам зарабляў сабе на хлеб, спа-

чатку ў Гарадку, а потым у Віцебску праца-ваў чаляднікам у шавецкай майстэрні, па 15—17 гадзін у суткі гнуў спіну на гаспада-ра. У рабочым асяроддзі авалодваў азбукай рэвалюцыйнага мыслення і ў 17 гадоў стаў на шлях класавай барацьбы. Больш за два гады актыўна ўдзельнічаў у сацыял-дэмакра-тычным руху ў Віцебску і ў 1899 г. стаў чле-нам РСДРП.

Неўзабаве ў Віцебск стала прыходзіць «Искра» з ленінскімі артыкуламі, у якіх на-вукова абгрунтоўвалася гістарычная місія пралетарыяту, даваўся глыбокі аналіз усіх палітычных партый Расіі. Уплыў ленінскіх ідэй на выхаванне рэвалюцыйнай свядомасці Врэслава стаў вызначальным, а яго жаданне арганізоўваць рабочых было неадольным. Ён дапамагаў рабочым фабрыкі Калбаноўскага намеціць бліжэйшыя задачы, узнімаў іх на барацьбу са штрэйкбрэхерамі. Потым аргані-заваў палітычную забастоўку рабочых тыту-нёвай фабрыкі, якая стала прыкметнай па-дзеяй у горадзе.

Брэславым зацікавілася паліцыя, угледзеў-шы ў ім небяспечнага праціўніка царызму. Летам 1901 г. ён быў арыштаваны і зняволе-ны ў віцебскую турму. Там, у адзіночцы, паў-года самастойна авалодваў азбукай і стаў пісьменным Чалавекам.

Па дарозе ў ссылку Брэслава змясцілі ў маскоўскую Бутырскую турму, дзе ён прася-дзеў больш як год. У лістападзе 1902 г. са-сланы на пяць гадоў у Сібір. Пакутліва доў-га, па этапах дабіраўся Брэслаў да сяла Бі-рулькі Іркуцкай губерні. Пасяліўся на кватэ-ры разам са ссыльным Клябанавым, засуджаным па справе гомельскай сацыял-дэ-макратыі. Жылі дружна, дапамагалі адзін аднаму як маглі. Там Брэслаў пазнаёміўся з вядомай рэвалюцыянеркай Людмілай Мікала-еўнай Сталь. Яна прыязджала з пасёлка Вер-халенск, каб дапамагчы адной ссыльнай жан-чыне. Пазней Сталь успамінала: «Мяне пры-везлі спачатку на кватэру Клябанава і Брэ-слава, якія жылі разам. Яны былі добрымі сябрамі і, несумненна, карысталіся ўплывам як сярод ссыльных, так і сярод сялян» (Сталь Л. М. Перад вялікім пятым годам. М. ; Л. , 1930. С. 34, на рус. мове). Брэслаў быў сярэдняга росту, з адкрытым тварам і пра-мым поглядам блакітных вачэй; у ім адчува-ліся смеласць і пралетарскі парыў.

У сібірскім сяле Брэслаў вывучаў ленінскія працы «Што рабіць?», «Развіццё капіталізму ў Расіі». Перад ім адкрываўся новы свет ідэй, захапляючая перспектыва класавай барацьбы, Яго нястомна цягнула на волю, да людзей, і ён распрацаваў смелы план уцёкаў. «Дзяку-ючы старой «Искре» і брашурам Леніна, уця-каючы з ссылкі ў маі 1903 г. ,— успамінаў Брэслаў,— я быў ужо не проста сацыял-дэ-макратам, а сацыял-дэмакратам «іскраўцам». I калі ў тую эпоху ў маёй свядомасці побач стаялі Ленін і Пляханаў, то пасля таго, як восенню 1903 г. я даведаўся аб барацьбе, якая адбывалася на 2-м з’ездзе партыі, я стаў цвёр-дым ленінцам-бальшавіком» (Брэслаў Б. А. Пра У. I. Леніна: (Беглыя ўспаміны). М. , 1934. С. 13, на рус. мове).

Відаць, пад уплывам Клябанава Брэслаў прыехаў у Гомель і, перайшоўшы на неле-гальнае становішча, стаў працаваць у мясцо-вай сацыял-дэмакратычнай арганізацыі.

У студзені 1904 г. ён паехаў у Пецярбург. Па дарозе, на станцыі Орша, вельмі хацелася завярнуць у роднае Мікуліна, але гэта быў бы рызыкоўны крок. У горадзе на Няве Брэ-слаў хутка адшукаў явачную кватэру і звя-заўся з падпольшчыкамі. Неўзабаве яго вы-бралі членам Пецярбургскага камітэта РСДРП і адказным арганізатарам Выбаргскага і Мас-коўскага раёнаў. Ён ствараў рэвалюцыйныя гурткі на прадпрыемствах, вёў палітычную агітацыю сярод рабочых. Паліцыя натрапіла на след падпольшчыка, і 24 красавіка ён быў арыштаваны і пасаджаны ў турму, дзе і пра-сядзеў 8 месяцаў. Нагадалі яму і ўцёк з Сі-біры. У студзені 1905 г. Брэслава выслалі ў Архангельскую губерню, але па дарозе ён зноў уцёк. У Піцер нельга была вяртацца, і ён пад мянушкай Захар паехаў у Нікалаеў, а потым перабраўся ў Екацярынаслаў (цяпер Днепрапятроўск), дзе паліцыя разграміла са-цыял-дэмакратычную арганізацыю. Брэслаў застаўся амаль адзіным членам Екацярына-слаўскага камітэта РСДРП. Ён пасяліўся ў маленькім пакойчыку на Пецярбургскай ву-ліцы, у якім была абсталявана падпольная лабараторыя па прыгатаванню дынаміту. Па-дзеямі ў горадзе, асабліва жыццём рабочых, цікавіўся У. I. Ленін, Брэслаў часта пісаў яму ў Жэневу. У пісьме ад 26 ліпеня 1905 г. ён паведамляў аб правакацыйных вылазках па-громшчыкаў, якіх абаранялі паліцыя і каза-кі, і аб дзеяннях бальшавікоў супраць па-громшчыкаў. Праз месяц з чарговай партыяй падпольнай літаратуры з Жэневы прыйшла газета «Пролетарий». На старонцы 30-га ну-мара цэнтральнага органа партыі Брэслаў убачыў сваё пісьмо да Леніна. А ў артыкуле «Чорныя сотні і арганізацыя паўстання» пра-вадыр партыі аналізаваў дзеянні Екацяры-наслаўскай арганізацыі РСДРП, выкарыстоў-ваючы звесткі Брэслава.

У канцы жніўня 1905 г. Брэслаў быў вы-мушаны пакінуць Екацярынаслаў і пера-ехаць у Маскву. Маскоўскі камітэт партыі прызначыў яго начальнікам баявых дружын. Там працаваў з такімі выдатнымі дзеячамі партыі, як Мікалай Баўман, Павел Даўге, Пётр Заломаў, Аляксей Вядзернікаў, Людмі-ла Сталь. Аб нарастаючай хвалі рэвалюцыі ў Маскве Брэслаў паведамляў у Жэневу Лені-ну. У пачатку кастрычніка Уладзімір Ільіч напісаў заўвагу ад рэдакцыі «Пролетария» да пісьма Брэслава: «Гэта цікавае пісьмо паказ-вае ўвачавідкі, як рэвалюцыйная актыўнасць пралетарыяту на поўначы пераўзышла чакан-ні многіх сацыял-дэмакратаў» (Ленінскі збор-нік. Т. 26. С. 436, на рус. мове).

Першая руская рэвалюцыя набірала сілу. Масква мітынгавала. Выступаючы на мітынгу ў Вышэйшым тэхнічным вучылішчы, Брэслаў выкрываў ашуканства і крывадушнасць цар-скіх улад. А 11 кастрычніка ён на чале бая-вой дружыны ўступіў ва ўзброеную сутычку з казакамі, якія спрабавалі разагнаць рабочы мітынг, і быў паранены.

Неўзабаве пасля гэтага Брэслаў перабраўся ў Пецярбург. Працаваў на Васільеўскім вост-раве ў якасці раённага партыйнага арганіза-тара. У пачатку лістапада выбраны членам Аб’яднанага Пецярбургскага камітэта РСДРП, у які ўваходзілі ў той час П. I. Галашчокін, М. I. Калінін, П. А. Красікаў, В. П. Нагін, I. А. Тэадаровіч і іншыя бальшавікі. 8 ліста-пада 1905 г. на расшыраным пасяджэнні Пе-цярбургскага камітэта, дзе абмяркоўвалася пытапне аб Саветах рабочых дэпутатаў, Ба-рыс Брэслаў упершыню сустрэўся з У. I. Ле-ніным. У час гутаркі Уладзімір Ільіч асаблі-ва цікавіўся пытаннямі ўзбраення рабочых і падрыхтоўкі баявых рабочых дружын.

Асабістыя кантакты з У. I. Леніным узба-гацілі Брэслава мудрасцю рэвалюцыйнай так-тыкі, заахвочвалі да дзеянняў, да выкары-стання разнастайных сродкаў класавай ба-рацьбы. Разам з Л. М. Сталь і іншымі пар-тыйнымі журналістамі яму ўдалося нала-дзіць выпуск газеты «Русский набат», якая выходзіла легальна з 6 па 9 чэрвеня 1906 г. ў Пецярбургу. Пасля яе закрыцця выйшла яшчэ пяць нумароў пад назвай «Северная земля».

Партыя паслала Б. Брэслава на Урал пра-весці арганізацыйную работу ў сувязі з вы-барамі дэлегатаў на V з’езд РСДРП. Выбары прайшлі паспяхова, бальшавікі перамаглі. I ён, Брэслаў, быў выбраны дэлегатам на Лонданскі з’езд партыі. Аднак на з’езд яму трапіць не давялося, 4 красавіка 1907 г. палі-цыя арыштавала яго трэці раз.

Каля двух гадоў правёў Брэслаў у екаця-рынбургскай турме, а ў кастрычніку 1908 г. яго выслалі на тры гады ў сяло Абдорск Бя-розаўскага павета Табольскай губерні. Але і ў трэці раз ён вырваўся з рук жандараў і дабраўся да Піцера. 3 вялікімі цяжкасцямі ён прабраўся праз прускую граніцу і неўзабаве прыехаў у Парыж. Тут была вялікая калонія рускіх палітэмігрантаў і рэвалюцыянераў: Надзея Крупская, Інэса Арманд, Людміла Сталь, Мікалай Сямашка, Сямён Сямкоў, Ула-дзімір Дзёгаць, Сямён Шварц, Серафіма Гоп-нер і іншыя.

Неаднароднасць рускай эміграцыі ў Пары-жы вяла да жорсткай ідэйнай барацьбы па-між групамі. У гэтым Брэслаў пераканаўся, калі трапіў у рабочы клуб, дзе з лекцыяй вы-ступаў адзін з лідэраў меншавізму П. Б. Ак-сельрод. Прамоўца нахабна назваў пралетар-скую рэвалюцыю «жураўлём у небе». Пера-кананаму марксісту было цяжка стрымацца, і Брэслаў рэзка выступіў супраць такіх здзе-каў з тэорыі навуковага сацыялізма. Людмі-ла Сталь падтрымала свайго паплечніка па барацьбе.

На другі дзень разам з Л. М. Сталь усхва-ляваны Брэслаў адправіўся на вуліцу Мары-Роз да Леніна. Уладзімір Ільіч уважліва вы-слухаў яго. Потым растлумачыў, што апар-туністы, выкарыстоўваючы часовае паражэн-не рабочага класа, стараюцца выбіць з яго рук ідэйную зброю — рэвалюцыйны марк-сізм, замяніўшы яго лжэнавуковай тэорыяй. Таму буржуазным агентам можна даць ра-шучы адпор, толькі трывала засвоіўшы філа-софію марксізма.

У пачатку 1909 г. У. I. Ленін прапанаваў групе рабочых-бальшавікоў, якія збіраліся вярнуцца з эміграцыі на падпольную работу ў Расію, арганізаваць гурток па вывучэнню марксізма і выказаў згоду кіраваць ім. Б. А. Брэслаў і У. А. Дзёгаць, якія наведвалі гур-ток, успаміналі, што ў час заняткаў Уладзі-мір Ільіч часта прыводзіў цытаты з рукапісу сваёй працы «Матэрыялізм і эмпірыякрыты-цызм», гутарыў аб рэакцыйнасці «богаства-ральніцтва», тлумачыў рабочым, чаму так важна даць адпор тым, хто падвяргае рэвізіі асновы марксізма. «Гэтыя некалькі заняткаў з Ільічом па філасофіі,— успамінаў Брэслаў,— былі вельмі дабратворпымі для мяне асабі-ста. . . Калі паявілася кніга Ільіча «Матэрыя-лізм і эмпірыякрытыцызм» і Вагданаў высту-паў у Парыжы з дакладамі супраць гэтай кні-гі. . . , я быў адзін з вельмі нямногіх, хто вы-ступіў у меры маіх сіл у абарону гэтай кнігі, у абарону ленінскага пункту гледжання» (Памяці Леніна: Зб. Музея Рэвалюцыі СССР. М. , 1934. № 6. С. 80, на рус. мове).

Брэславу пашчасціла авалодаць навукай рэвалюцыі не толькі на ленінскіх працах, але і непасрэдна слухаць яго лекцыі. У Парыжы ён слухаў даклады Уладзіміра Ільіча пра вы-нікі студзеньскага Пленума ЦК партыі (1910 г. ), пра ўнутрыпартыйнае становішча, пра Л. М. Талстога і богашукальніцтва, пра гадавіну Парыжскай камуны і інш.

Вясной 1911 г. Брэслаў стаў слухачом пар-тыйнай школы ў Ланжумо (мястэчка пад Па-рыжам), створанай бальшавікамі пад кіраў-ніцтвам Леніна. Слухачамі яе былі Р. К. Ар-джанікідзе, Я. Д. Зевін, I. Б. Прысягін, I. Д. Чугурын і іншыя. У доме, які наймала Інэса Арманд, пасяліліся Арджанікідзе, Брэслаў і Шварц. Яны жылі ў маленькім пакоі. Гэта бы-ло свята для Врэслава. Упершыню ён тра-піў у школу, дзе можна вучыцца, і ў якую — вышэйшую школу марксізма, дзе вядучым выкладчыкам быў Ленін! 3 цікавасцю навед-ваў заняткі Надзеі Крупскай, Інэсы Арманд, Анатоля Луначарскага, Мікалая Сямашкі. 3 147 лекцый, праслуханых у школе за чатыры месяцы, 56 прачытаны Леніным.

Ленін ухваліў рашэнне Сярго Арджанікі-дзе, Барыса Брэслава і Сямёна Шварца яшчэ да сканчэння заняткаў у школе паехаць у Ра-сію і неадкладна павесці работу па аднаўлен-ні бальшавіцкіх арганізацый. У начатку лі-пеня 1911 г. Уладзімір Ільіч неаднаразова сустракаўся і гутарыў з імі ў сувязі з іх ад’ез-дам у Расію для падрыхтоўкі VI (Пражскай) Усерасійскай канферэнцыі РСДРП.

У Пецярбургу Брэславу ўдалося наладзіць сувязі з партыйнымі групамі і арганізацыямі. Яго выбралі дэлегатам маючай адбыцца кан-ферэнцыі. У Маскве становішча аказалася больш складаным. 29 кастрычніка ў шынку Баранава ён сабраў тайную нараду, на якой растлумачваў ленінскую праграму барацьбы з апартуністамі і неабходнасць склікання партканферэнцыі. Непрыкметна ноччу ў шы-нок пранікла паліцыя, былі арыштаваны Б. А. Брэслаў, I. В. Прысягін, I. I. Ягораў і іншыя. Царскі суд не паскупіўся — Брэслаў быў пры-гавораны да шасці гадоў катаргі, якую адбы-ваў у знаёмай яму Бутырскай турме.

3 турмы Брэслава вызваліла Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя. У Пет-раградзе аднаўлялася бальшавіцкая газета «Правда», і Брэслаў быў накіраваны ў яе рэ-дакцыю загадчыкам аддзела хронікі.

У пачатку красавіка 1917 г. У. I. Ленін вяр-нуўся з эміграцыі ў Петраград. У ноч на 4 красавіка ў асабняку Кшасінскай, дзе спы-ніўся Ільіч, сабраліся яго паплечнікі, члены ЦК РСДРП (б), актыўныя дзеячы Петраград-скай арганізацыі РСДРП (б). Сярод іх быў і Брэслаў.

Пасля прыезду У. I. Леніна яшчэ большае значэнне набыла газета «Правда». Ленін узяўся за яе рэдагаванне, і адразу акрэсле-най стала палітычная пазіцыя газеты, вырас яе аўтарытэт. Штодзень на старонках «Прав-ды» з’яўляліся яркія артыкулы правадыра. У гэты, па словах М. I. Ульянавай, адзін з найболын бліскучых перыядаў бальшавіцкай газеты Брэславу пашчасціла працаваць у яе рэдакцыі. Ён шмат часу і сіл аддаваў прапа-гандзе бальшавіцкай тактыкі, вызначанай Леніным у Красавіцкіх тэзісах. Як бальша-віцкі лектар, часта выступаў на масавых мі-тынгах і сходах, а зборы ішлі ў фонд партыі.

Пасля ліпеньскіх падзей ЦК РСДРП (б) узяў курс на ўзброенае паўстанне. У гэты на-пружены час Брэслаў быў накіраваны ў Кранштат, дзе ўзначаліў гарадскі камітэт РСДРП(б) і стаў рэдактарам яго газеты «Го-лос правды». У перыяд разгулу контррэвалю-цыі рэвалюцыйная крэпасць мела для Піцера асабліва вялікае значэнне. Кранштацкія баль-шавікі актыўна ўдзельнічалі ва ўсіх буйней-шых мерапрыемствах партыі, звязаных з пад-рыхтоўкай узброенага паўстання. На VI з’езд РСДРП(б) яны паслалі сваіх важакоў, сярод якіх быў і Барыс Брэслаў. Ён удзельнічаў у рабоце з’езда Саветаў Паўночнай вобласці, які праходзіў у Петраградзе.

Вечарам 24 кастрычніка 1917 г. ў Смольны прыбыў Ленін, каб асабіста ўзначаліць паў-станне. Ён патрабаваў паскорыць падвод рэ-валюцыйных войск да Петраграда. На наступ-ны дзень раніцай па выкліку Петраградскага ваенрэўкома зводны атрад маракоў на чале з камісарам Б. Брэславым выйшаў з Краншта-та, 706 узброеных маракоў высадзіліся на станцыі Спасацельнай і пайшлі на Араніен-баўм (цяпер Ламаносаў). Заняўшы вакзал, атрад накіраваўся да афіцэрскай школы, абяз-зброіў афіцэраў, канфіскаваў усю зброю.

Пакінуўшы 100 чалавек у Арыніенбаўме для аховы горада і вакзала, атрад адправіўся далей. Рэвалюцыйныя маракі абяззброілі ў Пецяргофе (цяпер Петрадварэц) юнкераў, за-нялі Балтыйскую чыгунку. Адправіўшы за-хопленую зброю ў Кранштат, Барыс Брэслаў давёў свой атрад да месца прызначэння і пе-радаў яго ў распараджэнне Петраградскага РВК.

Пасля рэвалюцыі партыя накіроўвала сваіх баііцоў туды, дзе яны былі асабліва патрэб-ны. У канцы лістапада 1917 г. М. I. Падвойскі падпісаў Брэславу пасведчанне аб назначэн-ні яго камісарам Віцебска. Тут Брэслаў удзельнічаў у падрыхтоўцы I Віцебскага гу-бернскага з’езда Саветаў рабочых, салдацкіх і батрацкіх дэпутатаў, які адкрыўся 11 снеж-ня ў гарадскім тэатры. Пасланец Піцера вы-ступіў з дакладам аб бягучым моманце, раз-віцці рэвалюцыі і стварэнні народнай улады. Ён быў выбраны членам Віцебскага губвы-канкома, загадчыкам секцыі працы і прамы-словасці. Ён настойліва ўсталёўваў ленінскія прынцыпы новай улады і дэмакратызм, на-родную ініцыятыву, недапушчальнасць выка-рыстання службовага становішча. Па яго прапанове выканкомам была створана рэві-зійная камісія, надзеленая самымі шырокімі паўнамоцтвамі для барацьбы са злоўжыван-нямі. Дзейнасць Брэслава атрымала прызнан-не: ён быў выбраны старшынёй Віцебскага губкома партыі і Віцебскага гарадскога Саве-та. У пачатку 1918 г. з групай віцебскіх дэ-легатаў ён быў у Петраградзе на III Усера-сійскім з’ездзе Саветаў, на якім з дакладам аб дзейнасці Саўнаркома выступіў У. I. Ленін.

У ліпені 1918 г. ЦК партыі адклікаў Б. А.

Паэт рэвалюцыі

Восень 1915 года. Змрочны і непрыступны Шлісельбург. Востраў у вусці Нявы, камен-ныя глыбы прысадзістых пабудоў, белыя ве-жы, залаты ключ, што ззяў на высокім шпі-цы, азначаў, што выйсця адсюль няма.

Загрукацелі жалезныя дзверы, і стражнік упіхнуў Івана Казлоўскага ў адзіночную ка-меру. Настала тая няўлоўная пара, калі га-дзіннік жыцця спыніўся. Жыццё працягва-лася цяпер у развагах, марах, успамінах. Дваццацітрохгадовы Казлоўскі быў повен сілы, здароўя, рэвалюцыйнага парыву. Якім жа ненатуральным і дзікім падалося яму па-хаванне зажыва ў гэтым пратухлым камен-ным мяшку!

У Шлісельбургскай крэпасці пакараны смерцю Аляксандр Ульянаў. Тут пакутавалі легендарная Вера Фігнер, гамяльчанін Пётр Карповіч, які ў 1901 г. забіў міністра асветы Багалепава. Тут памёр ад сухотаў магіляўча-нін рэвалюцыянер-народнік Рыгор Ісаеў, за-суджаны за неаднаразовыя замахі на цара. Многія адсюль не выйшлі. Няўжо і яму, Іва-ну Казлоўскаму, не выбрацца з гэтай Басты-ліі? Сярод змярцвелай цішыні пацягнуліся бясконца доўгія дні, якія палохалі сваёй ад-настайнасцю і сумам. Нельга было прывык-нуць да таго, што ён адрэзаны ад людзей, ад усяго жывога. Ніякіх вестак пра родных. Брэслава ў Маскву. Там ён займаў адказныя пасады: член Массавета, старшыня гарадско-га камітэта партыі. У Грамадзянскую вайну Брэслаў знаходзіўся на фронце: быў началь-нікам асобага аддзела 3-й арміі Усходняга, 12-й арміі Паўднёвага франтоў. Закончыў вай-ну намеснікам камандуючага войск і началь-нікам палітупраўлення Маскоўскай ваеннай акругі.

Брэслаў напісаў цікавыя ўспаміны пра У. I. Леніна, збіраў звесткі пра яго жыццё і дзейнасць. Яго пяру належаць брашуры «Ха-рактер і этапы рускай рэвалюцыі», «Тры дні лютага 1917 года». «Напярэдадні Кастрычніка 1917 года». Ён пакінуу артыкулы пра жыццё і дзейнасць рэвалюцыянераў Сярго Арджані-кідзе, Рыгора Пятроўскага, Канкордыі Самой-лавай, Сямёна Сямкова. Больш за ўсё друка-ваўся ў часопісе «Каторга и ссылка». Удзель-нічаў у распрацоўцы дакументальнай гісто-рыі палітычнай турмы, ссылкі і эміграцыі. 3 1930 г. працаваў намеснікам паўпрэда ў Францыі.

Б. Брэслаў стаў бязвіннай ахвярай сама-вольства і беззаконнасці ў гады культу асобы Сталіна, памёр у турме ў 1943 г.

Э. А. Карніловіч.

I раптам у сярэдзіне дня, калі пайшоў трэці месяц зняволення, у камеры з’яўляецца стражнік.

— Выходзь! Спатканне на пяць мінут. Стой тут, ля гэтага шкла, — загадалі вязню.

Праз хвіліны дзве там, за жоўтым шклом, мільганула знаёмая барадатая постаць.

— Тата? Гэта ты? Добры дзень, родны мой!

— Добры дзень, Іванька! Мне дрэнна бач-на, ды па голасу пазнаю цябе.

— Як там мама, сёстры, браты?

— Жывём паціху. Здаровыя. На цябе не злуём. Мацуйся, сынок. . .

Бацька так і не паспеў сказаць Івану, што толькі дзякуючы ахоўніку, які аказаўся з іх мясцін, удалося прабіцца сюды.

Расхваляваны Іван Казлоўскі прысеў на драўлянай канапе. Яго апанавалі глыбокі роздум і ўспаміны. Ахапіла сыноўняя ўдзяч-насць бацьку, з якім некалі нават канфлікта-ваў. . .

Іван Казлоўскі нарадзіўся 29 лютага 1892 г. ў в. Малое Гальцэва. У бацькоў тады была толькі дачка Матрона. Пасля яго з’явіліся на свет Лізавета, Ганна, Аксеня, Цімох. Вёска, у якой яны жылі, была, відаць, самая бедная ва ўсёй Коханаўскай воласці. Ваня, хлапчук дапытлівы і жвавы, вельмі хацеў вучыцца.

Бацька ж, Андрэй Іванавіч, лічыў, што калі сын будзе дапамагаць у гаспадарцы, то ў хаце будзе куды лягчэй з кавалкам хлеба. Хлопчык пайшоў супраць волі бацькі. 3 да-памогай знаёмых пачаў вучыцца ў Коханаў-скім двухгадовым вучылішчы. Ён аказаўся настойлівым і на дзіва здатным вучнем. Ра-зам з набытымі ведамі раслі яго свядомасць і годнасць. Аднойчы, назіраючы, як настаўнік прыніжаў вучняў, Ваня намаляваў на яго карыкатуру. За гэта хлопца выгналі з вучы-лішча.

У 1908 г. ён паступіў у Аршанскае гарад-ское вучылішча. Тут, у горадзе рабочых, са-матужнікаў, гандляроў і старцаў, ён яшчэ глыбей спазнаў жыццё, яшчэ большай стала яго нянавісць да дзялкоў і таўстасумаў. Па-ступова ён уцягваецца ў рэвалюцыйную дзей-насць: наведваў загарадныя сходкі рабочых, распаўсюджваў лістоўкі. А аднойчы на маёў-цы яму даручылі несці чырвоны сцяг. Потым ён спрытна залез на хвою і замацаваў ягр на самай верхавіне. За гэта яго чакала суровая кара, калі б у хуткім часе ён не пакінуў Оршу.

Восенню 1911 г. Іван Казлоўскі прыехаў у Пецярбург. Горад ашаламіў яго строгай пры-гажосцю кварталаў, палацаў, мастоў і пло-шчаў. У захапленні стаяў ён ля Зімняга па-лаца, узіраўся ў будынкі Неўскага праспекта, не пагаджаючыся ў душы з тым, што і тут, як у Коханаве ці ў Оршы, могуць ашчэрыцца голад, невуцтва, эксплуатация. Варта было Казлоўскаму ўладкавацца чорнарабочым у чыгуначныя майстэрні, як адразу пераканаў-ся ў наіўнасці сваіх думак. Палацы, мастацт-ва — тым, у каго тысячы і мільёны, а пад-нявольная цяжкая праца з мізэрнай платай — тым. у каго гэтых тысяч няма.

Беларускі хлопец, які ведаў цану кавалку хлеба, не баяўся працы, аптымістычна гля-дзеў у будучыню. Яго супакойвала тое, што тут тысячы такіх, як ён, і што сярод рабо-чых расце садружнасць. Ён усёй душой па-цягнуўся да людзей, якія верылі ў заўтрашні дзень і гатовы былі змагацца за свабоду і бра-тэрства.

Яшчэ ў дзяцінстве, сярод коханаўскіх края-відаў, запала ў душу хлопца мара: пісаць вершы. Спрабаваў — не выходзіла. I не зусім было ясна, пра што пісаць. Цяпер жа, на другі год жыцця ў Пецярбургу, калі ён стаў усведамляць мэты рабочага класа і адчуваць нарастание класавых бітваў, у яго нараджа-ліся паэтычныя радкі. Юнак пачаў пісаць пра тое, чым жыў рабочы калектыў, да чаго імкнуўся і чаго хацеў дамагчыся. Ён регу-лярна чытаў папулярную сярод рабочых га-зету «Правда» і ведаў, як пра тое пішуць ін-шыя. I ўсё ж не рызыкнуў спачатку высту-піць перад чытачамі з вершамі, а нанёс у рэдакцыю сваю першую заметку. Яе, на вя-лікую радасць, надрукавалі. Добры пачатак натхніў Казлоўскага, і ён ужо не мог не пі-саць. У 1923 г. з’явіўся яго першы верш, поў-ны пафасу чакання рэвалюцыі і юнацкай ра-мантыкі барацьбы:

Не гавары, што ў родным краі Нам не асіліць злыбяды. Мы не за гэта паміраем, А каб падоўжалі гады. Не гавары, ажно задушна Ад глухаты, ад нематы. Замоўкні леней, маладушны, Калі спатраціў веру ты. Ты паглядзі: пайшлі ўзыходы На месцы тым, дзе кроў цякла. Не будзе ганьбы-асалоды, Над дабрынёй не будзе зла. I мы не гінулі задарам — Ірдзее золаку імгла. Ты паглядзі, якім пажарам Зара паўнеба абняла!

Падпісацца сваім прозвішчам было небяс-печна, трэба было схавацца пад псеўданімам. Родную вёску Малое Гальцэва спакон веку насяляла галыцьба. Голь — сінонім словам «бедны», «галадранец». Таму паставіў пра-ставаты і ёмкі подпіс: Батрак. 3 гэтым імем ён прыйшоў да шматмільённага чытача і ўвайшоў у гісторыю рускай савецкай літара-туры.

Мажліва таму, што ў жыцці Івану Казлоў-скаму лёгка нішто не давалася, або таму, што ён надзелены быў сур’ёзным крытычным складам мыслення, асветленага народным гу-марам. з першых крокаў сваёй творчасці ён узяўся за байку, адзін з найцяжэйшых жанраў паэзіі. Усё тагачаснае палітычнае жыццё ва ўмовах царскага рэжыму само па сабе штурхала на гэта. Недахоп ведаў, а таксама знясільваючая праца чорнарабочага на Мікалаеўскай чыгунцы не давалі магчы-масці сур’ёзна заняцца мастацкай творчасцю. Пасля цяжкага працоўнага дня бег на вячэр-нія курсы былой графіні Панінай. 3 другога боку, даводзілася сур’ёзна займацца рэвалю-цыйнай работай. Ён распаўсюджваў газету «Правда», збіраў грошы на яе выпуск, вёў палітычную агітацыю сярод рабочых 1-га Га-радскога раёна і Выбаргскай стараны. У1914 г. Іван Казлоўскі, актыўны рабкор і выхаванец «Правды», уступіў у партыю бальшавікоў. Неўзабаве яму, ініцыятыўнаму і смеламу рэ-валюцыянеру, аказалі яшчэ большы давер: выбралі першым старшынёй нелегальнага райкома партыі 1-га Гарадскога раёна.

3 начаткам першай сусветнай вайны баль-шавікі Выбаргскага раёна пачалі прапаганду маніфеста Базельскага кангрэса II Інтэрна-цыянала 1912 г. Яны стварылі рэдакцыйную груну, у якую ўвайшлі Пётр Аляксееў, Іван Казлоўскі, Тарас Кандрацьеў, паэт Аляксей Машыраў і іншыя. У сваёй першай лістоўцы яны растлумачвалі, што рабочы клас Герма-ніі, Англіі, Францыі пратэстуе ўжо супраць кровапралітнай бойні. Настаў час і рускім за-кляйміць вайну ганьбай. Лістоўка была рас-паўсюджана ў Лігаўскім народным доме, дзе ішла мабілізацыя моладзі ў армію. Гэта ж гру-на ўзялася за яшчэ больш адказную справу — выпуск часопіса «Рабочий голос». I ў жніўні 1914 г. яна выйшла ў свет на васемнаццаці старонках. Наборшчык А. Я. Ціханаў успамі-наў, што Петраградскі камітэт партыі адоб-рыў ініцыятыву раёна, але прызнаў неабход-ным выпускаць газету ад імя Петраградскага камітэта і пад назвай «Пролетарский голос». Гэта рашэнне было прынята да выканання, і ў лютым 1915 г. першы нумар «Пролетарского голоса» ўбачыў свет. Другі нумар газеты Івану Казлоўскаму падрыхтаваць не давяло-ся. Яго паплечнік па рэвалюцыйнай бараць-бе, член КПСС з 1914 г. В. С. Жыліч успамі-наў, што 10 красавіка падпольная арганіза-цыя вырашыла выпусціць зварот да ўсіх ме-талістаў. Надрукаваць яго павінен быў Каз-лоўскі. Каб не вельмі загружаць канспіра-тыўную друкарню, частку шрыфтоў ён пере-нёс на кватэру рабочага-металіста П. Пятро-ва, дзе пачаў набіраць тэкст звароту. Раніцай 23 красавіка ў пакой Пятрова нечакана ўвар-валіся паліцэйскія. Івана схапілі і кінулі ў дом папярэдняга зняволення, дзе трымалі ў камеры-адзіночцы.

У кастрычніку 1915 г. Казлоўскага і Пятро-ва судзіў ваенна-акруговы суд. За рэвалю-цыйную і ваенна-прапагандысцкую дзейнасць Іван Андрэевіч быў прыгавораны да васьмі гадоў катаргі. Яго закавалі ў кайданы і пера-вялі ў Шлісельбургскую крэпасць. Тут неўза-баве памёр ад сухотаў П. Пятроў. Казлоўскі цяжка перажываў смерць свайго сябра і ў камеры напісаў верш «Памяці тав. П. Пятро-ва». Нішто не зламала волю мужнага баль-шавіка. У змрочнай адзіночцы ён працягваў змагацца, вывучаў французскую і нямецкую мовы, чытаў кнігі, пісаў вершы. У творчап працы ён адчуваў сябе лягчэй. Але ўмовы катаржнай турмы падарвалі яго здароў’е, і ён захварэў на цынгу. Здавалася, яшчэ дзень-другі — і волатаўскі арганізм не вытрымае. . .

Цяжка сказаць, чым бы скончыўся гэты пакутлівы паядынак чалавека з вынаходлі-васцю царскіх катаў, калі б не грымнула рэ-валюцыйная бура. У дагэтуль непрыступную Шлісельбургскую крэпасць уварваліся ўзброе-ныя рабочыя, і хвораму, знясіленаму паэту выдалі дакумент: «Пасведчанне № 101 ад 7 са-кавіка 1917 года. Выдадзена грамадзяніну Казлоўскаму Івану Андрэевічу, 25 год, Магі-лёўСкай губерні, Аршанскага павета, у тым, што ён па волі паўстаўшага народа вызва-лены з Шлісельбургскай крэпасці». Падпісаў член выканкома пры рэўкоме Шлісельбург-скага парахавога завода С. К. Багушэўскі.

Акрыяўшы духам, Іван Казлоўскі вярнуў-ся да сваіх партыйных сяброў, у 1-ы Гарад-скі раён, дзе ўжо дзейнічаў легальны райком партыі. Сакратар райкома Іван Дзмітрыеў дапамог Казлоўскаму наладзіць лячэнне, хар-чаванне, адпачынак. Іван Андрэевіч зноў апынуўся ў цэнтры важнейшых палітычных падзей. Яго выбралі членам райкома. У сярэ-дзіне красавіка ў зале Вышэйшых жаночых курсаў на рагу Кузнечнага завулка сабраўся партыйны актыў раёна — разгарэліся гара-чыя спрэчкі аб Красавіцкіх тэзісах У. I. Ле-ніна. Сёй-той сумняваўся ў іх правільнасці, камусьці не падабаліся асобныя пункты. Ся-род іншых Іван Казлоўскі з уласцівай яму іроніяй і сарказмам развянчаў апартуністыч-ныя домыслы, падтрымаў ленінскія тэзісы, якія нацэльвалі партыю і народ на падрых-тоўку ўзброенага паўстання.

У канцы 1917 г. партыя накіравала Івана Казлоўскага ў Оршу. Яго выбралі старшынёй Аршанскага навятовага камітэта партыі. Тут ён стварыў павятовую газету «Набат» (яе першы нумар выйшаў у 1918 г. ) і стаў яе першым рэдактарам. Газета была любімым дзецішчам Івана Андрэевіча. Ён пісаў сур’ёз-ныя артыкулы на партыйныя, палітычныя і міжнародныя тэмы, фельетоны пра людзей, варожых рэвалюцыі. Шматбаковасць унутра-нага і міжнароднага жыцця адлюстроўваў у вершах і байках: «Песня-марш», «Чырвоны сцяг», «Меншавікі», «Шакал», «Ліга народаў», «Ліса і воўк» — усе яны ўпершыню надрука-ваны ў павятовай газеце.

На IX з’езд РКП (б) аршанская павятовая партканферэнцыя выбрала сваім дэлегатам I. А. Казлоўскага. Неўзабаве пасля вяртання з Масквы Іван Андрэевіч пакінуў Оршу, каб змагацца на франтах Грамадзянскай вайны.

У 1921 г. I. А. Казлоўскі прыехаў у Маскву, дзе пачаў пранаваць у газеце «Беднота». Ён цалкам аддаўся грамадска-літаратурнай дзей-пасці. У 1924 г. скончыў факультет грамадскіх навук Маскоўскага дзяржаўнага універсітэта. Яго байкі і вершы перыядычна з’яўляліся спачатку ў газеце «Беднота», а потым у ча-сопісах «Земля Советская», «Комсомолия». Ён падпісваўся старым псеўданімам «Іван Бат-рак», і неўзабаве гэта імя стала широка вя-домым у краіне.

У 1926 г. паэт выпусціў сваю першую кніж-ку баек «Абручы і клёпкі». I блізкім сябрам стала зразумела, што ў новых умовах і новы-мі сродкамі Казлоўскі працягвае тую вялі-кую рэвалюцыйную справу, за якую перанёс столькі пакут. У першым зборніку, які воб-разна адлюстраваў барацьбу новага са ста-рым, у жывой форме ён сцвярджаў ідэі пра-летарскага светапогляду, неабходнасць дзей-сна змагацца за сацыялізм. Байкі Івана Батрака былі скіраваны супраць класавага во-рага. У іх ён выкрываў папоў, кулакоў, нэп-манаўскіх дзялкоў, бюракратаў і падхалімаў, высмейваў тых, хто не хацеў разумець клопа-таў рабочых і сялян. У другой і трэцяй кні-гах «Саха і трактар», «Байкі» (абедзве вый-шлі ў 1928 г. ) ён выкрываў драпежніцкую палітыку міжнароднай буржуазій 3 кожным годам расла вядомасць байкапісца. Літара-турная крытыка таго часу пісала, што рабо-чы і сялянскі чытач добра ведае і чытае Бат-рака, што разам з Дз,. Бедным ён узнавіў за-быты жанр байкі.

Творы Івана Батрака, якія адлюстроўвалі канфлікты рэвалюцыйнай эпохі. набывалі вя-лікае выхаваўчае значэнне. Ён настойліва шукаў новыя шляхі развіцця жанру, новыя вобразы і сімвалы, якія адпавядалі б духу савецкага часу. 3 1931 па 1936 г. выйшла шэсць яго кніг. з іх чатыры зборнікі баек. Сяргей Піліпенка пераклаў яго байкі на ўкра-інскую мову і напісаў пра аўтара ўступны артыкул. У рэцэнзіі на ўкраінскае выданне адзначалася, што жыццё Івана Батрака не менш павучальнае, чым яго кніга, што паэт прайшоў вялікую школу рэвалюцыяцера-пад-польшчыка. Іван Андрэевіч знаходзіўся ў цэнтры важнейшых падзей савецкіх ’пісьмен-ніцкіх арганізацый. 3 чэрвеня 1929 г. ў Маск-ве на Усерасійскім з’ездзе сялянскіх пісьмен-нікаў быў заслуханы і абмеркаваны яго дак-лад «Шляхі сялянскай літаратуры». Івана Батрака выбралі адказным сакратаром Усе-саюзнага таварыства сялянскіх пісьменнікаў, ён быў членам рэдкалегіі часопіса «Земля Со-ветская» і Цэнтральнага савета літаратурна-га аб’яднання пісьменнікаў Чырвонай Арміі і Флоту, у якое ўваходзілі М. Горкі, Э. Баг-рыцкі, А. Серафімовіч, А. Фадзееў і іншыя. Блізкія адносіны з таленавітымі рускімі пісь-меннікамі, дружба са старэйшым бальшаві-ком-ленінцам В. А. Карпінскім садзейнічалі ідэйнаму і мастацкаму росту паэта, дапамага-лі яму правільна арыентавацца ў бурным лі-таратурным руху 30-х гадоў. Іван Андрэевіч часта выступаў з дакладам на пленумах, схо-дах пісьменнікаў, у якіх адстойваў марксісц-ка-ленінскае разумение ролі літаратуры ў пе-рыяд рэканструкцыі народней гаспадаркі. Але ў тых літаратурных абставінах, дзе нярэдка праяўляліся суб’ектыўныя меркаванні і гру-павая зацікаўленасць, I. Батраку давялося перажыць нямала горкіх хвілін. Як член кі-раўніцтва масавай пісьменніцкай арганіза-цыі, ён рэгулярна выступаў з артыкуламі па актуальных праблемах літаратурнага працэ-су. Адзін з такіх артыкулаў — «Аб псіхалогіі творчасці», надрукаваны 16 снежня 1929 г. ў «Литературной газете», выклікаў адмоўную рэакцыю старога літаратара В. Палонскага. Незадоўга перад гэтым ён выступіў з напад-камі на паэзію У. Маякоўскага, а цяпер у рэзкім тоне абрынуўся на I. Батрака. Іван Андрэевіч не мог пагадзіцца з неабгрунтава-най крытыкай Палонскага, які схіляўся да інтуітывізму і перабольшваў ролю падсвядо-мага ў літаратурнай творчасці. Спасылаючы-ся на выказванні К. Маркса, У. I. Леніна, Г. В. Пляханава, вядомых псіхолагаў, Іван Батрак разбіў тэорыю «адзінага патоку сялян-скай літаратуры», якую навязваў Палонскі, пераканаўча паказаў, што сутнасць палітыкі партыі ў тым, каб правесці класава-размежа-вальную лінію паміж кулацтвам і працоўнай масай сялянства, пасля ізаляваць кулака і разбіць яго ўшчэнт. Метафізічны ж пункт погляду Палонскага, на яго думку, прыкоў-вае савецкага пісьменніка да мінулага, ска-жае новыя працэсы, што адбываюцца ў псі-хіцы сялянства пад уздзеяннем калектывіза-цыі і партыйнай прапаганды.

Іван Батрак бескампрамісна адстойваў пар-тыйнасць і народнасць у літаратуры, змагаў-ся за ідэйнае і мастацкае выхаванне сялян-скіх пісьменнікаў. Як заўважыў літаратура-знавец М. Рудаў, яго творчасць з’яўляецца звяном паміж байкай 20-х гадоў і бурным росквітам жанрѵ 40 — пачатку 50-х гадоў.

Іван Батрак стаў бязвіннай ахвярай сама-вольства і беззаконнасці ў гады культу асобы Сталіна, памёр у турме ў 1943 г.

Рэвалюцыянер з Коханава

У 1902 г. Саламон Левіт ва ўзросце 24 га-доў пакінуў ціхае мястэчка Коханава. Тут ён нарадзіўся ў сям’і ляснога аканома, скончыў школу. Калі падрос, дапамагаў бацьку ў ляс-ной справе. Тут ён бачыў галечу сялян, ву-чыўся разумець іх сацыяльнае бяспраўе. Жыццё абуджала класавую свядомасць. Не-задаволенасць існуючым ладам пацягнула яго з коханаўскай глухамані да грамадскай дзейнасці.

I Левіт паехаў у Рыгу, куды часта бегла моладзь з Беларусі. Але там ён не знайшоў работы, і яму параілі ехаць у Ніжні Ноўга-рад, дзе было шмат фабрык і заводаў. Каб прыжыцца ў Ніжнім і мірна разысціся з па-ліцыяй, юнак паступіў на завод вучнем і ў 1903 г. здаў экзамен на сталярнага чалядніка. «У тым жа годзе,— пісаў вядомы дзеяч пар-тыі М. А. Сямашка,— паступае ў Канавіне. . . на лесапільны завод і хутка знаёміцца з Я. М. Свярдловым. Малады арганізатар тав. Свярдлоў адразу адзначыў здольнасці мала-дога рабочага і ўцягвае яго ў с. -д. арганіза-цыю. Левіт спачатку разносіць і расклейвае нелегальныя лісткі і адозвы, а потым стано-віцца арганізатарам Канавінскага раёна. . . » (Известия. 1926. 21 апр. ).

На Болзе Левіт прайшоў і жыццёвыя, і рэ-валюцыйныя ўніверсітэты. Рабочая слабада Канавіна з яе буйным механічным заводам, паравымі млынамі, чыгупачнымі майстэрня-мі, цынкавальным і лесапільным заводамі славілася рэвалюцыйнымі традыцыямі. Суст-рэчы і сяброўскія гутаркі з Якавам Свярдло-вым, Мікалаем Сямашкам, Барысам Позер-нам вызначылі далейшы лёс Левіта. У 1903 г. С. А. Левіт уступіў у партию бальшавікоў. На падпольнай рабоце раскрыліся яго здоль-насці. Яго кватэра нярэдка служила яўкай і пунктам сувязі паміж сацыял-дэмакратамі горада і рабочых раёнаў. Энергічны Левіт, вядомы па партыйнай клічцы Шафран, стаў баявым арганізатарам аднаго з падраёнаў Канавіна.

Канавінскія бальшавікі стварылі раённы партыйны камітэт, адным з кіраўнікоў якога быў выбраны Левіт. У гэты напружаны час ён стварыў першы ў горадзе партыйны клуб, які стаў цэнтрам агітацыйна-прапагандысц-кай работы. Праз клуб бальшавікі імкнуліся ўплываць не толькі на рабочых, але і на ся-лян навакольных вёсак.

Летам 1905 г. ніжагародскі пралетарыяг ушанаваў памяць барацьбітоў, якія загінулі ў Крывавую нядзелю ў Пецярбургу, арганіза-валі мітынг і забастоўку. На разгром рабо-чых рынуліся чарнасоценцы, казакі, паліцыя: было забіта 15 і паранена 50 чалавек. 29 жніў-ня 1905 г. ў газеце «Пролетарий» У. I. Ленін пісаў, што ніжагародскае пабоішча звярнула на сябе ўсеагульную ўвагу, і заклікаў: «Ня-хай жа набліжаецца ўзброенае народнае паў-станне!».

I закіпеў народны гнеў! Першымі ўзнялі-ся канавінскія чыгуначнікі, іх падтрымалі рабочыя Канавіна і Малітоўкі, далучыліся сормаўскія рабочыя. Агульнагарадскую стач-ку бальшавікі здолелі ператварыць ва ўзброе-нае паўстанне. Левіт узначальваў канавінскі штаб узброенай дружыны. Мясцовая буржуа-зія, задушыўшы сормаўскае паўстанне, накі-равала ўзброеныя сілы супраць канавінскіх рабочых. 15 снежня 1905 г. ў Канавіна пры-былі казакі, артылерысты прыкацілі дзве гарматы і адразу адкрылі агонь па апорных пунктах паўстаўшых. Калі барыкады былі разбуравы, агонь перанеслі на будынак Ма-скоўскага чыгуначнага вакзала, у якім аба-ранялася каля 50 дружыннікаў на чале з С. Левітам і С. Акімавым. Каб вырвацца з ак-ружэння, дружыннікі з боем пракладвалі сабе дарогу, неслі вялікія страты, але ўсім так і не ўдалося прабіцца. Левіт і Акімаў былі арыштаваны і кінуты ў турму. Амаль год ішло следства. Левіта засудзілі на 3 гады турэмнага зняволення. Пасля вызвалення яму нельга было заставацца ў Ніжнім: надта вя-домы ён быў паліцыі. Таварышы дапамаглі перабрацца ў Баку, дзе на нелегальным ста-новішчы ён працягваў рэвалюцыйную работу. У 1911 г. Левіт зноў арыштаваны і высланы на радзіму — у Коханава. Ён прыбыў сюды як палітычны выгнаннік, але спакойнае жыц-цё было яму не па душы. У хуткім часе Левіт тайна вярнуўся ў Ніжні Ноўгарад. Ад-навіўшы падпольныя сувязі, ён рабіў усё магчымае, каб ажывіць партыйную работу: удзельнічаў ва ўстанаўленні кантактаў з за-межным ЦК РСДРП, у раснаўсюджванні баль-шавіцкай газеты «Звезда», у стварэнні ле-гальней газеты «Поволжская быль», быў чле-нам яе рэдакцыйнай калегіі, пісаў артыкулы. У ахранным аддзяленні С. А. Левіт лічыўся «як найбольш дзейсны член эсдэкаўскай арга-нізацыі». 14 красавіка 1912 г. яго арыштавалі на нелегальней кватэры, дзе праходзіў сход прадстаўнікоў бальшавіцкай арганізацыі. Тры месяцы Левіт быў у турме, а потым зноў вы-сланы на тры гады ў Коханава пад нагляд паліцыЦ

I на гэты раз ён не застаўся на радзіме, тайна перабраўся ў Германію. У Данцигу па падложных дакументах ён працаваў на суд-набудаўнічай верфі. Хутка ў сувязі з ЗОО-год-дзем манархіі Раманавых ён атрымаў амні-стыю і вярнуўся ў Ніжні Ноўгарад, дзе пра-цягваў рэвалюцыйную дзейнасць. У гады першай сусветнай вайны арганізаваў выданні антываенных пракламацый, удзельнічаў у правядзенні рабочых забастовак, прапаганда-ваў ленінскія думкі аб адносінах да імперыя-лістычнай вайны, Горкаўскі гісторык Я. Шчэ-петаў у кнізе «Салдаты ленінскай гвардыі» (Горкі, 1974, на рус. мове) пісаў пра Левіта: «Гэта быў усебакова адукаваны чалавек. Не атрымаўшы сістэматычнай адукацыі, ён вы-датна разбіраўся ў марксісцкім вучэнні, гі-сторыі, літаратуры і іншых навуках. Гэтыя веды набываліся ў ходзе рэвалюцыйнай ба-рацьбы, у турмах і ссылцы. Гутаркі і лекцыі Левіта высока ацэньвалі слухачы марксісц-кіх гурткоў» (с. 180).

Найбольш поўна раскрыліся арганізацып-ныя здольнасці С. А. Левіта ў рэвалюцыйным 1917 г. Пасля выхаду партыі з падполля яго выбралі старшынёй прэзідыума Канавінскага камітэта РСДРП. У сакавіку 1917 г. ён паехаў у Петраград на Усерасійскую нараду пар-тыйных работнікаў, скліканую па ініцыятыве Рускага бюро ЦК РСДРП. Тут ён упершыню ўбачыў членаў ЦК П. А. Залуцкага, А. Д. Стасаву, I. В. Сталіна, сустрэўся з першым сваім настаўнікам Я. М. Свердловым. У карэ-спандэнцыі С. А. Левіта, апублікаванай у «Правде» 14 красавіка 1917 г. , паведамляла-ся, што, як толькі весткі пра рэвалюцыю ў Петраградзе дайшлі на Ніжняга Ноўгарада, спыніліся ўсе фабрыкі і заводы, «была гран-дыёзная дэманстрацыя, якая накіравалася да гарадскога самакіравання, а потым да тур-мы, адкуль былі вызвалены палітычныя зня-воленыя». Левіт расказваў аб актывізацыі дзейнасці Савета рабочых дэпутатаў, усіх слаёў гарадскога насельніцтва, бальшавіцкай рэзалюцыі аб вайне з патрабаваннем неад-кладнага міру без анексій і кантрыбуцый, па-літычнай свабоды народам. I далей ён паве-дамляў аб цікавым новаўвядзенні, народжа-ным рэвалюцыйнай творчасцю мае: «Амаль на ўсіх заводах уведзена міліцыя з рабо-чых. . . »

У. I. Ленін, які ўважліва сачыў за развіццём рэвалюцыйнага руху, звярнуў увагу на ка-рэспандэнцыю С. А. Левіта. А праз шэсць дзён у «Правде» з’явіўся артыкул Уладзіміра Ільіча «Аб пралетарскап міліцыі», дзе было адзначана, што прыклад ніжагародскіх рабо-чых павінен стаць узорам для ўсёй Расіі. Ра-бочая міліцыя, створаная спачатку ў Канаві-не, а потым у іншых раёнах і гарадах, стала зародкам Чырвонай гвардыі.

Самы глыбокі след у сэрцы Левіта пакіну-ла другая наездка ў Петраград — на VII (Кра-савіцкую) канферэнцыю РСДРП (б), на якую ён быў выбраны дэлегатам з рашаючым гола-сам. Тут Левіт упершыню ўбачыў Уладзіміра Ільіча Леніна.

Вярнуўшыся з Петраграда, С. Левіт прапа-гандаваў рашэнні Красавіцкай канферэнцыі, ленінскі курс на далейшаё развіццё рэвалю-цыі, выступіў з дакладам на сходзе Канавін-скай арганізацыі, у якім абгрунтаваў неаб-ходнаець поўнага разрыву з меншавікамі-абаронцамі. Ён разумеў, як цяжка рабочым змагацца без легальнага друкаванага органа і стаў ініцыятарам стварэння бальшавіцкай газеты «Интернационал».

Пасля VI з’езда партыі, які ўзяў курс на ўзброенае паўстанпе, Ніжагародскі акругком партыі даў С. А. Левіту адказнае даручэнне — кіраваць стварэннем і ўзбраеннем атрадаў Чырвонай гвардыі.

На I Ніжагародскай губернскай канферэн-цыі РСДРП (б) Левіт быў выбраны ў склад губкома партыі. Трэцяя паездка Левіта ў Петраград звязана з падзеямі сусветна-гіста-рычнай важнасці. Ён стаў дэлегатам II Усе-расійскага з’езда Саветаў, які замацаваў пе-рамогу ўзброенага паўстання ў Петраградзе і даў пачатак стварэнню рабоча-сялянскай дзяр-жавы. Яму пашчасціла зноў бачыць і слу-хаць У. I. Леніна, які выступіў з дакладам аб міры і аб зямлі. Разам з іншымі дэлегата-мі Левіт галасаваў за першыя ленінскія дэ-крэты, за новы Савецкі ўрад.

У ноч на 26 кастрычніка С. А. Левіт тэле-графаваў у Ніжні Ноўгарад аб узяцці Зімня-га. 28 кастрычніка пад кіраўніцтвам Ніжага-родскага ваенрэўкома ў горадзе была ўста-ноўлена Савецкая ўлада. Неўзабаве адбыўся губернскі з’езд Саветаў, на якім С. Левіта вы-бралі намеснікам старшыні Ніжагародскага губвыканкома. У студзені 1918 г. С. А. Левіт быў дэлегатам III Усерасійскага з’езда Саве-таў. Яго выбралі членам Цэнтральнага Вы-канаўчага Камітэта — вышэйшага органа ўла-ды Савецкай рэспублікі.

Пасля Грамадзянскай ваііны і ваеннай ін-тэрвенцыі С. А. Левіт пераключыўся на гас-падарчую дзейнасць. 3 1921 г. ў Маскве на адказнай рабоце ва ўстановах лясной пра-мысловасці. 3 юнацкіх гадоў у Коханаве зай-маўся ён лясной гаспадаркай і скончыў свой шлях намеснікам старшыні ўпраўлення тра-ста «Волга — Акалес».

Нялёгкае жыццё рэвалюцыянера, арышты,

Матрос з Кранштата

. . . Усяго толькі год праслужыў Якаў Масал-коў у кранштацкім экіпажы, але столькі за-знаў гора, што і на дзесяць хапіла б. Ён ба-чыў, як нарастаў народны гнеў. Матросам аб-рыдлі дэспатычны рэжым, бяспраўе, грубае абыходжанне афіцэраў. Цярпець далей не бы-ло сіл. Рэвалюцыйныя хваляванні ўзмацнілі-ся, калі ў казармы зачасцілі бальшавіцкія агітатары. У флоцкіх экіпажах былі сотні незадаволеных, якія адкрыта выказвалі свой пратэст.

Раніцай 26 кастрычніка 1905 г. салдаты 2-га крапаснога пяхотнага батальёна прад’явілі афіцэрам свае патрабаванні, а потым аргані-завалі дэманстрацыю. К вечару 52 салдаты былі арыштаваны. Пехацінцы разам з матро-самі паспрабавалі вызваліць іх. У сутычцы з канвоем адзін з матросаў быў забіты, некаль-кі паранена. Вестка аб гэтым абляцела ўвесь гарнізон. 3 вокнаў казарм пачуліся воклічы:

— Далоў самадзяржаўе! Хопіць цярпець! Ура, свабода! ;

У марской крэпасці Кранштат побач з ра-сійскай сталіцай стыхійна ўспыхнула ўзбро-енае паўстанне матросаў і салдат. Якаў Ма-салкоў схапіў з разбітага цэйхгаўза вінтоўку і разам з іншымі матросамі выбег на вуліцу. А там усё бурліла і клекатала. Паўстанцы за-хапілі некалькі фортаў, парушылі тэлеграф-ную сувязь з Пецярбургам, напалі на афіцэ-раў. У спешным сакрэтным данясенні каман-давання паведамлялася: «Частка каманды 7-га экіпажа з вінтоўкамі і патронамі выйшла на вуліцу і адкрыла стральбу. . . Горад знахо-дзіцца ў небяспечным становішчы. . . Патрабу-ецца дапамога. . . »

Кранштацкае паўстанне было жорстка за-душана. Сотні арыштаваных чакалі ваеннага суда, многім пагражала пакаранне смерцю.

29 кастрычніка арыштаваны і матрос Якаў Масалкоў. Збітага, скрываўленага, яго кінулі на вучэбнае судна «Верны», якое стаяла на рэйдзе. Так пачаўся яго шлях у рэвалюцыю.

30 сутак прасядзеў «дзяржаўны злачынец» у суднавай турме, галодны, чакаючы расстрэлу.

турмы не прайшлі бясследна. 20 красавіка 1926 г. , на 48-м годзе жыцця, С. А. Левіт па-мёр. Развітваючыся са сваім сябрам, М. А. Сямашка пісаў: «Партыя страціла старога, заслужанага бальшавіка. Савецкае будаўніц-тва страціла буйнога арганізатара, добрасум-леннага, уседлівага работніка. Сябры страці-лі выдатнага, чулага, крыштальна чыстага та-варыша» (Известия. 1926. 21 апр. ). С. А. Ле-віт пахаваны ў Маскве на Новадзявочых мо- ГІЛКаХ.                          Э. А. Карнгловіч.

Уеё перадумалася за гэтыя пакутлівыя дні, але аб сваіх учынках ён не шкадаваў. Колькі разоў перабраў у памяці сваё кароткае, поў-нае цяжкасцей і трывог жыццё. . .

Якаў Дзмітрыевіч Масалкоў нарадзіўся 23 кастрычніка 1882 г. ў в. Чачанева Коханаў-скай воласці Аршанскага павета (зараз в. Ча-чанева Аболецкага сельсавета Талачынскага раёна) у беднай сялянскай сям’і. Сын батрач-кі, ён у сем гадоў стаў пастушком, працаваў на кулакоў і паноў. Пра адукацыю ў школе не прыходзілася нават марыць. Дома па скла-дах навучыўся чытаць і так-сяк выводзіць лі-тары. У службовых дакументах так і пісаў: «самавучка». 3 маленства праца была яго пер-шым настаўнікам і крыніцай ведаў. У 16 га-доў паступіў на цвіковы завод у Оршы. Ава-лодаў прафесіяй каваля і зведаў горкую долю паднявольнага рабочага. Працаваў па чатыр-наццаць гадзін у суткі, а зарабляў пяць руб-лёў у месяц. Уражлівая натура Якава на кож-ным кроку адчувала класавую няроўнасць і знявагу. Дапытлівы розум яго шукаў тлума-чэння і адказу на пытанні, якія цяжка было асэнсаваць і зразумець аднаму. I малады ка-валь усёй душой пацягнуўся да рабочых, та-кіх жа незадаволеных існуючымі парадкамі. Праз іх Масалкоў пазнаёміўся з падпольнай літаратурай, пачуў пра іскраўцаў, усур’ёз за-няўся самаадукацыяй. Ён стаў наведваць ра-бочы гурток, дзе чыталі газету «Искра», вы-вучалі ленінскія артыкулы. Тут, у Оршы, ён даведаўся пра партию бальшавікоў, зрабіў першыя крокі ў рэвалюцыю.

У 1904 г. Масалкова прызвалі на ваенную службу і накіравалі ў марскую крэпасць Кранштат, у сёмы флоцкі экіпаж. Служыў ён спраўна, хутка авалодваў баявой справай, і неўзабаве яму было прысвоена воінскае зван-ие матрос другой стацці.

На Балтыйскі флот Масалкоў трапіў з пэў-ным палітычным багажом. Гэта заўважылі члены падпольнай ваеннай сацыял-дэмакра-тычнай арганізацыі і даручылі яму распаў-сюджваць нелегальную літаратуру, весці рэ-валюцыйную прапаганду сярод кранштацкіх матросаў і салдат. Не выпадкова ён быў ад-ным з актыўных удзельнікаў паўстання.

Масалкова не расстралялі. Як і іншых зня-воленых, яго выратавалі пецярбургскія рабо-чыя, якія аб’явілі забастоўку пратэсту суп-раць пакарання смерцю кранштацкіх матро-саў. Суд прыгаварыў Я. Д. Масалкова да два-наццаці гадоў катаржных работ. У кранштац-кай турме яго закавалі ў кайданы і адправілі па этапах у далёкую Сібір, да месца прызна-чэння — у Аляксандраўскі цэнтрал.

Катаржная турма знаходзілася за 70 вёрст ад Іркуцка. У пачатку стагоддзя ў ёй сядзеў Ф. Э. Дзяржынскі, які потым быў перапраў-лены ў Вілюйск. Спачатку Масалкоў увесь дзень праводзіў у турэмным двары, хадзіў на-ват без кайданоў. Але потым турэмны рэжым стаў больш жорсткім: у «цэнтралку» вялікімі партыямі хлынулі ўдзельнікі першай расій-скай рэвалюцыі.

У красавіку 1907 г. Масалкова адправілі на будаўніцтва Амурскай чыгункі, якую паліт-катаржане называлі «калясуха» або «мяса-рубка». Земляныя катаржныя работы так зня-сільвалі, што раніцай ён не мог падняцца з дашчаных пар. Апрача таго, даводзілася цяр-пець голад, холад, здзекі і пабоі. Але нішто не магло пахіснуць яго волі і палітычных по-глядаў. Якаў усё часцей думаў пра ўцёкі, прыглядаўся да катаржан, з кім на гэта мож-на было б адважыцца. Згаварыліся з маскоў-скім салдатам Іванам Цверагоўскім, засуджа-ным за ўдзел у паўстанні Растоўскага грэна-дзёрскага палка. Выбраўшы момант, яны 7 ліпеня 1907 г. абяззброілі вартавога і накі-раваліся праз тайгу на Хабараўск. Вырваў-шыся на волю, яны смяяліся. як дзеці. Але радасць іх была нядоўгай. Пры пераправе це-раз раку Цверагоўскі патануў. Гэта адбылося так хутка, што Масалкоў не паспеў нават крыкнуць. Застаўшыся адзін на адзін з неаб-сяжнай тайгой, ён разгубіўся, не ведаючы, што рабіць, але хутка авалодаў сабой і ўжо на другім баку ракі ў Якава як бы ўліліся но-выя сілы. Па некалькі дзён нічога не еў, пры-сядаѵ на хвіліну-другую, калі трапляліся над нагамі чарніцы ці іншыя ягады. I зноў бег, ішоў, поўз. Але праз 18 дзён быў схоплены. Збітага да страты прытомнасці, яго даставілі ў лагер «калясухі». Катаванні паўтараліся штодзённа, Білі прыкладамі, секлі розгамі, на суд прыцягнулі ледзве жывым. За дзёрзкі ўцёк Якаў Масалкоў атрымаў «даважку»: яшчэ тры з паловай гады катаргі. Пад узмоц-неным канвоем яго адправілі ў катаржную турму Горнага Зерантуя, адтуль перавялі ў Алгачы. Гэта былі турмы Нерчанскай катар-гі, вядомыя невыноснымі ўмовамі. Тут паку-тавалі тысячы зняволеных, сярод якіх былі і землякі Якава,

У Горным Зерантуі ён сустрэў члена РСДРП з 1903 г. Цімафея Паўлавіча Алфера, які на-радзіўся ў в. Копцевічы (зараз у Чашніцкім раёне). Ён быў удзельнікам рэвалюцыйнага руху Ў Пецярбургу, ва Уладзівастоку, засу-джаны на 8 гадоў катаргі за распаўсюджван-не пракламацый Чыцінскага камітэта РСДРП і завочнае зневажанне цара. Там Якаў пазна-ёміўся і з магіляўчанінам бальшавіком Іва-нам Сцяпанавічам Ясенкам, засуджаным за ўдзел ва ўзброеным паўстанні ў Аляксандраў-ску (зараз Запарожжа) да пакарання смерцю, замененага бестэрміновай катаргай. Сустрэлі-ся ў выгнанні, а ўсё ж ад сэрца крыху ад-лягло: прачынаюцца людзі з роднай зямлі.

Разам з землякамі і іншымі паліткатаржа-намі Масалкоў пратэставаў супраць увядзен-ня ў турмах Нерчынскай катаргі ваенных правіл абыходжання са зняволенымі: супраць жорсткага рэжыму, пабояў, масавых катаван-няў. Ён удзельнічаў у 15-дзённай галадоўцы, адмаўляўся выконваць распараджэнні турэм-нага начальства. За непакорлівасць і пратэ-сты яго на сто сутак кінулі ў халодны кар-цэр. I нейкім цудам ён выжыў.

Вытрымала жалезная воля рэвалюцыянера, а арганізм здаўся — Масалкоў моцна захварэў і злёг. У такім становішчы аказаліся сотні зняволеных. Гэта пра іх у лістападзе 1912 г. У. I. Ленін пісаў: «Увесь цывілізаваны свет са страшэнным абурэннем даведваецца аб ката-ваннях і пакутах палітычных асуджаных у Кутомары, Алгачах і інш. турмах, дзе муча-юць лепшых людзей нашай краіны» [Ленін У. I. Творы. Т. 18. С. 393 (Поли. собр. соч. Т. 22. С. 203—204)]. У той час наш зямляк не ве-даў высокай ленінскай ацэнкі алгачскіх вяз-няў, але на гонар яму, у любых умовах ба-рацьбы ён трымаўся дастойна, як бальшавік.

Нарэшце, ён вырваўся з Алгачаў і ў 1914 г. выпушчаны на пасяленне — жыў у пасёлку Алёкмінску Якуцкай вобласці. Былы марак уладкаваўся на невялічкім параходзе, які курсіраваў па рацэ Лена. На гэтай службе і застала яго Лютаўская рэвалюцыя 1917 г. , якая адчыніла дзверы ўсім палітзняволеным і пасяленцам. Зусім хворы, з вялікімі цяж-касцямі дабраўся Якаў Масалкоў да Іркуцка і лёг у бальніцу. Але лячыцца не было часу. Класавая барацьба нарастала з кожным днём, рэвалюцыі патрэбны былі надзейныя і спрак-тыкаваныя людзі. Масалкоў кінуў лячэнне і паехаў на Чарамхоўскія капальні, разам з шахцёрамі актыўна ўдзельнічаў ва ўстанаў-ленні Савецкай улады ў рабочым пасёлку. Аднак да поўнай перамогі было яшчэ далёка. На Чарамхова рушылі белагвардзейцы і чэха-славацкія войскі. Масалкоў запісаўся добра-ахвотнікам чырвонага апалчэння. Ён змагаў-ся на Усходнім фронце супраць бандаў Кал-чака, Летам 1919 г. , знаходзячыся на падполь-най рабоце ў Іркуцку, ён быў арыштаваны калчакоўцамі. I зноў (ужо ў каторы раз!) яго бязлітасна, да паўсмерці збілі шомпаламі і кінулі ў гарадскую турму. У тыя дні, калі вырашаўся лёс рэвалюцыі, яму было асаблі-ва цяжка цярпець ізаляцыю.

У студзені 1920 г. пасля разгрому ка. тча-коўцаў, Якаў Дзмітрыевіч зноў на свабодзе. I хоць здароўе было моцна падарвана, пра адпачынак ён не думаў. Масалкоў актыўна ўзяўся за справу. Ён уступіў у ленінскую партыю бальшавікоў (правільней кажучы, аднавіў сваю прыналежнасць да дартыі, з якой страціў сувязь за доўгія гады катаргі). I ён зноў на пярэдняй лініі агню: удзельні-чаў у разгроме контррэвалюцыйных сіл ге-нерала Капеля, а ў верасні 1920 г. добраах-вотнікам пайшоў на Паўднёвы фронт дабі-ваць барона Урангеля. Яму даручылі адказ-ную справу — працаваць у армейскім Асобым аддзеле, потым у Адэскай губернскап ЧК. I тут ён не шкадаваў сябе, у адной з буйных ваенных аперацый супраць урангелеўцаў быў цяжка паранены ў галаву. Калі Масалкоў вы-лечыўся, Грамадзянская вайна ўжо скончы-лася. Якаў Дзмітрыевіч стаў працаваць у Адэскім губкоме партыі, потым у палітаддзе-ле 51-й стралковай дывізіі. Потым яго накі-роўваюць на палітычную работу ў знаёмыя яму Чарамхоўскія капальні. Працуючы, ён і сам вучыцца ў Іркуцкай партыйнай школе. Скончыўшы вучобу, Масалкоў вярнуўся ў Адэсу, дзе займаўся гаспадарчай і грамадскай работай. У 1926 г. па хадайніцтву Адэскага аддзялення Таварыства паліткатаржан яму назначана персанальная пенсія.

Стаўшы пенсіянерам у 44 гады, ветэран рэ-валюцыі працягваў займацца грамадскімі справамі, выхаваннем маладога пакалення. Тысячы рабочых, юнакоў і дзяўчат слухалі яго ўспаміны пра жахі царскай катаргі. пра самаадданую барацьбу людзей розных нацыя-нальнасцей супраць капіталізму, за свабод-нае жыццё.

Матрос-бальшавік Я. Д. Масалкоў да апош-няга дыхания цвёрда стаяў сваю вахту, ве-даючы, што ўсё вялікае і высакароднае дася-гаецца цаной вялікіх намаганняў і пепазбеж-ных ахвяр. 5 чэрвеня 1931 г. ён памёр. Адэсі-ты з усімі ўшанаваннямі праводзілі яго ў апошні шлях. Я. Д. Масалкоў пайшоў з жыц-ця, а яго палымянасць у барацьбе, рэвалю-цыйны аптымізм і акрыленасць засталіся і дапамагаюць нам паспяхова вырашаць новыя заданы.                         Э. А. Карнгловіч.

Старшыня губсавета

За шклом кніжнай шафы стаялі побач дзве фотакарткі. Прычэсанага, зграбна апранутага Сяргея Ясеніна пазнаў бы кожны. Маладога чалавека з тонкімі рысамі твару, у кепцы і куртцы я ўбачыў упершыню. Уладзімір Ні-чыпаравіч Масалкоў, гаспадар кватэры, рас-тлумачыў:

— Гэта мой бацька, Нічыпар Уладзіміравіч Масалкоў, бальшавік.

— А чаму фотакарткі побач? Бацька любіў вершы Ясеніна?

— Зачытваўся імі. Але справа не толькі ў гэтым. Бацька ўстанаўліваў Савецкую ўладу ў Разанскай губерні, на радзіме паэта. Яму даводзілася бываць у Канстанцінаве і ў Спас-Клепіках, дзе Ясенін вучыўся ў школе, толь-кі ў розны з паэтам час, і настрой у іх быў розны. Ясенін сам-насам у клепікаўскім гаі пісаў вершы, імкнуўся ўсю душу «выплес-нуть в слова». А мой бацька, прыехаўшы ў Спас-Клепікі ў 1918, гаварыў там пра неаб-ходнасць рэвалюцыйных пераўтварэнняў. . .

Н. У. Масалкоў нарадзіўся 20 чэрвеня І892 г. ў в. Высокае Аршанскага павета (цяпер Ма-лое Высокае Талачынскага раёна) у беднай сялянскай сям’і. У Нічыпара было пяць бра-тоў — Якаў, Барыс, Уладзімір, Іван, Фёдар — і дзве сястры — Насця і Ганна. Усе былі пра-цалюбівыя, цягнуліся да ведаў.

Бацька меў каля сямі дзесяцін зямлі, якіх яўна не хапала, каб пракарміць сям’ю ў 10 чалавек. Разам з ім у полі працавалі і дзеці. Жылі дружна, дапамагалі адзін аднаму. Ні-чыпар Уладзіміравіч успамінаў, што праца ў полі рабіла іх не па ўзросту сур’ёзнымі, дыс-цыплінаванымі, выхоўвала пачуццё адказнас-ці.

Нічыпар не цураўся ніякай працы, але ча-сам з наіўнай зайздрасцю сачыў за дзецьмі багатых местачкоўцаў, якія падоўгу гулялі і купаліся ў рэчцы. Ужо ў раннім дзяцінстве яго цікавілі пытанні: чаму несправядліва ўладкаваны свет, чаму няма роўнасці паміж дарослымі і нават дзецьмі.

Лягчэй стала, калі старэйшыя браты пай-шлі на заробкі і пачалі прыносіць грошы. Асабліва запомнілася Нічыпару першая на-купка брата. «Газавая лямпа,— пісаў ён у сваім дзённіку,— была вялікай падзеяй у сям’і. Адышла ў мінулае лучына з яе куро-дымам». Для яго гэта была двайная радасць: відней стала чытаць і пісаць.

У 1900 г. Нічыпар пайшоў у Коханаўскую школу, што знаходзілася за чатыры кіламе-тры ад дому. Тры гады вучыўся ён тут, а по-тым брат-тэлеграфіст уладкаваў яго ў 2-клас-ную чыгуначную школу на станцыі Орша. Ні-чыпар вучыўся старанна. У 1904 г. з пачаткам руска-японскай вайны праз Оршу бясконцым патокам ішлі воінскія эталоны. Забралі ў армію і яго старэйшага брата Якава. Весткі аб паражэннях рускіх войск, гібель рускага флоту ў Цусіме, падзенне Порт-Артура засму-чалі, але і прымушалі Нічыпара ўсё часцей разважаць над тым, з-за чаго пачалася вай-на, што стала прычынай паражэння Расіі.

У 1905 г. ён быў сведкаю дэманстрацый і стачак у Оршы, звязаных з падзеямі першай расійскай рэвалюцыі. Асабліва помнілася ка-стрычніцкая дэманстрацыя.

— У дванаццаць гадзін дня,— успамінаў ён,— калі мы сядзелі на ўроку, пачулася му-зыка, якая з кожнай мінутай нарастала. Праз акно мы ўбачылі на маставой калону з чыр-воным сцягам і аркестрам наперадзе. Яна рас-цягнулася на паўтара кіламетра. Ад калоны аддзяліліся некалькі чалавек і пачалі караб-кацца па даволі высокім адхоне да нашай школы. Яны стукалі ў глыбы, звярталіся да настаўніка, каб ён адпусціў нас з заняткаў.

Так Нічыпар апынуўся ў калоне дэман-странтаў і на мітынгу, які адбыўся на пры-вакзальнай плошчы з нагоды вымушанай уступкі самадзяржаўя паўстаўшаму народу — маніфеста 17 кастрычніка. Адны прамоўцы выказвалі надзеі на лепшыя перемены, дру-гія заклікалі ўзмацніць барацьбу з самадзяр-жаўем.

Падзеі Рэвалюцыі 1905—07 гг. сталі пер-шым урокам яго палітычнага выхавання, да-лі штуршок да разважанняў пра сэнс класа-вай барацьбы. Таму калі ён паступіў у Сма-ленскую прыватную гімназію і сустрэўся там з маладымі падпольшчыкамі, то быў падрых-таваны ўспрыняць рэвалюцыйныя ідэі. Неў-забаве ён далучыўся да вучнёўскай групы, якая вяла палітычную агітацыю. стварыла сваю газету «Искра». 3 вялікай рызыкай куп-ляў ён паперу і праз давераных асоб распаў-сюджваў газету сярод навучэнцаў і гараджан. У гімназіі Масалкоў пазнаёміўся з «Маніфес-там Камуністычнай партыі», з артыкуламі У. I. Леніна. У канцы 1911 г. яму даручылі весці заняткі ў рабочым гуртку па пытаннях бягучай палітыкі. Сувязь Нічыпара з людзь-мі працы ўмацавалася, калі ён стаў выкла-даць у нядзельнай школе. Ён стараўся заці-кавіць рабочых праблемамі грамадскага жыц-ця. У апошні год вучобы ён удзельнічаў у кампаніі па арганізацыі бальнічных кас на прадпрыемствах горада.

У 1912 г. Н. У. Масалкоў паступіў на мед-фак Маскоўскага універсітэта. Гэта быў адзін з нямногіх выпадкаў, калі сын бедных сялян трапіў у вышэйшую навучальную ўстанову. Для таго, каб замацавацца тут і паспяхова вучыцца, Нічыпар з раніцы да ночы не вы-ходзіў з аўдыторый і чытальных залаў. Праз год ён наладзіў сувязі з партыйнай аргані-зацыяй універсітэта і ў кастрычніку 1913 г. стаў членам РСДРП. Яму зноў было даруча-на весці прапагандысцкую работу ў рабочым асяроддзі.

3 пачаткам імперыялістычнай вайны пы-тание аб адносінах да яе пралетарыяту ста-ла адным з галоўных у партыйнай прапаган-дзе. Масалкоў цішком хадзіў на швейную фабрыку і тлумачыў рабочым, хто развязаў тэту разбопніцкую вайну, да чаго могуць да-весці краіну гаспадарчая разруха і голад. Яму прыемна было бачыць, як святлелі вочы рабочых, як на стомленых тварах ажывала надзея. Дзеля гэтага варта было рызыкаваць, прабіраючыся на фабрыку праз паліцэйекія кардоны. Да пэўнага часу ўдача спадарожні-чала студэнту. Але восенню 1915 г. , калі Ні-чыпар займаўся падрыхтоўкай жаночага з’ез-да, паліцыя арыштавала яго і пасадзіла ў Таганскую турму. Пры вобыску на кватэры ў яго знайшлі нелегальную літаратурѵ. даку-менты бальшавіцкай партыі па пытаннях вай-ны. Нічыпар змог даказаць, што не належаў ні да якой рэвалюцыйнай партыі. Праз паў-тара месяца паліцыя выслала яго ў распара-джэнне разанскага губернатара.

Масалкова і яго таварышаў пасадзілі ў гу-бернскую турму, потым два тыдні трымалі ў турэмнай бальніцы. Нарэшце губернатар рас-парадзіўся пакінуць іх у Разані пад публіч-ным наглядам паліцыі. Нічыпар пачаў шу-каць работу. У сваім дзённіку ён пісаў: «Неяк прачытаў аб’яву ў газеце «Рязанская жизнь», што ёй патрабуецца начны карэктар. Адразу ж адправіўся ў рэдакцыю. Мяне прыняў су-працоўнік газеты Чараў, які азнаёміў з аба-вязкамі карэктара. 3 умовамі работы я зга-дзіўся і ў той жа вечар прыступіў да спра-вы. Спачатку здавалася, што работа ў рэдак-

Пасведчанне, падпісанае старшынёй выканкома Ра-занскага губсавета Н. У. Масалковым.

цыі нічога акрамя сціплага жалавання не дае. Потым пераканаўся, што яна дае магчымасць ведаць усе апошнія навіны. палітычнае жыц-цё губерні, сутыкненні розных поглядаў».

Разам з высланымі за рэвалюцыйную дзей-насць С. А. Калеснікавым і Н. Г. Гадуновай ён стварыў падпольны гурток, распаўсюдж-ваў нелегальныя газеты і часопісы. Гэта прык-метна ажывіла работу мясцовых сялян-дэ-макратаў і спрыяла рабочему руху ў губерні.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў пачатку са-кавіка 1917 г. Масалкоў арганізоўваў выбары дэпутатаў у Савет, потым яму даручылі пад-рыхтоўчую работу па арганізацыі Разанскай групы РСДРП (б). Неўзабаве разам з вядомы-мі дзеячамі сацыял-дэмакратычнага руху ў Разані С. Серадой, Юліяй і Віктарам Шуль-гінымі, А. Сырамятнікавым, К. Астравухавай і іншымі Масалкоў увайшоў у бальшавіцкае ядро горада.

Бальшавікі горада ведалі, што для поспе-ху справы перш за ўсё трэба заваяваць Са-вет, зрабіць яго бальшавіцкім. А гэта магчы-ма было зрабіць толькі пры актыўнай рабо-це ў прафсаюзах. Масалкоў, Калеснікаў і ін-шыя ўсе сілы аддавалі прапагандысцкай ра-боте на фабрыках і заводах, выступалі перад рабочымі, стваралі новыя прафсаюзныя арга-нізацыі. Ні адзін сход, ні адна забастоўка не праходзілі без іх удзелу.

Разумеючы ролю арміі ў рэвалюцыі, ён часта бываў у Пеўчаскіх казармах, дзе вы-кладаў салдатам праграму бальшавікоў, рас-тлумачваў ім, што вайна вядзецца ў інтарэ-сах буржуазіі, капіталістаў і памешчыкаў. яна ўзбагачае іх і рабуе народ. Таму трэба тэрмінова пакончыць з вайной.

Акцыі прыслужнікаў буржуазіі падалі. У пачатку мая 1917 г. замест меншавіка Ру-занкова, які ўзначальваў Савет, старшынёй Разанскага Савета рабочых дэпутатаў быў вы-браны Н. У. Масалкоў.

Новы старшыня часта бываў у паветах, вёс-•ках, бачыў няшчасную долю сялян, слёзы жанчын і дзяцей. Ён дабіваўся правядзення ў жыццё манаполіі на прадукты харчавання, устанаўлення цвёрдых цэн, устанавіў кан-троль за дзейнасцю фабрыкантаў. Масалкоў пастаянна выступаў на мітынгах і сходах, растлумачваў рабочим, салдатам, сялянам сэнс двоеўладдзя. Ён меў палітычнае чуццё і імкнуўся перацягнуць на свой бок усіх, хто мог прынесці карысць рэвалюцыі. Леваму эсэру прапаршчыку Рыгору Пятрову ён да-верыў арганізаваць народную міліцыю. потым Чырвоную гвардыю ў губерні. Р. К. Пятроў стаў дастойным салдатам Кастрычніка, ка-мандармам, і быў у ліку 26 бакінскіх каміса-раў, расстраляных інтэрвентамі.

26 кастрычніка 1917 г. ў Разані з’явіўся ле-нінскі зварот «Да грамадзян Расіі», дзе па-ведамлялася аб звяржэнні Часовага ўрада і пераходзе ўсёй улады ў рукі Саветаў. У тэ-ты дзень адбыўся сумесны сход рабочых і салдацкіх дэпутатаў з прадстаўнікамі ад час-цей гарнізона, на якім быў створаны ваенна-рэвалюцыйны камітэт з васьмі чалавек. У яго ўвайшоў і Н. У. Масалкоў.

Ваенрэўком неадкладна прыступіў да дзе-янняў. Ён звярнуўся да працоўнага насель-ніцтва з заклікам падтрымаць Саветы. Разам з іншымі бальшавікамі Н. У. Масалкоў арга-нізоўваў захоп телеграфа, тэлефоннай стан-цыі, банкаў. Да 30 кастрычніка ў Разані бы-ла ўстаноўлена Савецкая ўлада.

3 снежня 1917 г. ў Разані адкрыўся I гу-берний з’езд Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. На ім быў выбраны вы-шэйшы кіруючы орган губернскай улады — Савет Саветаў. Яго старшынёй стаў Н. У. Ма-салкоў. 23 лютага 1918 г. Н. У. Масалкоў па сумяшчальніцтву выбраны старшынёй эка-намічнага савета губвыканкома. Ён быў дэ-легатам IX з’езда РКП(б), на якім выступаў У. I. Ленін. Хвалюючае і незабыўнае было гэта імгненне.

У час перапынку Масалкоў нечакана су-

стрэўся з дэлегатам Аршанскай арганізацыі, паэтам Іванам Казлоўскім, з якім быў знае-мы з дзяцінства, жыў непадалёку, вучыўся ў адной школе.

Вярнуўшыся ў Разань, Масалкоў прапаган-даваў рашэнні з’езда, выступаў з дакладамі аб развіцці вытворчасці, спаборніцтва, аб умелым спалучэнні матэрыяльных і мараль-ных стымулаў працы. Ён прыцягваў да ра-боты старых спецыялістаў, займаўся падрых-тоўкай маладых кадраў, вылучаў на кірую-чыя пасады перадавых рабочых, дапамагаў людзям стаць гаспадарамі свайго жыцця.

Восенню 1920 г. ЦК РКП(б) накіраваў Ма-салкова ў Вятку. Тут яго выбралі членам прэзідыума Вяцкага губвыканкома і старшы-нёй губсаўнаргаса. У 1923 г. ён прыехаў у Міпск для арганізацыі канторы Белпайганд-лю ВСНГ Беларусі. 3 1925 г. Масалкоў у Мас-кве, працаваў у ВСНГ, Наркамаце саўгасаў, Міністэрстве лёгкай прамысловасці СССР. Ён падтрымліваў сувязі з Разанскім краязнаў-чым музеем, школамі, пісаў успаміны. За за-слугі перад Радзімай быў узнагароджаны ор-дэнамі Леніна, «Знак Пашаны», медалямі.

Памёр Н. У. Масалкоў 7 кастрычніка 1970 г.

Э. А. Карпіловіч.

Як след бліскавіцы

Імя авіяканструктара, генерала Максіма Мі-кітавіча Сімановіча добра ведаюць у яго род-най вёсцы Варанцэвічы. Тут ён нарадзіўся ў 1895 г. ў вялікай і беднай сям’і. 3 ранняга дзяцінства вылучаўся дапытлівасцю, цягай да ведаў пра навакольны свет, у пяць гадоў ужо бегла чытаў. Але дзе было ўзяць кнігі? Ды і праца ў сялянскай гаспадарцы адбіра-ла ўвесь вольны час.

У 1911 г. прыехаў на пабыўку яго старэц-шы брат, які працаваў у Маскве. Параіліся, і вырашылі, што паедзе Максім з ім у Масквў, дзе можа ўдасца ўладкавацца на работу.

3 восені 1911 г. Максім стаў кур’ерам біблія-тэкі Сяргееўскага народнага дома, а неўзаба-ве і бібліятэкарам. Заробкі былі мізэрныя, але якое багацце было пад рукой! Чытаў за-поем усё, што траплялася на вока. Бібліятэ-ку пакідаў позна ноччу — ішоў нялёгкім шля-хам самаадукацыі. Экзамены здаў экстэрнам і атрымаў атэстат аб сярэдняй адукацыі.

У студзені 1914 г. Максіма Сімановіча пры-звалі ў армію і як чалавека адукаванага за-лічылі ў ваенна-санітарную школу. Ён стаў ваенным фельчарам і пазнаў усё ліха вайны. У гэты час ён зблізіўся з бальшавікамі.

Кастрычніцкая рэвалюцыя застала Сімано-віча ў Вятцы. Пралетарыі святкавалі перамо-гу. А ў хуткім часе ўзнялася контррэвалюцыя. Партыя бальшавікоў, У. I. Ленін кінулі кліч: «Сацыялістычная Айчына ў небяспецы!» Сал-дат і сын патомнага батрака Максім Сімановіч уступіў у партыю бальшавікоў і пайшоў до-браахвотнікам у Чырвоную Армію. Яго залі-чылі старэйшым урачом 1-га аператыўнага харчовага палка. Ён хутка выявіў свае арга-нізатарскія здольнасці і быў прызначаны на-чальнікам санітарнай часці зводных рэвалю-цыйных атрадаў Харчова-рэквізіцыйнай ар-міі, якая забяспечвала хлебную манаполію, падаўляла супраціўленне кулацтва, змагала-ся са спекуляцыяй. Максім Сімановіч наладж-ваў ваенна-санітарную вучобу харчармейцаў, камплектаваў санітарныя атрады, удзельнічаў у стварэнні камітэтаў беднаты, вёў агітацый-ную работу. У канцы верасня ў жорсткіх баях з белагвардзейцамі і мяцежнікамі чэхасла-вацкага корпуса за горад Малмыж Вяцкай губерні Максім Мікітавіч трапіў у палон, але ў хуткім часе яму ўдалося уцячы.

У кастрычніку 1918 г. пасля расфарміраван-ня харчатрадаў Сімановіча прызначылі камі-сарам Ваенна-санітарнага ўпраўлення Ураль-скай ваеннай акругі. Дзевяць месяцаў быў ён на гэтай клапатлівай пасадзе, займаўся не толькі арганізацыяй медыцынскай дапамогі чырвонаармейцам, але і ваенным усевобучам, транспартам, харчаваннем і інш. У час гера-ічнай абароны Уральска ён сустракаўся з М. В. Фрунзе, В. I. Чапаевым.

Віхура Грамадзянскай вайны насіла Сіма-новіча ад горада да горада, ад фронту да фронту. Патрэбы барацьбы з контррэвалю-цыяй вызначылі яго абавязкі, якія станавілі-ся ўсё больш складанымі. 5 ліпеня 1920 г. яго прызначылі начальнікам Пензенскага эвака-пункта. Горад быў забіты параненымі і хво-рымі, лекавыя ўстановы былі ў запушчаным стане, не хапала санітараў і ўрачоў. Але больш за ўсё яго турбавала нястача медыка-ментаў, бальнічных ложкаў, харчавання. У вырашэнні гэтых складаных спраў яму да-памагалі Пензенскі губком партыі, савецкія і гаспадарчыя ўстановы і іх работнікі. У пар-тыйнай характарыстыцы, якая захавалася ў архіве яго сям’і, напісана: «За час работы ў Пензе партячэйцы вядома, што тав, Сімановіч М. М. вылучаўся як адзін з самых дзелаві-тых, энергічных і палітычна свядомых тава-рышаў. Дзякуючы яго энергіі і гаспадарчасці яму ўдалося бліскуча наладзіць санітарны стан у пензенскіх лазарэтах».

У сакавіку 1920 г. Сімановіч развітаўся з Пензай і перакінуты ў Растоў-на-Доне. Тут яго прызначылі памочнікам начальніка сан-часці Каўказскага фронту, які вёў буйное стратэгічнае наступление па разгрому дзяні-кінскіх войск на Доне і Паўночным Каўказе. Заканчваўся апошні этап Паўночпа-Каўказ-скай аперацыі, у выніку якой войскі Чырво-най Арміі занялі Екацярынадар. Армавір, Пя-цігорск, Майкоп, вызвалілі дзесяткі станіц. . Нямала было параненых чырвонаармейцаў. Максім Сімановіч уладкоўваў іх у шпіталі, арганізоўваў лячэнне. Яго выканаўчая ды-сцыпліна, аператыўнасць і знаходлівасць здзіўлялі ўсіх. За выключна добрасумленныя адносіны да работы камандаванне Каўказска-га фронту ўзнагародзіла яго імянным гадзін-пікам з надпісам: «Сумленнаму воіну Чырво-най Арміі тав. Сімановічу ад Рэўваенсавета Рэспублікі. 12 мая 1920 г. ».

У жніўні 1920 г. стала вядома, што марскі дэсант урангелеўскіх войск высадзіўся на ўзбярэжжа Азоўскага і Чорнага мораў. Навіс-ла пагроза захопу кубанскіх зямель. М. М. Сімановіч тэрмінова быў камандзіраваны на Таманскі паўвостраў у раён баявых дзеян-няў 9-й арміі. На працягу двух тыдняў дні і ночы займаўся Максім Мікітавіч эвакуацыяй санітарных устаноў. параненых і хворых. Вы-канаўшы задание, ён вярнуўся ў Растоў-на-Доне, але ў хуткім часе зноў накіраваны ў раён баявых дзеянняў 9-й арміі, дзе аргані-зоўваў і павялічваў шпітальныя базы, па-стаўляў лекавы інвентар, упарадкоўваў сан-установы.

У кастрычніку 1920 г. Сімановіча прызна-чылі начальнікам санчасці 9-й Кубанская ар-міі. якая ў топ час дабівала контррэвалюцый-ныя банды на Паўночным Каўказе. Загадам па Каўказскім фронце яму была вынесена падзяка.

27 мая 1921 г. К. Я. Варашылаў падпісаў загад аб прызначэнні Максіма Мікітавіча на-чальнікам Санітарнага ѵпраўлення Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі. Камандуючым акругай быў К. Я. Варашылаў, членамі Рэў-ваенсавета — С. М. Будзённы, А. С. Бубнаў. Жыццё М. М. Сімановіча нечакана перапля-лося з дзейнасцю. герояў рэвалюцыі і Грама-дзянскай вайны. Гэта і акрыляла яго і па-вышала пачуццё адказнасці.

Калі скончылася Грамадзянская вайна, спраў у Сімановіча не паменшала. Войскі акругі ўдзельнічалі ў ліквідацыі бандитиз-му, таму ўсё яшчэ паступалі паранення. А потнм голад і разруха выклікалі эпідэміі халеры, тыфу. Санітарная служба апннулася ў цяжкім становішчы. Сімановіч выязджаў у вайсковыя часці, гарады і пасёлкі, памагаў практычна перабудаваць работу па ліквіда-цыі эпідэмій.

Калі ў краіне пачалася барацьба з беспры-тульнасцю, Сімановіч, не адрываючыся ад сваёй асноўнай работы, арганізоўваў дзіця-чыя прытулкі, падбіраў і рыхтаваў кадры для іх работы, аддаваў апошнія запасы харчаван-ня і лякарстваў дзецям. У маі 1922 г. яго па сумяшчальніцтву прызначылі ўпаўнаважа-ным ЦК Расійскага таварыства Чырвонага Крыжа.

3-за абвастрэння хваробы лёгкіх службу ў арміі прыйшлося пакінуць. У снежні 1923 г. ў воінскім званні камкора (па сучасных ран-гах генерал-лейтэнант) ён пайшоў у адстаў-ку. Стаў начальнікам адміністрацыйна-фінан-савага ўпраўлення прамбюро Паўднёва-Усход-няй Расіі. Ён усё больш разумеў, што для таго, каб добра кіраваць, трэба мець веды. Таму вырашыў вучыцца. Паступіў на факуль-тэт грамадскіх навук Растоўскага універсітэ-та, займаўся адначасова на двух факультэ-тах — юрыдычным і эканамічным. Пазней ён гаварыў сваім сябрам:

— Цяпер самая прэстыжная прафесія — эканаміст. У барацьбе двух сістэм вынік, ві-даць, залежыць ад таго, у каго будзе нац-ией дух творчасці, хто будзе лепш думаць, аналізаваць, абгрунтоўваць эканамічна. Пера-можам мы, навучыўшыся майстэрству даклад-нага разліку — ва ўсім эканоміць і з наймень-шымі затратамі дасягаць найбольшых выні-каў.

У 1925 г. Максім Мікітавіч атрымаў пасвед-чанне аб заканчэнні юрыдычнага аддзялення, а праз год — эканамічнага. А ў сакавіку 1926 г. паводле рашэння ЦК ВКП(б) М. М. Сімапо-віча павінпы былі адкамандзіраваць на ра-боту ў Вышэйшы савет народна й гаспадаркі. Але склалася інакш, Краявы савет народней гаспадаркі затрымаў яго для адказнай рабо-ты ў Растове-на-Доне. Сімановіч быў прызна-чаны старшынёй праўлення Паўночна-Каў-казскага трэста лясной і дрэваапрацоўчай прамысловасці, які апынуўся ў катастрафіч-ным становішчы. Строгі кантроль, матэрыяль-нае і маральнае заахвочанне хутка паднялі

настрой рабочых, аздаравілі калектыў. Пад кіраўніцтвам Сімановіча лясная гаспадарка краю выправілася.

У 1931 г. М. М. Сімановіч стаў слухачом Усесаюзнай ваенна-паветранай акадэміі. Ён з захапленнем авалодваў навукай аб мета-лах, маторах, вывучаў арганізацыю і тэхна-логію самалётабудавання. У 1934 г. ён блі-скуча скончыў акадэмію і атрымаў спецыяль-насць інжынера-арганізатара-тэхнолага па са-малётабудаванню.

Сімановіча накіравалі ў Ленінград дырэк-тарам авіяцыйнага завода, але яго ўсё больш захапляла інжынерна-тэхнічная работа. Праз два гады яго перавялі ў Маскву, дзе ён узна-чаліў буйную экспериментальную лабарато-рыю авіязавода і адначасова стаў намеснікам начальніка Цэнтральнага аэрагідрадынамічна-га інстытута. Ён удзельнічаў у стварэнні но-вай авіяцыйнай тэхнікі і авіяцыйных матэ-рыялаў. Яго самаадданая праца была высо-ка ацэнена Савецкай дзяржавай — у студзе-ні 1941 г. Міхаіл Іванавіч Калінін яму ўру-чыў ордэн «Знак Пашаны».

Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, трэба было эвакуіраваць авіазаводы ў тыл краіны. Сімановіч у ліку іншых кіраўнікоў авіяпрамысловасці вылецеў на самалёце «ЛІ-2» для рэкагнасцыроўкі мясцовасці на Урал. Самалёт, трохі не даляцеўшы да месца прызначэння, загарэўся ў паветры. . .

Э. А. Карніловіч.

Салдат нябачнага фронту

. . . Міхаіла Міхайлавіча Шыліёнава добра веда-юць яго землякі-талачынцы. 31 год праслужыў ён у Чырвонай Арміі і органах ВЧК — АДПУ — МДБ. Многія гады жыцця і дзейнасці Міхаіла Міхайла-віча звязаны з Далёкім Усходам. Гэта кароткі рас-каз пра баявое юнацтва чэкіста, пра некаторыя эпізоды яго жыццёвага шляху.

— Дык, кажаш, баішся спазніцца, і чорна-га барона без цябе скінуць у Чорнае мора? — усміхнуўся ваенком. — Хопіць яшчэ на тваю долю. Хлопец ты малады, дужы, камсам'ольпы чыгуначных майстэрняў рэкамендуюцк цябе. Карацей — у Першую Конную. . .

Ваенны камісар акуратна запісаў: «Дата ўступлення ў Чырвопую Армію 29 кастрыч-ніка 1920 года».

Міхаілу яшчэ давялося ўдзельнічаць у апош-ніх баях з Урангелем. А потым 5-я Кубанская брыгада пад камандаваннем К. К. Ракасоў-скага, дзе служыў М. Шыліёнаў, была пера-кінута на ўсход, на дапамогу братняму ман-гольскаму народу, на зямлі якога банды Ун-герна ўстанавілі рэжым белагвардзейскага тэрору, пагражалі савецкаму Далёкаму Усхо-ду. Чырвоная Армія дапамагла мангольскім рэвалюцыянерам выкінуць белыя банды са сваёй зямлі.

Унёс свой уклад у разгром белабандытаў і Міхаіл Шыліёнаў. Ён храбра ваяваў, быў па-ранены і кантужаны. Прымаў актыўны ўдзел у барацьбе працоўных буфернай Далёкаўсход-няй Рэспублікі супраць белагвардзепцаў і ін-тэрвентаў, якія спрабавалі адарваць ад Са-вецкай Расіі Далёкі Усход. 1 чэрвеня 1922 г. камсамольца Шыліёнава накіравалі на ра-боту ў Асобы аддзел 5-й арміі, якой каман-даваў I. Убарэвіч. 20-гадовы чырвонаармеец быў разгублены.

— Нічога,— супакойвалі Міхаіла,— ніхто з нас чэкістам не нарадзіўся, умение і вопыт прыходзілі ў барацьбе. Адным словам, гэта табе партыйнае даручэнне. . .

Успрыняў гэта Шыліёнаў як баявы загад рэвалюцыі і звязаў на доўгія гады сваё жыц-цё з нялёгкай працай Чэкіста.

Камсамольскі білет М. М. Шыліёнава.

У 1928 г. М. М. Шыліёнаў быў приняты ў члены партыі.

У Асобым аддзеле 15-й кавалерыйскай ды-візіі і Асобай Чырванасцяжнай Далёкаўсход-няй арміі Міхаіл Міхайлавіч працаваў да 1934 г. За 12 гадоў аб’ездзіў многія гарады Далёкага Усходу. Быў у яго паўтарагадовы перапынак — вучыўся ў Маскве ў Вышэйшай пагранічнай школе. У 1934 г. лейтэнант Шы-ліёнаў перайшоў на аператыўную работу ў тэрытарыяльныя органы Наркамата ўнутра-ных спраў.

Гата былі нялёгкія гады. Белагвардзейскія недабіткі, якія пацярпелі паражэнне ў адкры-тым баі, белакітайскія генералы, японскія са-мураі — усе яны спрабавалі трываласць на-шых граніц, спрабавалі ўзарваць знутры са-вецкі далёкаўсходні тыл. Граніцу пераходзі-лі закінутыя з Маньчжурыі тэрарыстычныя банды, варожыя лазутчыкі, дыверсанты, шпі-ёны і нават цэлыя вайсковыя злучэнні. Без-ліч разоў выязджаў на баявыя аперацыі чэ-кіст Шыліёнаў.

Вось успамін ветэрана пра адну з такіх аперацый:

— 23 жніўня 1936 г. на тэрыторыю Зейскай (Амурскай) вобласці была перакінута бела-гвардзейская дыверсійна-шпіёнская банда з 32 чалавек. Бандыты прайшлі аднагадовую падрыхтоўку ў японскай разведшколе, былі добра ўзброены — на кожнага прыходзілася па тры ствалы (два рэвальверы і карабін альбо вінтоўка), былі ў іх таксама кулямёты, гра-наты і іншая зброя. Мэтамі банды былі пад-рыў чыгуначнага палатна, тэрарыстычныя акты, збор шпіёнскіх звестак. У навальніч-ную ноч, з японскага ваеннага манітора, які курсіраваў па Амуры, бандыты былі выса-джаны на наш бераг. Праліўны дождж змыў сляды, і банда паглыбілася ў тайгу. . .

Высачыць яе дапамагла пільнасць простых савецкіх людзей. Баючыся страляць у тайзе, каб не прыцягнуць да сябе ўвагі, і, відаць, засумаваўшы па гарачай страве. бандыты ўкралі карову ў пуцявога абходчыка. Абход-чык высачыў бандытаў — ён ішоў за імі больш васьмі кіламетраў, аж да іх логава. Вярнуў-шыся дамоў, ён неадкладна паведаміў пра банду чэкістам. I ў той жа дзень з групай у 25 чалавек я выехаў на аперацыю. У склад групы ўваходзілі 15 аператыўных работнікаў, паляўнічыя, следапыты-эвенкі і фатограф.

Стаянка банды была акружана. Пасля ад-мовы' здацца мы вымушаны былі адкрыць агонЬ, было забіта некалькі бандытаў і ў іх ліку верхавод. Потым яшчэ два месяцы вы-лаўлівалі мы белабандытаў, якія распаўзліся па тайзе. Банда была абясшкоджана.

А колькі іх было такіх небяспечных апера-цый, звязаных з рызыкай для жыцця! Коль-кі паходаў па тайзе, бяссонных начэй! У дні Вялікай Айчыннай вайны Міхаіл Міхайлавіч працаваў у Чыце ў абласным упраўленні НКДБ, у 1945 г. ўдзельнічаў у баях супраць японскіх імперыялістаў. Радзіма высока аца-ніла яго заслугі, узнагародзіўшы ордэнамі Леніна, Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны II ступені, медалямі.

У 1951 г. па стану здароўя — далі сябе ад-чуць раны і кантузіі Грамадзянскай вайны — палкоўнік дзяржбяспекі пайшоў у запас. Ён вярнуўся ў родную вёску Ганчароўка на Та-лачыншчыне, адкуль яго яшчэ малым вывез бацька-чыгуначнік у Маскву. . . б. Фірштэйн.

ЯНЫ ЗМАГАЛІСЯ ПАД СЦЯГАМ ВЯЛІКАГА КАСТРЫЧНІКА (удзельнікі Кастрычніцкай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны)

АБОЛЕЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

БОХАН Ціхан Карнеевіч, нарадзіўся ў 1895 у в, Замошша. Удзельнік Грамадзянскай вайны, ваяваў у 145-м стралковым палку на тэр. Беларусі (Палескі напрамак) супраць бандаў Булак-Балаховіча. Памёр у 1979.

БОТВІН Фёдар Ціханавіч, нарадзіўся ў 1902 у в. Данілкава. Удзельнік Грамадзянскай вайны ў 1919—21 на Каўказе. Памёр у 1980.

ВІДМАНТ Іван Антонавіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Дабравольск. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

ВІНАГРАДАЎ Кірыла Мікітавіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Шупені. У час Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі служыў у Петрагра-дзе. У Грамадзянскую вайну змагаўся супраць бандаў Махно на Украіне. Памёр у 1979.

ГАРАДЗЕЦКІ Сцяпан Іванавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Рэчкі Сенненскага р-на, жыў у в. Чува-тава. Удзельнік Грамадзянскай вайны ў 1920. Па-мёр у 1981.

ЗЯЛЮТКІН Міхаіл Іванавіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Абольцы, жыў у в. Зарэчча. Удзельнік Гра-мадзянскай вайны. Памёр у 1981.

КАБАЧЭУСКІ Кірыла Асетавіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Чачанева. Удзельнічаў у Грамадзянскай вайне ў 1919—20 на тэр. Беларусі, ваяваў супраць войск буржуазная Польшчы, быў шафёрам 16-й аўтамабільнай роты. Памёр у 1980.

КАНЮШКА Барыс Нічыпаравіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Чуватава. Член КПСС з 1930. У 1920— 24 чырвонаармеец каменданцкай роты 14-га страл-ковага палка ў г. Мажайску. Памёр у 1974.

КАСЦЯНАЎ Андрэй Сафронавіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Замошша. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны ў 1919—22. Ваяваў супраць войск буржуазная Польшчы на тэр. Беларусі, у 1920—22 супраць бан-даў Махно на Украіне. Памёр у 1978.

КРАСОЎСКІ Герасім Іванавіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Рай Сенненскага р-на, жыў у в. Мікулі-на. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялі-стычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны. У 1919—21 служыў у 1-м будаўнічым запасным палку ў г. Пецяргофе. Памёр у 1983.

ЛЕМНІЦКІ Дзмітрый Данілавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Чачанева. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны ў 1919—21, быў цяжка паранены. Памёр у 1979.

ПАДАЛІНСКІ Апанас Максімавіч, нарадзіўся ў 1395 у в. Мікуліна. Удзельнічаў у Грамадзянскай вайне ў 1919—21 у складзе кавалерыискага палка.

ПАЛІВЯНОК Іван Дзмітрыевіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Шупені. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

ФЯДЗЮК Якаў Фаміч, нарадзіўся ў 1895 у в. Кісялёва. Удзельнік Грамадзянскай вайны ў 1919—21, ваяваў супраць бандаў Махно на Украі-не. Памёр у 1984.

ШАВЯЛЁУ Максім Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Абольцы. Удзельнік Грамадзянскай вайны ў 1919—21. Памёр у 1986.

ШАФРАНСКІ Ягор Фадзеевіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Мошава. Удзельнік 1-й сусветнай вайны з 1915іГрамадзянскай вайны ў 1918—21.

ШЫБЕКА Кузьма Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Межыева, жыў у в. Пішчакіна. Удзельнік Гра-мадзянскай вайны ў 1919—21 у складзе 30-й Іркуц-кай дывізіі. Памёр у 1985.

АЗЕРАЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

БУЕВІЧ Палікарп Паўлавіч, нарадзіўся ў 1895. Удзельнік 1-й сусветнай вайны. У 1917—23 служыў у Чырвонай Арміі ў 150-м стралковым палку 17-й стралковай дывізіі. Удзельнічаў у баях на Заход-нім фронце. Арганізатар і першы старшыня кал-гаса «Волга» (1928) у в. Забалацце. Пасля Вялі-кай Айчыннай вайны працаваў старшынёй калга-са «Ударнік» у в. Пярэвалачня, бухгалтерам у калгасах «Волга» і «Гігант». Узнагароджаны ор-дэнамі Чырвонага Сцяга і Чырвонай Зоркі. Памёр у 1972.

3 успамінаў П. П. Буевіча

Гэта было летам 1920 г. над г. Маладзечна. Ле-гіянеры ўжо каторы раз ішлі ў атаку на пазіцыі нашага палка. На нейкі момант здалося, што яны дамагліся свайго: дзве нашы роты ледзь не тра-пілі ў акружэнне. Падумалася мне, куляметчыку, што ззаду не проста пазіцыі аднаго палка, а ўся родная Беларусь. Я страляў са свайго «максіма» да таго часу, пакуль легіянеры не адкаціліся на-зад. Потым 3 вярсты цягнуў кулямёт на сабе, ады-ходзячы на новую пазіцыю. Рэўваенсавет 16-й ар-мі ў верасні 1920 г. ўдастоіў мяне вышэйшай узна-гароды Савецкай Рэспублікі — ордэна Чырвонага Сцяга.

БЯЗЗУБІК Рыгор Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Вугалеўшчына. 3 1914 г. рабочы Пуцілаўскага завода ў Петраградзе. Удзельнік Вялікай Кастрыч-ніцкай сацыялістычнай рэвалюцыііГрамадзян-скай вайны. 3 1917 г. ў Чырвонай гвардыі, потым у Чырвонай Арміі, удзельнічаў у разгроме арміі Юдзеніча і ліквідацыі Кранштацкага мяцяжу. 3 1921 г. на рабоце ў сельскай гаспадарцы. У Вя-лікую Айчынную вайну ў 1941—44 гг. сувязны пар-тызанскай брыгады «Грааа». У пасляваенны час працаваў у калгасах Талачыншчыны. Памёр у 1978.

ДУБАВЕЦ Андрэй Яфімавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Дроздава. Член КПСС з 1947. У 1918—22 слу-жыў у Чырвонай Арміі, у 1918 удзельнічаў у баях за Рыгу, потым ваяваў супраць белагвардзейцаў 1 інтэрвентаў на Заходнім фронце. Узнагароджаны медалём «За баявыя заслугі». Памёр у 1974.

МАХАНЁК Фёдар Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Міхайлаўшчына. Член КПСС. У час Грама-дзянскай вайны служыў у органах ВЧК і НКУС у Кіргізіі. Загінуў у Кіргізіі ў 1920-я гады.

ПАЛЯКОЎ Пётр Сцяпанавіч, нарадзўся ў 1902 у в. Прудзец. Член КПСС з 1946. У 1920—22 у Чырвонай Арміі, удзельнік Грамадзянскай вайны у складзе 16-й арміі. У 1931—34 працаваў у кал-гасе «Пяцігодка ў чатыры гады» Талачынскага р-на, з 1934 старшыня калгаса імя К. Маркса. Памёр у 1985.

РАМАНКЕВІЧ Іван Цімафеевіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Забалацце. Удзельнік штурму Зімняга палаца, ГрамадзянскайіВялікай Айчыннай вой-наў. 3 1924 старшыня таварыства па сумеснай апрацоўцы зямлі «VI з’езд Саветаў». Памёр у 1953.

ТАРАСЕВІЧ Захар Мікітавіч, нарадзіўся ў 1888 у в. Жураўлі. Член КПСС. Удзельнік Кастрычніц-кай рэвалюцыі, прывёз у в. Жураўлі першыя дэ-крэты Савецкай улады. 3 дапамогай рэвалюцыйна настроеных сялян стварыў у в. Забалацце валас-ны рэўком і камітэт беднаты пры ім. У 1918 ар- ганізаваў і ўзначаліў першую бальшавіцкую ячэй-ку ў в. Забалацце. Памёр у 1944.

АЛЁНАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ЖУРАЎЛЁУ Пётр Іларыёнавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Сані. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

ЛАЗАРАЎ Якаў Пятровіч, нарадзіўся ў 1892 у в. Пачынак Смаленскай вобласці, жыў у в. Ржэў-ка. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1986.

ПАЛІВЯНОК Нічыпар Малахавіч, нарадзіўся ў 1890. У 1917—22 у Чырвонай гвардыі і Чырвонай Арміі, удзельнік Грамадзянскай вайны на тар. Бе-ларусі.

ПРЫСМАКАЎ Пётр Іванавіч, нарадзіўся ў 1896. У 1917—22 у Чырвонай гвардыііЧырвонай Арміі, удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1986.

УСЦІНОВІЧ Севасцьян Іванавіч, нарадзіўся ў 1891. У 1918—20 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Гра-мадзянскай вайны.

ШУПЕНЯ Васіль Ермалаевіч, нарадзіўся ў 1890. У 1917—19 у Чырвонай гвардыі і Чырвонай Арміі, удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1987.

ВАЛОСАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

АНІКОВІЧ Мікалай Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Сельцы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

АНІКОВІЧ Рыгор Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Сельцы. У 1917—21 у Чырвонай Арміі, слу-жыў у асобнай сапёрнай роце 27-й стралковай ды-візіі 5-й арміі. Удзельнік Грамадзянскай і Вялі-кай Айчыннай войнаў. У 1930 арганізатар і пер-шы старшыня калгаса ў в. Сельцы. Узнагароджа-ны медалямі «За баявыя заслугі», «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941— 1945 гг. » Памёр у 1973.

АНТАНОВІЧ Аляксандр Андрэевіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Запруддзе. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1969.

АНТАНОВІЧ Міхаіл Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Запруддзе. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1972.

БУДНІК Васіль Лук’янавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Петрашы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1974.

БУДНІК Цімафей Пятровіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Петрашы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1968.

БУДНік Якаў Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1892 у в. Петрашы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1964.

БУДНІК Яфім Лук’янавіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Сельцы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр.

БУДНЫ Аляксей Васілевіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Шашалаўка. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

ГІЛІМОВІЧ Пракоп Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Бутары. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1950.

ГУРЫН Якаў Восіпавіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Петрашы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1970.

ДАШКЕВІЧ Іосіф Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1901 у в. Загацце. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1982.

ДЗЯДЗЕЧКІН Васіль Елісеевіч. нарадзіўся ў 1902 у в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1983.

ДЗЯДЗЕЧКІН Іван Паўлавіч, нарадзіўся ў в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

ДЗЯДЗЕЧКІН Рыгор Калінавіч, нарддзіўся ў в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1945.

ДОНЮШ Ігнат Сямёнавіч, нарадзіўся ў в. Ніз-кі Гарадзец. Удзельнік Грамадзянскай вайны, вая-ваў супраць войск Калчака і Дзянікіна. Памёр у 1961.

ЖУК Сцяпан Міронавіч, нарадзіўся ў в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

ЖУК Тарас Фядосавіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Загінуў у баях з войскамі буржуазнай Польшчы ў 1920.

ЖУРАЎЛЁЎ Васіль Лукіч, нарадзіўся ў 1880 у в. Валосава. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1976.

ЖУРАЎЛЁЎ Мяфодзій Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Галаны. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1951.

ЖУРАЎЛЁЎ Фёдар Лукіч, нарадзіўся ў 1886 у в. Валосава. Удзельнік Грамадзянскай вайны, вая-ваў пад Псковам. Памёр у 1951.

ІЎЧАНКА Кірыла Яфрэмавіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Рафалова. Удзельнік 1-й сусветнай вайны. У Чырвонай Арміі з 1918. Удзельнік Грамадзян-скай вайны. Памёр у 1982.

ІЎЧАНКА Якаў Іларыёнавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Валосава. Удзельнік Грамадзянскай вайны, чырвонаармеец Мсціслаўскага 298-га палка. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Памёр у 1983.

КАЗІНЕЦ Андрей Фядосавіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Мяшкова. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

КОЗІК Дзмітрый Раманавіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Нізкі Гарадзец. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1970.

КОЗІК Якаў Аляксеевіч. нарадзіўся ў 1890 ў в. Нізкі Гарадзец. У 1918—23 служыў у Чырвонай Арміі. Памёр у 1975.

К. V ВЕКА Піліп Ігнатавіч, нарадзіўся ў в. Лазы. Загінуў на фронце ў час Грамадзянскай вайны.

КУРЧАЎ Піліп Нічыпаравіч, нарадзіўся ў 187. 0 у в. Бутары. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1942.

МЯДЗЮК Мітрафап Аксенцьевіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Петрашы. У Чырвонай Арміі ў 1918—21. Памёр у 1970.

МЯСАЕДАЎ Калін Іванавіч. нарадзіўся ў 1886 у в. Бутары. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1974.

МЯСНІКОЎ Павел Пятровіч, нарадзіўся ў 1891 у в. Разаны. Удзельнік і інвалід Грамадзянскай вайны. Памёр у 1982.

НАРОЎСКІ Мікіта Мацвеевіч, нарадзіўся ў 1874 у в. Нізкі Гарадзец. Член КПСС з 1931. Удзельнік Грамадзянскай вайны. У Чырвонай Арміі ў 1920— 21, памочнік камандзіра ўзвода. Ваяваў супраць белагвардзейцаў і інтэрвентаў, Пазней працаваў старшынёй сельсавета, калгаса ў в. Высокі Гара-дзец. Узнагароджаны медалём «За баявыя заслу-гі». Памёр у 1974.

ПАЖАРСКІ Марк Васілевіч. нарадзіўся ў 1895 у в. Запруддзе. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1975.

ПАЖАРСКІ Сяргей Ульянавіч, нарадзіўся ў 1891 у в. Запруддзе. У 1917—22 у Чырвонай гвардыі і Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1978.

ПАРАХОНЬКА Герасім Васілевіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Нізкі Гарадзец. У 1919—21 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1982.

ПАРАХОНЬКА Кузьма Іванавіч. нарадзіўся ў 1898 у в. Лазы. У 1919—22 у Чырвонай Арміі, чыр-вонаармеец 20-га Туркестанскага палка. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

ПАРАХОНЬКА Уладзімір Ігнатавіч. нарадзіўся ў в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр.

ПАШКЕВІЧ Кузьма Якаўлевіч, нарадзіўся ў в. Нізкі Гарадзец. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1945.

ПІТКЕВІЧ Сямён Данілавіч. нарадзіўся ў 1896 у в. Нізкі Гарадзец. Удзельнік Грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў. Памёр у 1977.

ПЛЯСКАЧ Фама Андрэевіч, нарадзіўся ў в. Ла-зы. Член КПСС. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1944.

ПЛЯСКАЧ Ягор Андрэевіч, нарадзіўся ў в. Ла-зы. Загінуў у час Грамадзянскай вайны.

ПУШКО Архіп Еўдакімавіч. нарадзіўся ў 1882 у в. Ліцвякі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. У 1918 быў цяжка паранены. Памёр у 1962.

САЛАЎЁУ Канстанцін Савельевіч, нарадзіўся ў 1888 у в. Харлінцы. Удзельнік Вялікай Кастрыч-ніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі, служыў у Кранштаце. Памёр.

САЛАЎЁЎ Мацвей Ніканавіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Дубровіна. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вай-ны. У 1918—23 служыў у Першым рэвалюцыйным стралковым палку 25-й дывізіі 5-й арміі. Памёр у 1984.

СІНЯКОЎ Якаў Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1887 у в. Валосава. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1953.

С1НЯУСКІ Даніла Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Новае Силе. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1980.

СМЫК Яўмен Кірылавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Ліцвякі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1973.

СПАТКАЙ Рыгор Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1887 у в. Нізкі Гарадзец. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1981.

СПАТКАЙ Яфрэм Апатавіч, нарадзіўся ў 1892 у в. Нізкі Гарадзец. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1980.

СУЗЕНЬ Давыд Майсеевіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

ФАНДО Сямён Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Запруддзе. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1972.

ФАНДО Яўмен Іларыёнавіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Ліцвякі. У 1917—20 у Чырвонай Арміі, удзель-нік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1975.

ХІРЭВІЧ Рыгор Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Лазы. У 1918—22 у Чырвонай Арміі, ваяваў у складзе 8-й стралковай дывізіі 16-й арміі. Памёр у 1976.

ЦЕНЮШКА Раман Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1888 у в. Сухачэва. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр.

ШАСТАК Арцём Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1880 у в. Валосава. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1938.

ШАСТАК Аўдзей Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1891 у в. Галаны. Удзельнік Грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў. Памёр у 1971.

ШАСТАК Калін Нічыпаравіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Галаны. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1967.

ШАСТАК Сяргей Апанасавіч, нарадзіўся ў 1891 у в. Галаны. Удзельнік 1-й сусветнай і Грамадзян-скай войнаў. Памёр у 1980.

ШАЎКУН Герасім Пракопавіч, нарадзіўся ў 1892 у в. Шашалаўка. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

ШАШЫЛА Максім Сцяпанавіч. нарадзіўся ў в. Лазы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

ШЫБЕКА Піліп Васілевіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Мяшкова. У час Грамадзянскай вайны праца-ваў у ВЧК у Оршы. 3 1920 старшыня Навасель-скага сельсавета. Памёр у 1940.

ШЫБЕКА Цярэнцій Васілевіч, нарадзіўся ў 1883 у в. Мяшкова. Член КПСС з 1915. Удзельнік 1-й сусветнай вайны. У 1918—21 ваяваў на Заход-нім фронце. 3 1928 першы старшыня калгаса «1 Мая». Памёр у 1938.

ШЫДЛОЎСКІ Іван Уладзіміравіч, нарадзіўся ў 1885 у в. Бутары. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Забіты кулакамі ў час калектывізацыі ў 1932.

ЯЦКЕВІЧ Васіль Аўксенцьевіч, нарадзіўся V 1902 у в. Галаны. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памер у 1981.

ЯЦКЕВІЧ Фёдар Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1880 у в. Галаны. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1963.

ВОЎКАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

АБЛАВАЦКІ Сямён Нічыпаравіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Воўкавічы. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1980.

БАНДАРЭНКА Дзмітрый Парфёнавіч, нарадзіў-ся ў 1891 у в. Сіўцава. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1978.

БАРАНОЎСКІ Іосіф Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1882 у в. Прудзец, жыў у в. Крывое. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалю-цыі і Грамадзянскай вайны. Памёр у 1978.

ГЕРАСІМАЎ Георгій Васілевіч. нарадзіўся ў 1899 у в. Варанцэвічы^ жыў у в. Крывое. Удзель-нік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1981.

ГУРСКІ Фёдар Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1888 у в. Ільінка, жыў у в. Варанцэвічы. Удзельнік Вя-лікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны. Памёр у Сібіры.

Дземяшкевіч Мікалай Станіслававіч, нара-дзіўся ў 1898 У в. Варанцэвічы. Член КПСС. Удзель-нік Грамадзянскай і савецка-фінляндскай войнаў. Працаваў старшынёй калгаса ў в. Лагаўшчына. Памёр у 1980.

ЖДАНОВІЧ Леў Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1891 у в. Зарэчча. Член КПСС з 1943. У 1917—24 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны, ваяваў супраць замежных інтэрвентаў на Украіне. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Уз-нагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны II ступені. Памёр у 1981.

ЖУКОЎСКІ Аляксандр Іванавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Багрынава. У 1919—22 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у Мінску.

ЗІМНІЦКІ Іван Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Замосце, жыў у в. Сіўцава. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Гра-мадзянскай вайны. Памёр у 1974.

КАМІСАРАЎ Міна Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Варанцэвічы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1985.

КРЫЖБЕРСКІ Іван Канстанцінавіч, нарадзіўся Ў 1885 у в. Поўсціхава. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Выехаў у Калінінград.

ПЛАКСІЦКІ Максім Мікітавіч. нарадзіўся ў 1898 у в. Крывое. У 1919—22 у Чырвонай Арміі. служыў у 32-й пяхотнай брыгадзе. Удзельнічаў у падаўленні Кранштацкага мяцяжу і ў баях на Заходнім фронце. Памёр у 1970.

ПЛАКСІЦКІ Міхаіл Рыгоравіч нарадзіўся ў 1894 у в. Крывое. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1971.

ПРУСКІ Максім Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1880 у в. Варанцэвічы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1942.

ПРУСКІ Ягор Вавілавіч, нарадзіўся ў 1892 у в. Варанцэвічы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Першы старшыня калгаса «Чырвоны асветнік» у в. Варанцэвічы. Памёр у І977.

РАБЦАЎ Іван Хрысанавіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Чарнічнае Горацкага р-на Магілёўскай воблас-ці. жыў у в. Воўкавічы. Удзельнік Вялікай Ка-стрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грама-дзянскай вайны. У час Грамадзянскай вайны быў паранены. Памёр у 1978.

САМСОНАЎ Фёдар Вавілавіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Варанцэвічы. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны, ваяваў з басмачамі ў Сярэдняй Азіі. Памёр у 1979.

ШАРАЙ Мацвей Паўлавіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Хаценічы, жыў у в. Крывое. Удзельнік Грама-дзянскай вайны. Памёр у 1985.

ШУМСКІ Васіль Антонавіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Варанцэвічы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1979.

ЖУКНЕЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ДУБОЎСКІ Антон Канстанцінавіч, нарадзіўся ў 1890. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялі-стычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны. Памёр у 1985.

КАРАНЬКОЎ Антон Тарасавіч. нарадзіўся ў 1891. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

КОХАНАЎСКІ ПАСЯЛКОВЫ САВЕТ

АСІПОВІЧ Міхаіл Максімавіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Рудня. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1981.

ВЛАДЫКА Нічыпар Міхайлавіч, нарадзіўся ў в. Рамашкава. Член КПСС з 1918. Удзельнік Гра-мадзянскай вайны.

ВАРАНОВІЧ Фёдар Рыгоравіч, нарадзіўся Ў 1898 у в. Паліжаеўка Круглянскага р-на Магілёўскай вобласці, жыў у г. п. Коханава. Член КПСС з 1931. У 1919—21 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грама-дзянскай вайны. Узнагароджаны медалём «За ба-явыя заслугі». Памёр у 1979.

ГАНЧАРОЎ Максім Фёдаравіч. нарадзіўся ў 1895 у в. Пярэвалачня. У 1917—21 у Чырвонай гвардыі і Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзян-скай вайны. Памёр у 1983.

ГАЎРЫЛЕНКА Міхаіл Ціханавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Рудня. Член КПСС з 1942. У 1917—22 у Чырвонай гвардыі і Чырвонай Арміі, камандзір узвода. Удзельнік Грамадзянскай вайны, у скла-дзе 16-га Смаленскага палка ваяваў супраць бе-лагвардзейцаўіінтэрвентаў. Памёр у 1970.

ДАВЫДЗЕНКА Ціхан Іванавіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Кісялі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1980.

ДЗЕМЯШКЕВІЧ Улас Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Белаброддзе. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1986.

КОСІНЕЦ Андрэй Васілевіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Шылаўка. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1980.

ЛАЎРЫНОВІЧ Аляксандр Давыдавіч, нарадзіў-ся ў 1894 у пас. Чырвоны. У 1918—21 служыў до-браахвотнікам у Чырвонай Арміі, камандзір аддзя-лення 16-га Смаленскага палка. Удзельнічаў у раз-громе арміі Калчака і бандаў Пятлюры. Памёр у 1972.

МАЖЭЙКА Сямён Дарафеевіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Шапчына. У 1919—23 служыў у Чырвонай Арміі санітарам. ваяваў на Заходнім фронце. Па-мёр у 1954.

МАРУСЕВІЧ Аляксандр Васілевіч, нарадзіўся ў 1902 у в. Рудня. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Ваяваў у экіпажы браняпоезда на Урале супраць войск Калчака. Памёр у 1980.

МАСАЛКОЎ Васіль Аляксеевіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Белаброддзе. Член КПСС з 1926. Удзель-нік Грамадзянскай вайны.

МАСЮЦІН Фёдар Барысавіч, нарадзіўся ў 1890 у г. п. Коханава. Член КПСС з 1924. 3 снежня 1917 старшыня камітэта беднаты. У 1918—23 у Чырво-най Арміі, памочнік Сенненскага ваенкомаіўпаў-наважаны павятовага рэўкома. У 1923 пасля дэма-білізацыі працаваў старшынёй сельсавета, сакра-таром партарганізацыі. У 1929—31 памочнік ды-рэктара саўгаса «Ходцы», з 1931 інструктар сувя-зі спецаддзела, з 1936 да 1941 начальнік пошты ў Копысі Аршанскага раёна. У гады Вялікай Ай-чыннай вайны партызан атрада імя Чапаева пар-тызанскай брыгады Сенненскай. Пасля вайны на-чальнік аддзялення сувязі ў Талачыне і г. п. Ко-ханава, старшыня Коханаўскага пасялковага Са-вета. Узнагароджаны ордэнам «Знак Пашаны». Па-мёр у 1973.

РАЖАНСКІ Фама Антонавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Сальнікі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1986.

САЎЧАНКА Мяфодзій Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Старынкі. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1976.

СТУДЗЯНЦОЎ Ягор Яфімавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Праровіна. У 1917—21 служыў у Чырвонай Арміі, удзельнічаў у баях супраць белагвардзей-цаўіінтэрвентаў. Памёр у 1985.

ТУРОК Пётр Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Харлінцы. Член КПСС з 1937. У Чырвонай Ар-міі ў 1919—22. Удзельнік Грамадзянскай вайны, старшына роты. Ваяваў супраць белагвардзейцаў 1 інтэрвентаў на Заходнім фронце. Пасля дэмабі-лізацыі старшыня камбеда пры Валосаўскім сель-савеце, член гэтага Савета. 3 1930 арганізатар кал-гаса ў в. Харлінцы, старшыня сельскага спажы-вецкага таварыства, старшыня сельсавета, намес-нік старшыні, старшыня райспажыўсаюза. Удзель-нік Вялікай Айчыннай вайны, партызан атрада імя Чапаева партызанскай брыгады Сенненскай. Пасля вайны на гаспадарчай рабоде ў г. п. Коха-нава. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі і медалямі «За баявыя заслугі», «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941— 1945 гг. ». Памёр у Мінску.

ФІЛЬМАНОВІЧ Якаў Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Галошава. Удзельнікіінвалід Грама-дзянскай вайны. Памёр у 1982.

ХАРАНЖЭВІЧ Фёдар Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Пярэвалачня. 3 1915 у арміі, радавы лейб-гвардыі Валынскага палка. У баях тройчы паранены, Лютаўскую рэвалюцыю сустрэў у Пе-траградзе. У сакавіку 1917 па стану здароўя дэ-мабілізаваны. Да сакавіка 1918 жыў у в. Пярэва-лачня. Калі немцы акупіравалі тэрыторыю Тала-чынскага раёна, пайіпоў у партизаныістаў бай-цом 1-га Невельскага партызанскага атрада. Удзельнічаў у баях з немцамі каля Коханава, по-тым знаходзіўся ў ахове дэмаркацыйнай лініі па-між ОршайіКоханавам. У жніўні 1918 Ф. М. Ха-ранжэвіч — адзін з партызан-добраахвотнікаў Не-вельскага атрада, накіраваных у Казань для лік-відацыі мяцяжу. Удзельнічаў у баях за Уфу, Омск, разгроме бандаў Махно, ваяваў з дзянікін-цамі, у 1920 — супраць войск буржуазнай Поль-шчы. У 1922 дэмабілізаваны па стану здароўя. Жыў і працаваў у Ленінградзе. Тут яго застала Вялікая Айчынная вайна, перажыў блакаду. Па-сля вайны вярнуўся ў родныя мясціны, пасяліў-ся ў в. Азерцы. Працаваў у калгасе «XVIII парт-з’езд», потым на будаўніцтве Азерацкага спецад-дзялення «Сельгастэхнікі». Памёр у 1985.

ХРАБРЫ Рыгор Іванавіч. нарадзіўся ў 1892 у в. Пярэвалачня, жыў у пас. Чырвоны. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1975.

ЦІМАФЕЕЎ Іван Варысавіч. нарадзіўся ў 1896 ѵ пас. Торбінь Ленінградскай вобл. , жыў у г. п. Коханава. У 1917—22 у Чырвонай Арміі. Удзель-нік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1978.

ШАРАЙ Дзмітрый Купрыянавіч, нарадзіўся ў 1892 у в. Астрашапкі. Служыў на крэйсеры «Алег». Удзельнічаў у сустрэчы У. I. Леніна на Фінлянд-

скім вакзале, штурмаваў Зімні палац, у 1920—21 змагаўся ў складзе роты ваенных маракоў з бур-жуазна-нацыяналістычнымі бандамі на Украіне. Актыўны ўдзельнік калектывізацыі на Талачьш-шчыне. У гады Вялікай Айчыннай вайны эвакуі-раваў калгасную жывёлу на ўсход, пасля чаго служыў да 1944 г. на Балтыйскім флоце ў Ленін-градзе. Пасля вайны актыўна працаваў па аднаў-ленні народнай гаспадаркі. Памёр у 1965.

ШАЛАХАНАЎ Аляксандр Андрэевіч, нарадзіўся Ў 1890 у в. Звянячы, жыў у г. п. Коханава. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1970.

ШЫПІКАЎ Сцяпан Іванавіч, нарадзіўся ў 1899 у г. п. Коханава. У 1918—22 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1974.

ПЛОСКАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ГУСЕЎ Іван Сямёнавіч. нарадзіўся ў 1888 у в. Гастынічы. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1986.

КАВАЛЕНКА Сяргей Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1895 у в. Валькі. Удзельнік Вялікай Кастрычніц-кай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны

КАРТАВІЦКІ Іван Сцяпанавіч. нарадзіўся ў 1890 у в. Пячонаўка. Удзельнік Вялікай Кастрыч-ніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзян-скай вайны. Памёр у 1980.

МАЗУРЫН Марк Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1890 у в. Барсучыны. Удзельнік Грамадзянскай вайны. ІІамёр у 1983.

МАЦЫЛЬ Васіль Міхайлавіч. нарадзіўся ў 1897 у в. Гастынічы. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1978.

ЯСІНСКІ Дзяменцій Іванавіч, нарадзіўся ў 1899 у в. Навінка. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі, ГрамадзянскайіВя-лікай Айчыннай войнаў. Памёр у 1985.

СЛАЎНЕНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

БАБКОЎ Макар Максімавіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Ламіншчына. 3 1917 у Чырвонай гвардыі. по-тым у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вайны, змагаўся супраць белаказакаў. У 1920 дэ-мабілізаваны. У Вялікую Айчынную вайну з 1943 партызанскі сувязны брыгады «Чэкіст». Памёр у 1978.

БУЯКОЎ Станіслаў Станіслававіч, нарадзіўся Ў 1888 непадалёку ад г. Беластока. У гады імпе-рыялістычнай вайны сям’я Буяновых эвакуіравала-ся над Смаленск. У 1919 пераехала ў в. Гута. 3 1919 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзян-скай вайны, змагаўся супраць войск буржуазнай Польшчы, Урангеля. Пасля дэмабілізацыі жыў у в. Гута. Памёр у 1972.

ВАСІЛЕЎСКІ Барыс Васілевіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Зарэчча. Удзельнік 1-й сусветнайіГрама-дзянскай войнаў. Адзін з арганізатараў партызан-скага атрада, які ў 1918 удзельнічаў у баі з нем-цамі каля Талачына. Пасля таго, як атрад быў разбіты. Васілеўскі дабраўся да Смаленска. дзе ўступіў у 1-ю рэвалюцыйную батарэю, удзельні-чаў у баях супраць кулацкіх бандаў у Смален-скай губерні. 3 восені 1918 да снежня 1919 змагаў-ся на Паўднёвым фронце. У выніку хваробы дэ-мабілізаваны. Удзельнік Вялікай Айчыннай вай-ны. Памёр у 1972.

ВАСІЛЕЎСКІ Савелій Пятровіч, нарадзіўся ў 1896 у в. Зарэчча. У Чырвонай Арміі з 1919. Удзельнік ГрамадзянскайіВялікай Айчыннай воіінаў. Змагаўся з войскамі буржуазнай Поль-шчы. У 1921 дэмабілізаваны. У Вялікую Айчын-ную вайну цяжка паранены. Працаваў у калгасе «Гігант». Памёр у 1973.

КУДЗІН Іван Анікеевіч, нарадзіўся ў 1897 у в. Славені. У Чырвонай Арміі з 1918. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Пасля дэмабілізацыі пра-цаваў у калгасе «Гігант», жыў у Барысаве. Памёр у 1976.

ЛАТУШКІН Пётр Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1887 у в. Зябліца. У 1917 добраахвотнікам уступіў у Чырвоную гвардыю, потым — у Чырвоную Армію. Удзельнік Грамадзянскай вайны ў 1918—21. У складзе 27-й стралковай Омскай дывізіі зма-гаўся супраць войск Калчака. Дзянікіна, пятлю-раўцаў, удзельнічаў у ліквідацыі Кранштацкага мя’цяжу 1921, бандаў у Саратаўскай вобласці. Па-сля дэмабілізацыі ў верасні 1921 працаваў на ра-дзіме. Памёр у 1983.

ПАСЮЦІН Пётр Ясакавіч. нарадзіўся ў 1893 у в. Славені. Удзельнік 1-й сусветнайіГрамадзян-скай войнаў. У 1919 дэмабілізаваны. Адным з пер-шых уступіў у калгас. Памёр у 1973.

ПЛЯСКАЧ Міхаіл Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Славені. 3 1917 у Чырвонай гвардыі, потым чырвонаармеец 8-й стралковай дывізіі. Удзельнік Грамадзянскай вайны, змагаўся на Заходнім фрон-це супраць войск буржуазнай Польшчы. Быў цяж-ка паранены. Пасля дэмабілізацыі адным з пер-шых уступіў у калгас. Памёр.

ПЛЯСКАЧ Пётр Ягоравіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Славені. Удзельнік Грамадзянскай вайны. У 1919 П. Я. Пляскач добраахвотнікам уступіў у Чырвоную Армію. Скончыўшы курсы кулямётчы-каў, трапіў на Паўднёвы фронт у легендарную 24-ю Самара-Сімбірскую Жалезную дывізію. Мно-гіх выдатных дзеячаў партыі, военачальнікаў па-шчасціла бачыць і чуць Пятру Ягоравічу: М. I. Калініна, С. М. Кірава, К. Я. Варашылава, А. Я. Пархоменку, I. Э. Якіра. Стары салдат успамінае выпадак, калі ў час адной з перапраў цераз раку лёд не вытрымаўіВарашылаў апынуўся ў ле-дзяной вадзе. Чырвонаармейцы, у тым ліку і Пляскач, кінуліся да яго, дапамаглі выбрацца.

— Хлопцы, у каго ёсць сухая бялізна? — неяк вельмі проста, па-бацькоўску спытаў Варашылаў ѵ байцоў, што стаялі вакол яго. Дзесяткі рук па-цягнуліся да рэчавых мяшкоў. . .

У баі пад Царыцынам П. Я. Пляскач атрымаў шабельнае ранение галавы. Пасля выздараўлення яго накіравалі ў дывізіённую школу, якую вы-датна скончыў, і быў пакінуты пры ёй інструк-тарам. Разам з курсантамі прымаў актыўны ўдзел у разгроме бандаў Махно, Гальчэўскага і іншых контррэвалюцыянераў.

Пасля дэмабілізацыі Пётр Ягоравіч вярнуўся ў родныя мясціны. Адпачываць не прыйшлося, ды і не было дзе: нават хаты сваёй не меў. Па рэ-камендацыі ваенкамата ён накіраваны на работу старшынёй сялянска-грамадзянскай узаемадапамо-гі. У 1925 г. яго выбралі старшынёй Славенскага сельскага Савета. Арганізоўваў першыя калгасы. адным з першых уступіў у калгас сам. Потым доўгі час загадваў малочнатаварнай фермай у кал-гасе імя Фрунзе. У ліку першых на Талачыншчы-не П. Я. Пляскач быў удзельнікам Выстаўкі да-сягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве.

Калі пачалася Вялікая Айчынная, Пятра Яго-равіча як інваліда Грамадзянскай вайны ў армію яе ўзялі. Але ён разам з іншымі калгаснікамі па-гнаў ва ўсходнія раёны грамадскую жывёлу. Ад-нан дайшлі толькі да Смаленска: гітлераўскія танкі ішлі хутчэй, чым гурты кароў. Трапіў у акружэнне. Вярнуўся ў Славені.

3 приходам Савецкай Арміі ў 1944 г. добраах-вотнікам пайшоў на фронт. Ваяваў у складзе 3-га Беларускага фронту, забяспечваў Ооепрыпасамі мі-намётную роту. Пад Кёнігсбергам цяжка паранены і дэмабілізаваны. Многа гадоў працаваў калгасным лесніком.

СЕРКАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

БУДНЫ Несцер Лявонавіч, нарадзіўся ў 1881. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны. Ваяваў у 1-й Коннай арміі. Працаваў старшынёй Раснянскага валвыканкома, брыгадзірам у калгасе. Памёр у 1984.

ДАНІЛАЎ Антон Гаўрылавіч, нарадзіўся ў 1901. Член КПСС з 1939. У 19І8—24 у Чырвонай Арміі, удзельнічаў у баях супраць контррэвалюцыйных часцей і інтэрвентаў. Узнагароджаны двума ор-дэнамі Чырвонай Зоркі. Памёр у 1969.

ІВАНЮТА Сцяпан Савельевіч, нарадзіўся ў 1900. У 1918—21 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грама-дзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў.

НАВУМАЎ Дзмітрый Аляксандравіч, нарадзіў-ся ў 1896. Удзельнік Вялікай Кастрычніцкай са-цыялістычнай рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны. Памёр у 1982.

РАК Андрэй Сідаравіч, нарадзіўся ў 1885. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1982.

ТАЛАЧЫН

БАГДАНОЎСКІ Канстанцін Лаўрэнцьевіч, на-радзіўся ў 1900. Член КПСС з 1921. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Узнагароджаны ордэнамі Леніна, Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны I і П ступеней. Памёр.

БЯЛІЕЎСКІ Ягор Арцёмавіч, нарадзіўся ў 1897. У 1919—21 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Гра-мадзянскай вайны.

ВЫРВІЧ Іван Аляксеевіч, нарадзіўся ў 1898. Член КПСС з 1942. У 1918—22 у Чырвонай Арміі, удзельнічаў у баях супраць белагвардзейцаў і ін-тэрвентаў. Узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга, медалём «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне». Памёр у 1971.

ДЗЯМЕНЦЬЕЎ Севасцьян Пракопавіч, нарадзіў-ся ў 1896. Член КПСС з І937. У 1917—26 у Чыр-вонай Арміі, разведчык 1-га Петраградскага пал-ка. камандзір узвода 13-й кавалерыйскай дывізіі, у І930-Я гады ўдзельнічаў у ліквідацыі бандаў у Сяміпалацінскаи вобласці. Памёр у І980.

ДРАЗДОЎ Васіль Уладзіміравіч. нарадзіўся ў 1901. У 19І9—25 у Чырвонай Арміі. Памёр.

КАПЫЛОЎ Іван Іванавіч, нарадзіўся ў 1893 у в. Мураўнічы. Член КПСС з 1938. 3 1917 у Чыр-вонай гвардыі, потым да 1921 у Чырвонай Арміі, начальнік сувязі батарэі 44-й стралковай дывізіі. У 1921—22 загадваў валасным ваенным аддзе. там у Дуброўне. Памёр у 1986.

КУЛАБУХАЎ Фёдар Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1895. Член КПСС з 1942. У 1917—21 у Чырвонай Арміі, камандзір узвода 5-га Курскага стралкова-га палка. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Узна-гароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга. Памёр у 1980.

КУНЦЭВІЧ Кузьма Майсеевіч, нарадзіўся ў 1895. Член КЙСС з 1937. У 1920—21 у Чырвонай Арміі. ваяваў на Заходнім фронце. У 1930—39 працаваў старшынёй калгаса. У 1945—58 старшыня калгаса «Перамога». Узнагароджаны ордэнамі Леніна. Чыр-вонай Зоркі. медалём «За доблесную працу ў Вя-лікай Айчыннай вайне». Памёр у 1981.

ЛАЗАРЭВІЧ Яўмен Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1899. У 1919—22 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Гра-мадзянскай-вайны. Памёр у 1980.

ЛЕВАНЮК Пётр Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1894. У 1917—20 у Чырвонай Арміі, медыцынскі фель-чар. Памёр у 1976.

ЛУГОЎСКІ Яфім Пятровіч, нарадзіўся ў 1892. Член КПСС з 1941. У 1918 член Круглянскага ва-ласнога камітэта беднаты. У 1919—21 у Чырвонай Арміі, тэлефаніст на Заходнім фронце. Узнагаро-джаны ордэнам «Знак Пашаны». Памёр у 1972.

МІГАЛЬ Сяргей Антонавіч. нарадзіўся ў 1898. Член КПСС з 1922. У 1918—22 у Чырвонай Арміі. ваяваў з белагвардзейцамі і інтэрвентамі на Паўд-нёвым, ПаўночныміЗаходнім франтах. Узнагаро-джаны медалямі «За баявыя заслугі», «За доблес-ную працу ў Вялікай Айчыннай вайне».

МІРКІН Ісак Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1887. Член КПСС з 1944. У 1918—19 у Чырвонай Арміі, служыў у 49-м стрелковым палку 17-й стралковай дывізіі. 3 1919 на гаспадарчай рабоце. Памёр у 1974.

РАКІЦКІ Міхаіл Васілевіч, нарадзіўся ў 1900. Член КПСС 3 1941. У 1920—23 служыў у 70-м стралковым палку. 3 1924 працаваў у валасным камітэце ўзаемадапамогі. У гады Вялікай Айчын-най вайны палітработнік Чырвонай Арміі. Узнага-роджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Айчыннай вай-ны II ступені, медалём «За баявыя заслугі».

РАШЭТНІКАЎ Мікіта Арцёмавіч, нарадзіўся ў

1898. Член КПСС з 1919. У Чырвонай Арміі ў 1919—21, чырвонаармеец асобнага эскадрона 16-й стралковай дывізіі імя Кіквідзе. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Працоўнага Чырвонага Сцяга. Памёр у 1976. (Больш падрабязна пра М. А. Рашэтнікава глядзі ў артыкуле «Калгасная парт-ячэйка»).

РЭДЗЬКІН Антон Гаўрылавіч, нарадзіўся ў 1895. Член КПСС з 1944, у 1918—22 у Чырвонай Арміі, камандзір роты 4-га Варшаўскага стралко-вага палка 16-й арміі. Удзельнічаў у баях супраць белагвардзейцаўіінтэрвентаў. Узнагароджаны медалямі «За баявыя заслугі», «За доблесную пра-цу ў Вялікай Айчыннай вайне». Памёр у 1981.

ХАНКЕВІЧ Аляксандр Міхайлавіч, нарадзіўся 1899. У 1919—22 у Чырвонай Арміі. Памёр у 1982.

ЦІХАНКОЎ Уладзімір Пятровіч, нарадзіўся ў 1893. Член КПСС з 1924. У 1918—22 у Чырвонай Арміі, шафёр штаба 9-й Кубанскай арміі. Удзель-нічаў у баях супраць белагвардзейцаўіінтэрвен-таў на Паўднёвым фронце. Узнагароджаны медалём «За баявыя заслугі». Памёр.

ШАПЛОЎ Іван Раманавіч, нарадзіўся ў 1892. У 1919—21 у Чырвонай Арміі. Удзельнічаў у баях на Заходнім фронце. Памёр у 1970.

ТАЛАЧЫНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

АБЛЕТНІКАЎ Сямён Мінавіч, нарадзіўся ў 1886 у в. Равуча. У 1905 у Маскве ўдзельнічаў ва ўзбро-еным паўстанні. Памёр.

АГЕЕНКА Георгій Аляксандравіч, нарадзіўся ў

1896 у в. Равуча. У 1919—21 у Чырвонай Арміі, у саставе 5-й стралковай дывізіі на Паўднёвым фронце. Прайшоў баявы шлях ад Арла да Пера-копа. Памёр.

АНІКОВІЧ Фёдар Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Маціёва. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1982.

ВАСІЛЬЕЎ Пётр Іванавіч, нарадзіўся ў 1896. У 1919—20 у Чырвонай Арміі, удзельнік Грама-дзянскай вайны на Паўднёвым фронце, Вялікай Айчыннай вайны. У 1920—40 працаваў на сель-скай гаспадарцы. У 1945—61 аграном племзавода «Рэканструктар». Узнагароджаны ордэнам Пра-цоўнага Чырвонага Сцяга і медалямі.

ЗЯЗЮЛЕВІЧ Міхаіл Нічыпаравіч, нарадзіўся ў

1897 у в. Райцы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1983.

ЗЯЗЮЛЕВІЧ Уладзімір Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1900 у в. Райцы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1984.

КАКОШКА Сцяпан Мінавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Райцы. У 1918—21 у Чырвонай Арм’іі. Удзель-нік Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі і Грама-дзянскай вайны. Памёр у 1979.

Лёс Сцяпана Какошкі вызначылі амаль двух-метровы рост і моцныя мускулы. Ён стаў матро-сам вартавога карабля «Алег». Тут ён упершы-ню ўбачыў людзей, якія выступалі супраць ца-ра, пачуў расказы пра Леніна. Непісьменны сель-скі хлопец сэрцам адчуў, што ён павінен быць разам з гэтымі людзьмі. Аднойчы афіцэр (з яў-ным намерам паздзекавацца з маладога матроса) запытаў у Сцяпана:

— А ты — за бальшавікоў ці за камуністаў?

— Я, пан афіцэр, за праўду,— адрапартаваў матрос.

Афіцэр замахнуўся, каб ўдарыць хлопца, ды пабаяўся — не тыя былі ўжо часы.

У пачатку 1917 г. Сцяпана Какошку перавялі ў якасці стралка на легендарны крэйсер «Ауро-ра». Не думаў ён тады, што яму давядзецца стаць удзельнікам векапомных падзей, калі гістарычны залп «Аўроры» абвясціць усяму свету пра пача-так новай эры. «Памешчыцкая ўласнасць на зям-лю адмяняецца неадкладна без усякага выку-пу»,—гаварылася ў Дэкрэце аб зямлі. Калі Сця-пан упершыню пачуў гэтыя словы, ён заплакаў ад радасці: не будзе больш ніколі іх памешчыка Славінскага. . .

— Я ніколі не адчуваў сябе такім шчаслі-вым,— успамінаў потым Сцяпан Мінавіч. — У тыя мінуты плакаў ад радасці не адзін я, плакалі 1 мае аднавяскоўцы. Пазней нас перавялі на ахо-ву Смольнага. Аднойчы я ўбачыў Уладзіміра Ільіча Леніна. Ён праходзіў каля мяне. Цяжка перадаць словамі пачуццё, якое ахапіла мяне ў тыя мінуты. Імя гэтага чалавека было святым для кожнага з нас.

У 1921 г. Сцяпан Какошка вярнуўся ў родную вёску. Стаў актыўным будаўніком новага жыц-ця. Ён скончыў у Мінску курсы трактарыстаў і быў першым механізатарам у акрузе. >

Ніколі не забыць яму тую раннюю вясну 1925 г. Толькі што сышоў снег. Усталявалася . Тобрае на-двор’е. У адзін з такіх дзён ён прыехаў на пер-шым трактары ў родную вёску. Паглядзець на стальны цуд збегліся ўсе, ад малога да старога. Сцяпан быў шчаслівы. Ён павёў трактар прама ў поле. Людзі беглі следам, спрачаліся, не веры-лі. што машына будзе араць зямлю. Але вось тры лемяшы легка ўрэзаліся ў зямлю і адвальвалі пласт за пластом свежага ворыва. Людзі стаялі . на ўскраіне поля і радаваліся.

КРАСОЎСКІ Мін Данілавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Катужына. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1984.

МІРАНОВІЧ Нічыпар Апанасавіч, нарадзіўся ў 1894 у в. Новае Саколіна. Удзельнік Грамадзян-скай вайны. Памёр у 1978.

МІСНІК Ціт Мікітавіч, нарадзіўся ў 1888 у в. Слабодка. Член КПСС з 1938. У 1918—19 у Чырвонай Арміі, чырвонаармеец Какаўчанскага ваеннага камісарыята. Узнагароджаны медалямі «За працоўную адзнаку», «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне». Памёр у 1969.

ПАЛЯКОЎ Ягор Андрэевіч. нарадзіўся ў 1896. 3 1917 у Чырвонай гвардыі, потым да 1921 у Чыр-вонай Арміі, удзельнік Грамадзянскай вайны.

ПАЛЯКОЎ Яфім Паўлавіч, нарадзіўся ў 1892, з 1917 у Чырвонай гвардыі, потым да 1922 у Чыр-вонай Арміі, служыў у 225-м артылерыйскім пал-ку. Удзельнік Грамадзянскай вайны.

РАМАНОЎСКІ Рыгор Уладзіміравіч. нарадзіў-ся ў 1898. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Па-мёр у 1977.

РАШЭТНІКАЎ Мікалай Максімавіч, нарадзіўся ў 1901 у Талачыне. У 1920—23 гг. у Чырвонай Ар-міі, удзельнічаў у баях з войскамі буржуазнай Польшчы. 3 1923 працаваў на сельскай гаспадар-цы. 3 1933 г. старшыня, у 1936—41 загадчык жы-вёлагадоўчай фермы калгаса імя К. Я. Варашы-лава. 3 1944 у Чырвонай Арміі. Пасля вайны пра-цаваў у калгасе «XII партз’езд».

САБАЛЕЎСКІ Баляслаў Іванавіч, нарадзіўся ў 1899, у 1919—22 у Чырвонай Арміі, удзельнік Гра-мадзянскай вайны, служыў у 92-м стралковым палку. У 1930—41 і ў 1944—55 працаваў у калга-се імя Энгельса.

СУШКОЎ Аляксандр Ермалаевіч, нарадзіўся ў 1891, у Чырвонай Арміі ў 1918—20, удзельнік Гра-мадзянскай вайны.

ТАЛКАЧОЎ Якаў Авяр’янавіч, нарадзіўся ў 1898 у в. Лужная. Удзельнік Грамадзянскай вай-ны. Памёр у 1984.

ТАЛОШКА Даніла Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1891 у в. Райцы. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр у 1980.

ЦІТАВЕЦ Іван Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1888 у в. Жаўна. Удзельнік Грамадзянскай вайны, па-мочнік камандзіра дывізіі па гаспадарчай част-цы. Памёр у 1971.

ШАТКОЎ Мітрафан Васілевіч, нарадзіўся ў 1899. У 1919—22 у Чырвонай Арміі. Удзельнік Грамадзянскай вайны. Памёр.

ГАДЫ С АЦЫЯЛІСТЫЧНАГ А БУДАЎНІЦТВА

Адстаяўшы ў жорсткай схватцы з ворага-мі рэвалюцыі заваёвы Вялікага Кастрычніка, маладая Савецкая рэспубліка прыступіла да аднаўлення разбуранай імперыялістычнай і Грамадзянскай вопнамі гаспадаркі і будаў-ніцтва новага жыцця. Працоўныя Талачын-шчыны з энтузіязмам уключыліся ў гэту ра-боту, горача падтрымліваючы мерапрыемствы партыі і ўрада па сацыялістычнаму пераўтва-рэнню грамадства.

У вёснах ствараліся і дзейнічалі саўгасы, камуны, таварыствы па сумеснай апрацоўцы зямлі, кааператывы. У адпаведнасці з дэкрэ-тамі Савецкай улады разгортвалася барацьба з непісьменнасцю, адкрываліся школы, хаты-чытальні, клубы, бальніцы. Істотнае значэн-не надавалася арганізацыі партыйных і кам-самольскіх ячэек на вёсцы, мерапрыемствам, накіраваным на рост сацыяльнай актыўнасці і самасвядомасці насельніцтва. Вялікую шэф-скую работу тут праводзілі камуністы і кам-самольцы прадпрыемстваў і ўстаноў Тала-чына, Оршы, у прыватнасці рабочыя Аршан-скага чыгуначнага вузла. Камуністы-чыгунач-нікі выступалі на сходах сялян, з дакладамі і лекцыямі аб міжнародным становішчы, па-літыцы партыі і Савецкай дзяржавы. 3 дапа ₇ могай шэфаў узніклі камсамольскія аргані-зацыі ў Славенях (1921), у сельскагаспадар-чай камуне пры былым маёнтку Багрынава (1923) і інш. Ячэйкі праводзілі масава-палі-тычную работу сярод сялян, вялі барацьбу з бандытамі, самагоншчыкамі, кулакамі, арга-нізоўвалі гурткі лікбеза і г. д.

У 1924 г. ў складзе Аршанскай акругі бы-лі створаны раёны Талачынскі і Коханаўскі. У склад Талачынскага раёна ўваходзілі 14 сельсаветаў: Абідаўскі, Азерацкі, Воўкавіцкі, Высока-Гарадзецкі, Еўлахоўскі, Друцкі, На-вас ельскі, Няклюдаўскі, Плоскаўскі, Сакалін-скі. Стуканаўскі, Талачынскі і Ульянаўскі. На тэрыторыі Коханаўскага раёна іх было 12: Аболецкі, Алёнавіцкі, Вялікагальцаўскі, Ко-ханаўскі, Малатнянскі, Новапалюдаўскі, Пя-рэвалачненскі, Сіманаўскі, Смальянскі, Сялец-кі. Тумініцкі, Шыбекаўскі. Праз 7 гадоў, у ліпені 1931 г. , Коханаўскі раён быў скасава-ны, і да Талачынскага далучаны Аболецкі. Алёнавіцкі, Коханаўскі, Палюдаўскі, Пярэ-валачненскі, Сіманаўскі (Замасцянскі) сель-саветы.

Першыя раённыя арганізацыі ў Талачыне ўзначалілі: райком партыі — Будзін, райвы-канком — Баяр, райпрафбюро — Кавальчук. райком камсамола — Дзеніскевіч. 2-і надзвы-чайны з’езд Саветаў Талачынскага раёна (31. 3—1. 4. 1925) да ліку галоўных задач на тым этапе дзейнасці адносіў умацаванне са-юзу паміж рабочымі і сялянамі, развіццё і ўмацаванне сельскай гаспадаркі, павышэнне культурнага ўзроўню вёскі, ліквідацыю не-пісьменнасці, ажыўленне і ўмацаванне рабо-ты нізавога савецкага апарата за кошт пры-цягнення ва ўсе галіны савецкага і гаспадар-чага будаўніцтва перадавога і адданага Са-вецкай уладзе сялянства. Асаблівая ўвага звярталася на развіццё кааператываў і тава-рыстваў.

У в. Равуча маладыя энтузіясткі Аляксанд-ра Свянціхоўская, Надзея Бакштаева, Каця-рына і Хрысціна Лугоўскія вырашылі ства-рыць ткацкую арцель, каб забяспечваць на-сельніцтва таварамі першай неабходнасці. Але для гэтага патрэбны былі сродкі. Дзяўчаты ўгаварылі сваіх родных закласці асабістую гаспадарчую маёмасць для атрымання крэ-дыту. Справа была нялёгкая, але яны свайго дабіліся. Крэдыт быў атрыманы, 7 сакавіка 1927 г. арцель «Ткачыха-сялянка» была ство-рана і ўвайшла ў склад Аршанскага каапе-ратыўнага саюза. На атрыманы крэдыт былі набыты 5 ткацкіх станкоў, сыравіна, за якой бацькам дзяўчат прыходзілася ездзіць на ка-лёсах за 50 км у Оршу. Першая прадукцыя арцелі — шатландка, сарпінка, хусткі і руч-нікі з мастацкай аздобай — прыйшлася да спадобы пакупнікам. Амаль два гады праца-валі толькі на пагашэнне крэдыту, а ў 1929 пачалі ствараць уласны фонд. У 1931 г. ар-цель, якой далі назву «Чырвоны тэкстыль-шчык», была пераведзена ў Талачын. На на-радзе тэкстыльшчыкаў у Маскве вырабы тала-чынскіх дзяўчат атрымалі высокую ацэнку, і арцель перайшла ў падначаленне мастпрам-савета. Яе калектыву ўрад БССР даручыў зра-біць для павільёна Беларускай ССР на Усеса-юзнай сельскагаспадарчай выстаўцы ў Маск-ве дэкаратыўную тканіну, дарожкі, паясы для абвязкі снапоў і іншыя вырабы.

У 1927 г. ў Талачыне пачалася рэканструк-цыя завода па вырабу крухмалу. Прадпры-емства было расшырана, пабудаваны новы корпус. Увод Талачынскага крухмальнага за-вода ў дзеянне супаў з 10-гадовым юбілеем рэспублікі, таму прадпрыемства было назва-на «Першы дзяржаўны завод імя 10-годдзя БССР». 3 прамысловых прадпрыемстваў у канцы 20 — пачатку 30-х гадоў на Талачын-шчыне функцыяніравалі пладовавінны ў Азерцах, спіртавы ў Гаршчэўшчыне, два да-тельныя заводы, райпрамкамбінат. У 1932 г. ўтвораны Талачынскі масласырзавод, дзе быў устаноўлены сепаратар прадукцыйнасцю 1000 літраў за гадзіну і маслапрыгатавальнік ёмістасцю 400 літраў.

У 1929 г. ў раёне разгарнулася калектыві-зацыя. Істотную ролю ў падрыхтоўцы сялян да пераходу на калектыўныя метады вядзен-ня сельскай гаспадаркі адыгралі камуны. Так, адна з першых у раёне камун, што існавала ў в. Манастыры, у пачатку калектывізацыі ператварылася ў калгас. Камуна ў в. Забай-кал з 17 сялянскіх гаспадарак, арганізатарам і низменным кіраўніком якой на працягу дзе-сяцігоддзя быў Юльян Летнікаў, у 1929 г. была пераўтворана ў калгас імя В. П. Чкала-ва. Сярод першых яго арганізатараў быў Ю. Е. Летнікаў. У ліку першых у раёне ўзнік-лі калгасы «Перамога» (Талачын), «VI з’езд Саветаў» (в. Забалацце), «Зялёныя Дубы» (в. Жураўлі), «Волга» (пас. Забалацце). 80 сем’яў Юзафполля і Зарэчча аб’ядналіся ѵ калгас «XII з’езд КП (б) Б». Актыўна дзейні-чала створаная ў гэтым калгасе партячэпка на чале з дваццаціпяцітысячнікам М. А. Ра-шэтнікавым. У 1929 г. калгас быў удзельнікам Усебеларускай сельскагаспадарчай выстаўкі, дзе экспанаваліся племянныя жарабцы кал-гаса, сельгасінвентар, зроблены рукамі кал-гасных умельцаў, дасягненні ў агародніна-водстве і пчалярстве. Узнагародай за дасяг-ненні былі 5 трактароў «фардзон».

Пёршыя поспехі калгасаў садзейнічалі пры-ліву ў іх тых бядняцка-серадняцкіх адна-асобных гаспадарак, што яшчэ вагаліся. У рэ-залюцыі пленума Талачынскага райвыканко-ма, які 4 снежня 1930 г. разглядаў ход калектывізацыі ў раёне, адзначалася, што кал-гасы «на практыцы сваёй калектыўнай пра-цы паказалі сапраўдную пепавагу перад ад-наасобнымі бядняцка-серадняцкімі гаспадар-камі, аб чым сведчаць даныя размеркавання ўраджаю і прыбытку ў калгасах, якія значна вышэй чым у аднаасобных. . . гаспадарках». Пленум адзначаў «вялікія дасягненні ў кал-гасным будаўніцтве» ў Воўкавіцкім, Азерац-кім, Еўлахоўскім сельсаветах, дзе было ка-лектывізавана больш як 20 % бядняцка-серад-няцкіх гаспадарак.

У перыяд калектывізацыі інтэнсіўна ства-раліся калгасныя партыйныя ячэйкі. Ім у да-памогу былі мабілізаваны многія камуністы горада. Вернымі памочнікамі партыі высту-палі камсамольцы. У лістападзе 1928 г. рай-ком прафсаюза сельгаслесрабочых і райком ЛКСМБ правялі раённую канферэнцыю мала-дых батракоў і пастухоў, на якой абмеркава-ны заданы вясковай моладзі ў правядзенні калектывізацыі. У студзені 1929 г. адбыўся влёт камсамольцаў Талачыншчыны, удзельні-кі якога звярнуліся з заклікам да камсамоль-цаў рэспублікі актыўна ўключыцца ў бараць-бу за сацыялістычную перабудову вёскі. Яны пісалі: «Кожная ячэйка — арганізатар калга-са, кожны камсамолец — калгаснік». У в. Ва-ранцэвічы першымі ў калгас уступілі камса-мольцы, а па іх прыкладу яшчэ 50 сялян. Калгас назвалі імем газеты «Комсомольская правда».

Газета «Калгаснік Талачыншчыны» 16 мая 1931 г. паведамляла: «Пад пераможны сцяг калектывізацыі ўстаюць новыя калоны адна-асобнікаў, знішчаюцца старыя дзедаўскія ме-жы». У раёне была створана МТС, якая абслу-гоўвала калгасы 6 сельсаветаў. План сяўбы ў раёне быў перавыкананы, паспяхова пра-ведзена жніво, у асноўным завершаны былі планы збожжанарыхтовак, актыўна ўкараня-лася здзельшчына, разгортвалася сацыяліс-тычнае спаборніцтва. Тон задавалі працоў-ныя першых калектыўных гаспадарак — «Пе-рамога», «XII з’езд КП(б)Б», імя Максіма Гор-кага (в. Ляхі), «Новы шлях» (в. Канапель-чыцы), імя У. I. Леніна (в. Катужына), «Чыр-воны пуцілавец» (в. Слабодка). Калгаснікі сельгасарцелі імя Максіма Горкага ў 1931 г. выканалі план збожжанарыхтовак на 169 %.

Адным з галоўных кірункаў сельскагаспа-дарчай спецыялізацыі раёна было развіццё льнаводства. У 1932 г. ў строй уступіў Тала-чынскі льнозавод, які працаваў на мясцовай сыравіне. Аналагічнае прадпрыемства буда-валася ў Коханаве.

I Усебеларускі з’езд калгаснікаў-ударнікаў, які адбыўся ў сакавіку 1933 г. , заклікаў пра-цаўнікоў вёскі арганізаваць сацыялістычнае спаборніцтва і ўдарніцтва на ўсіх участках калгаснага будаўніцтва. Талачынскі раён адзін з першых уключыўся ва Усесаюзнае сацспаборніцтва льнаводаў. У ліпені 1933 г. ўдзельніцы раённага злёту калгасніц-ударніц выступілі са зваротам да ўсіх калгаснікаў аддаць максімум увагі развіццю льнаводства. У паведамленні райкома КП (б) Б і райвыкан-кома ў рэдакцыі газет «Правда» і «Звязда» (7 ліпеня 1933 г. ) аб уключэнні раёна ва Усе-саюзнае спаборніцтва на лепшы льнаводчы раён адзначалася, што заклік ільнаводаў Бе-жацкага раёна Маскоўскай вобласці талачын-цы прымаюць і абавязваюцца добра правесці догляд пасеваў і прадаць дзяржаве лён высо-кай якасці не ніжэй 12-га нумара да 7 ліста-пада. I слова сваё яны стрымалі. За поспехі ў развіцці льнаводства Талачынскаму раёну як пераможцу ў сацспаборніцтве быў уруча-ны пераходны Чырвоны Сцяг ЦК КП (б) Б і СНК БССР.

Цікавую інфармацыю аб эканамічным раз-віцці Талачыншчыны пачатку 30-х гадоў дае статыстычны даведнік «Усе раёны БССР», вы-дадзены ў 1933 г. ў Мінску. Насельніцтва ра-ёна складала 89 282 чалавекі. Паводле тытуль-нага спіса за 1931 год у раёне налічвалася 75 прадпрыемстваў, сярод якіх былі: арцелі сма-лакурная, дрэваапрацоўчая, ткацкая, сукна-вальная і фарбавальная, аўчынная, кравецкія (2), шавецкія (6), тарфяныя (4), кавальскія

(4), цагельныя (8); заводы льноапрацоўчыя (3), аўчына-футравы, лесазавод, крухмальны, спіртзавод, пладовавінны; таксама працавалі 12 кузняў, сукнавальня, нафтавы і 10 вадзя-ных млыноў, хлебапякарня, кандытарская і інш. У 1932 г. на 22 дзяржаўных і 54 каапе-ратыўных прадпрыемствах працавала 1060 ча-лавек. Спажывецкая кааперацыя раёна мела 23 сельпо, 47 гандлёвых адзінак.

У раёне налічвалася 14 689 гаспадарак, з іх на 1 студзеня 1933 г. калектывізавана 4593, што складала 31,3 %. Было 197 калгасаў. Яны мелі 28 свінагадоўчых ферм, 26 малочных, 29 па вырошчванню маладняка, 2 каняводчыя фермы. Большасць саўгасаў («Райцы», «Лем-ніца», «Крывое», «Скрыншчына», «Рубеж», «Кулікоўка») мелі свінаводчы кірунак. Ма-шынны парк раённай МТС складаў 14 тракта-роў, 15 складаных малатарняў, 80 ільноцера-білак. Калгасы мелі 95 сенакасілак, 64 конных грабляў, 154 жняяркі-самаскідкі, 10 снопавя-залак. 13 бульбакапалак, 102 радковыя сеялкі, 8 складаных малатарняў, 7 трактароў. Пасяў-ная плошча ў 1932 г. складала 72 414 га, у тым ліку: збожжавых 63 %, бульбы 16 °/о, тэх-нічных культур 11 %, траў 10%. Нарыхтоўкі па раёне на 20 лютага 1933 г. склалі (у цэнт-нерах): ільновалакна 9504, ільнасемя 6176, пянькі 192.

Сетка навучальных устаноў раёна на 1 сту-дзеня 1933 г. : 145 чатырохгадовых школ, у іх 13 001 вучань, 278 настаўнікаў, 1 ФЗС (163 вучні, 2 настаўнікі), 28 школ сялянскай мо-ладзі (1940 вучняў, 79 настаўнікаў), 1 тэхні-кум (сельскагаспадарчы ў Коханаве), у ім 95 студэнтаў, 4 настаўнікі.

Партыйная арганізацыя раёна складалася з 47 ячэеК, на ўліку ў якіх было 468 камуні-стаў; у 78 камсамольскіх ячэйках налічвала-ся 1216 кцмсамольцаў. Працаваў палітаддзел, арганізаваны пры саўгасе «Ленінец». 3 1931 выдаецца раённая газета «Калгаснік Тала-чыншчыны».

Арганізацыйна-гаспадарчае станаўленне калгасаў на Талачыншчыне, як і ва ўсёй рэс-публіцы, адбывалася ў складаных умовах: культурная і тэхнічная адсталасць. мала-пісьменнасць, недахоп сродкаў, тэхнікі і кад-раў, пралікі ў калектывізацыі і супраціўлен-не яе праціўнікаў. Некаторыя з іх вялі агіта-цыю супраць калгасаў, зрывалі сходы, пад-бухторвалі сялян на масавы забой жывёлы. Калі ж гэта не дасягала мэты, станавіліся на шлях злачынстваў, тэрору. Так, у ноч на 7 мая 1931 г. ў выніку падпалу будынкаў кал-гаса «12-годдзе Кастрычніцкай рэвалюцыі» былі знішчаны пасяўны матэрыял, сельска-

гаспадарчыя машыны і прылады, рабочыя ко-ні. 25 студзеня 1932 г. ў калгасе «Чырвоныя Бутары» забіты старшыня рэвізійнай камісіі калгаса Янка Шыдлоўскі, які вёў рашучую барацьбу са злоўжываннямі старшыні калга-са Мясаедава, былога кулака. 5 красавіка 1934 г. па-зверску быў забіты, а потым утоп-лены жыхар в. Філістава, сельскі актывіст і народны засядацель Е. I. Пашкевіч. У студзе-ні 1935 г. быў забіты рабселькор Талачынска-га раёна, дэлегат Усебеларускага з’езда раб-селькораў, удзельнік Грамадзянскай вайны, старшыня калгаса «VI з’езд Саветаў» 3. В. Крывіцкі.

Ва ўмовах завяршэння сацыялістычнай рэ-канструкцыі эканомікі і мер па арганізацый-на-гаспадарчаму ўмацаванню калгасаў сель-скагаспадарчая вытворчасць паступова разві-валася, былі дасягнуты поспехі ў тэхнічпым пераўзбраенні сельскай гаспадаркі. У 1936 г. на Талачыншчыне дзейнічалі 2 МТС, к 1935 г. з 20 сельсаветаў раёна 12 мелі тэлефонную сувязь. Рост механізацыі калгаснага земля-робства пры адсутнасці тэхнікі ў аднаасоб-нікаў, пэўныя дасягненні калектыўнага гаспа-дарання і масавае раскулачванне яго праціў-нікаў садзейнічалі поўнаму завяршэнню ка-лектывізацыі. Характэрныя таму часу энту-зіязм, дух спаборніцтва захапілі і працоўных раёна. Рэгулярнымі на Талачыншчыне сталі-злёты перадавікоў-ударнікаў, канферэнцыі па абмену вопытам, пашыраўся селькораўскі РУ ^Х -

Актыўнай працай вызначалася 65-гадовая X. А. Купрыянава з калгаса імя В. I. Чапае-ва. У 1935 г. яе выбралі дэлегатам ад Тала-чынскага раёна на II Усесаюзны з’езд кал-гаснікаў-ударнікаў, які праходзіў у Маскве. Сярод калгасніц Талачыншчыны было няма-ла паслядоўніц Пашы Ангелінай. У Равяціц-кай МТС нават была створана бригада трак-тарыстак. Ва Усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўцы ў Маскве ў 1939 г. ад Беларусі ўдзельнічалі 180 калгасаў і 5 раёнаў, у т. л. Талачынскі. У выстаўцы ўдзельнічалі (па вы-ніках 1937—38 гг. ) калгасы «Барацьбіт» Ры-дамльскага сельсавета, «Чырвоны пуцілавец» Навасельскага сельсавета, імя К. Е. Варашы-лава Еўлахоўскага сельсавета, «Перамога» Талачынскага гарпасялковага Савета. Газета «Чырвоны хлебароб» паведамляла 6 чэрвеня 1939 г. , што галоўны камітэт выстаўкі зацвер-дзіў яе ўдзельнікамі з занясеннем у Кнігу го-нару 22 перадавікоў з Талачыншчыны.

У 1939 г. ў гонар 20-годдзя Савецкай Бела-русі група работнікаў сельскай гаспадаркі раёна за вялікія поспехі ў працы была ўда-стоена дзяржаўных узнагарод. Ордэнам Пра-цоўнага Чырвонага Сцяга быў узнагароджа-ны сакратар Талачынскага РК КП (б) Б Ф. А. Пататурка, ордэнам «Знак Пашаны» — былы першы старшыня, а на той час брыгадзір кал-гаса «Перамога» С. М. Грыгаровіч, звеннявая па льну калгаса «2-я пяцігодка» П. М. Сян-чыла, медалём «За працоўную адзнаку» — старшыня калгаса «Перамога» Ф. I. Зайцаў,

старшыня выканкома Навасельскага сельса-вета В. Ф. Марковіч, старшыня калгаса «Ба-рацьбіт» Н. А. Дубавец, трактарыст Равяціц-кай МТС П. Т. Дамініч. У ліку першых у рэс-публіцы медалі «За працоўную доблесць» атрымалі льнаводкі сёстры Ганна і Лізавета Шостак з пасёлка Коханава. Узнагароды сё-страм уручыў М. I. Калінін. У снежні 1939 г. Лізавета Шостак прымала ўдзел у нарадзе ЦК КП(б)Б з перадавікамі сельскагаспадар-чаіі вытворчасці рэспублікі. Яна расказала аб арганізацыі працы ў сваёй гаспадарцы (кал-гас імя А. I. Мікаяна), падзялілася вопытам вырошчвання высокіх ураджаяў лёну.

У 1939 г. 2 электрастанцыі ў раёне выпра-цавалі 41 тыс. кВт • гадз электраэнергіі. Пра-цавалі 438 прамысловых прадпрыемстваў (2665 рабочых). У структуры раёна былі на-ступныя галіны прамысловасці: торфаздабыў-ная (143 прадпрыемствы, 745 рабочых), абут-ковая (9; 92) швейная (6; 52), металаапрацоў-чая (180; 282), дрэваапрацоўчая (23; 103), харчовая (30; 365), лесараспрацоўкі і леса-сплаў (7; 742), цагельная (4; 17), паліграфіч-ная (1; 10); працавала 13 механічных млыноў. Удзельная вага прамысловасці раёна ў пра-мысловасці вобласці за 1939 г. склала: па колькасці прадпрыемстваў 6,4 %, па сярэдне-гадавой колькасці рабочых 3,6 %, па кошту валавой прадукцыі 1,6 %.

На 1 студзеня 1940 г. ў Талачынскім раёне, які займаў плошчу 1,3 тыс. км ² , было 18 сель-саветаў: Аболецкі, Азерацкі, Алёнавіцкі, Вы-сока-Гарадзецкі, Валосаўскі, Воўкавіцкі, Друц-кі, Еўлахоўскі, Коханаўскі, Навасельскі, Ня-клюдаўскі, Палюдаўскі, Плоскаўскі, Пярэва-лачненскі, Рыдамльскі, Сакалінскі, Славенскі, Сіманаўскі. У раёне налічваліся 201 калгас (было калектывізавапа 98,4 % двароў, 99,91 % пасяўной плошчы), 3 МТС, 1 племзавод, 11125 сялянскіх гаспадарак; 10 947 двароў калгас-нікаў.

3 устаноў аховы здароўя дзейнічалі 4 баль-ніцы на 105 ложкаў, 7 амбулаторных паліклі-нік, 14 фельчарска-акушэрскіх пунктаў, 5 ап-тэк. Працавала 18 урачоў, 23 фельчары, 38 медсясцёр. Былі 3 дзіцячыя сады на 148 мес-цаў.

У раёне дзейнічалі 117 школ усіх тыпаў (у іх займаліся 14 424 вучні, працавалі 490 на-стаўнікаў), 50 клубных устаноў, у т. л. 25 калгасных, 18 хат-чытальняў, 94 бібліятэкі, 4 кінаўстаноўкі, з іх 2 гукавыя.

Такім быў эканамічны стан Талачынскага раёна на пачатак 40-х гадоў.

Г. К. Кісялёў, А. А. Шнэйдар.

ТЭЛЕГРАМА ПРАЦОЎНЫХ КОХАНАЎСКАП ВОЛАСЦІ

АРШАНСКАГА ПАВЕТА У. I. ЛЕНІНУ

1 мая 1923 г.

Москва, Кремль, Председателю Совнаркома товарищу Ленину.

В день 1 Мая мы, крестьяне и крестьянки, члены РКП и члены РКСМ, уча-щиеся 1 и 2 ступени и все профессиональные организации Кохановской вол. , Оршанского у. , Витебской губ. , собравшиеся в этот великий праздник — Между-народный день трудящихся — на широком торжественном заседании организаций и беспартийной конференции, совместно со своими шефами — коммунистами раб-фака и уфинотдела гор. Орши, шлем нашему Владимиру Ильичу пожелание ско-рейшего выздоровления на страх врагов рабочих и крестьян.

Президиум заседания. Письма трудящихся Белоруссии В. И. Ленину. 1917—1924. 3 изд. Мн. , 1980. С. 148.

* * *

3 успамінаў Пятра Ягоравіча Казлоўскага,

былога члена Коханаўскай камсамольскай ячэйкі

. . . Я быў актыўным удзельнікам першамайскай дэманстрацыі працоўных Ко-ханаўскай воласці ў 1923 г. На святкаванне прыехалі да нас з Оршы шэфы — загадчык павятовага фінансавага аддзела тав. Студзянцоў Раман Паўлавіч і сту-дент рабфака тав. Кавалёў Андрэй Макаравіч. Свята праводзілася ўрачыста. Ка-лоны дэманстрантаў прайшлі па вуліцах мястэчка пад чырвонымі сцягамі, з пар-трэтамі У. I. Леніна.

Мы, навучэнцы-камсамольцы, узначальвалі школьную калону, неслі вялікі партрэт Ільіча і сцяг школы. Ля нардома адбыўся мітынг, на якім выступіла ка-ля 10 чалавек. Адкрыў урачысты мітынг сакратар валасной партыйнай арганіза-цыі тав. Алешкін. Потым выступіў сакратар камсамольскай ячэйкі Антон Са-вініч. Ён прапанаваў напісаць і паслаць тэлеграму Уладзіміру Ільічу Леніну. Пакуль на мітынгу выступалі дырэктар нашай школы М. Н. Лазарэнка, тавары-шы Студзянцоў, Кавалёў і іншыя, Савініч паклікаў загадчыка нардома Парнова і мяне, і мы напісалі сумесна тэкст тэлеграмы, якая была аднагалосна прынята ўдзельнікамі мітынгу. . .

Лёгкай долі не шукалі

3 успамінаў I. А. Пасюціна

Іван Ануфрыевіч Пасюцін. Член КПСС з 1928 г. 3 1922 г. быў сакратаром камсамоль-скай ячэйкі мястэчка Славені. У 1925 г. ка-мандзіраваны Талачынскім райкомам камса-мола на вучобу ў Аршанскі рабфак. 3 1928 г. вучыўся ў Маскве. Працаваў галоўным ін-жынерам на адным з заводаў Маскоўскап вобл. , у органах НКУС, дырэктарам аднаго з маскоўскіх заводаў. Працяглы час быў на ад-казных насадах у органах Дзяржаўнага кан-тролю. 3 1955 г. працаваў у апараце ЦК КПСС. Персанальны пенсіянер саюзнага зна-чэння. Узнагароджаны ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга і «Знак Пашаны», медалямі.

* * *

У 1922 г. ў камсамольскай ячэйцы вёскі Славені не было і дзесяці чалавек. Местачко-вая і вясковая моладзь не адразу наважвала-ся далучацца да нас. I на гэта былі свае пры-чыны. Панавала пасляваенная разруха, кож-ная сялянская сям’я мела пільную патрэбу ў маладых руках. А камсамольцы часта адры-валіся ад гаспадарчых спраў на барацьбу з бандытызмам, самагоншчыкамі, на падрых-тоўку і правядзенне масава-палітычных мера-прыемстваў. Перашкодаю для ўступлення ў камсамол была і рэлігійнасць некаторых баць-коў. Да таго ж, кожны член ячэйкі станавіў-ся байцом ЧОНа і мы, сумесна з Талачынскай,

Захар Карпавіч Куксаў, драматичным — на-стаўнікі Іван Іванавіч Зяньковіч і Івашчанка. Пастаноўкі драмгуртка мелі поспех, іх паказ-валі ў Варанцэвічах і ў іншых вёсках раёна.

Камсамольцы выступілі ініцыятарамі арга-нізацыі першага ў раёне піянерскага атрада, арганізаванага ў 1924 г. пры школе ў сяле Варанцэвічы. Пі’янерскай важатай стала Вера Сідарэнка. Адказным за ліквідацыю непісь-меннасці ў Варанцэвіцкім сельсавеце назна-чилі мяне. Адначасова я быў загадчикам клу-ба. На працягу 1923—25 гг. непісьменнасць жыхароў вёскі і сяла Варанцэвічы была лікві-давана. У той час у Варанцэвічах яшчэ не было партыйнай ячэйкі, таму камсамольцы актыўна ўдзельнічалі ў правядзенні ўсіх ме-рапрыемстваў палітычнага, культурнага і гаспадарчага характеру: збіралі падаткі, пра-водзілі раскулачванне, агітавалі за калгасы, змагаліся супраць бандытызму. Варанцэвіц-кая ячэйка лічылася адной з лешпых у раё-не. У 1930 г. пры актыўным удзеле моладзі ў вёсцы быў арганізаваны калгас, які назвалі імем газеты «Комсомольская правда». Першым старшынёй калгаса выбралі Прохара Сямёна-віча Сідарэнку. Да самай смерці дзядуля Про-хар быў з народам, з моладдзю. У цяжкія гады Айчыннай вайны ён дапамагаў партизанам, быў зняволены ў фашысцкай турме, перанёс катаванні, але застаўся верным нашай вялі-кай справе. Другім старшынёй калгаса быў выбраны яго сын — Рыгор, член бюро ячэйкі КСМ. Многа часу аддавалі камсамольцы ўма-цаванню калгаса. Аднойчы не выйшлі на ра-боту жывёлаводы. Тэрмінова было склікана камсамольскае бюро. Былі приняты меры — усю жывёлу пачалі даглядаць толькі кам-самольцы.

Ішлі гады. Работа, распачатая старэйшымі таварышамі, не слабела.

У час Айчыннай вайны на франтах і ў пар-тизанах камсамольцы Варанцэвіцкай аргані-зацыі змагаліся за Радзіму. У першыя дні вайны загінуў пагранічнік Брэсцкага гарнізо-на Міхаіл Адамавіч Сідарэнка. Загінулі кам-самольцы Андрэй Стальмахоў, Аляксандра Стальмахова, Іван Дземяшкевіч, Мікалай Гур-скі, Пётр Сцяпанаў, Н. Валянтовіч, К. Зар-жэцкі, I. I. Кавалеўскі. Па-зверску закатава-ны фашыстамі камсамольцы-партызаны Воль-та Гурынава, Алег Беразнеў, Іван Альшэўскі. Ніколі не забуду свайго баявога таварыша інжынера-караблебудаўніка Фёдара Баравіц-кага. Са зброяй у руках абаранялі Радзіму Іван Прохаравіч Сідарэнка, Рыгор Сідарэнка, Аляксей Сідарэнка, Іван Адамавіч Сідарэнка, Сцяпан Каласоўскі, Іван Другакоў, Мікалай Другакоў, Анатоль Беразнеў, Мікалай Шум-скі, Пётр Бельчык, Іосіф Альшэўскі. У пар-тизанах былі Валянціна Дубкова, Насця Кук-сянкова, Іліядар Баркоўскі, Пётр Зайчанка, Мікалай Белановіч. Працавалі для фронту ў савецкім тыле Вера Сідарэнка, Алена Сіда-рэнка, Надзея Белановіч, Марыя Бельчык. Ленінградскую блакаду вытрымалі Ганна, Ка-цярына і Вера Баравіцкія.

Як стваралі ячэйку

3 успамінаў жыхара в. Новае Сяло, дэпутатаВярхоўнага Савета СССР першага склікання, падпалкоўніка ў адстаўцы В. Ф. Шышкова

26 студзеня 1924 г. на жалобным мітынгу палка я ўступіў у Камуністычную партыю. Мая служба ў Чырвонай Арміі закончылася ў кастрычніку гэтага года, і я прыехаў у свае роднае Новае Сяло.

У Талачынскім РК КП (б) В, дзе я станавіў-ся на партыйны ўлік, са мной гутарыў сакра-тар райкома партыі т. Будзін. Ён сказаў, што ім вельмі патрэбны камуніеты для арганіза-цыйнай і культурней работы ў сельсдай мяс-цовасці, і што ў Новым Сяле многа моладзі і тут патрэбна стварыць камсамольскўю ячэй-ку. Я адказаў, што не толькі ў Новым Сяле, але і ў Навасёлках, Мяшкове, Сухачэве многа моладзі, якая гатова ўступіць у камсамол хоць заўтра. У час нашай гутаркі да Будзіна зайшоў хлопец гадоў 20, з якім ён мяне па-знаёміў. Гэта быў сакратар Талачынскага райкома камсамола М. М. Дзеніскевіч, пазней сакратар Аршанскага акруговага камітэта камсамола, 2-і сакратар ЦК КП (б) Б. У рай-коме камсамола з Дзеніскевічам і членам бюро райкома Сцяпанам Аляксейчыкам мы абмеркавалі план арганізацыі камсамольскай ячэйкі ў Новым Сяле. У вёску я вярнуўся вечарам. Каля хаты-чытальні ўжо сабралася моладзь. Я расказаў пра сваю размову ў рай-комах партыі і камсамола, паведаміў, што да нас прыедзе член бюро райкома камсамола ствараць камсамольскую ячэйку. На другі дзень вечарам моладзь зноў сабралася каля хаты-чытальні. Размова была адна — аб кам-самольскай ячэйцы. Усіх цікавілі пытанні: каго будуць прымаць у камсамол, заданы камсамольцаў на вёсцы, і іншыя.

I вось настаў доўгачаканы дзень сходу. Зноў сабраліся каля хаты-чытальні. Хутка з’явіўся і Сцяпан Аляксейчык. Ён сказаў мне, што веска і яе размяшчэнне яму спадабалі-ся. Я дадаў, што калі спадабалася вёска, то спадабаецца і моладзь нашага сяла, і не па-мыліўся. Хутка да хаты-чытальні начала збі-рацца вясковая моладзь. Прыйшлі хлопцы і дзяўчаты з хутароў і Навасёлак.

У парадку дня сходу былі 2 пытанні: аб задачах моладзі па рабоце на вёсцы і прыём у камсамол.

Усе ўважліва праслухалі дакладчыка, пасля чаго была прынята кароткая рэзалюцыя:

1) даклад члена бюро райкома камсамола т. Аляксейчыка прыняць да ведама; 2) пры-ступіць да прыёму ў члены РКСМ; 3) пра-сіць бюро Талачынскага райкома камсамола зацвердзіць пратакол сходу моладзі пры На-васельскім сельсавеце. На гэтым сходзе ў кам-самол было прынята 16 чалавек, у бюро ячэй-кі ўвайшлі Аляксей Краўцоў, Іван Сядзель-цаў, Ганна Савіцкая, Максім Картавіцкі, Глікерыя Міцкевіч. Адразу правялі першае арганізацыйнае пасяджэнне бюро ячэйкі. Пер-шым сакратаром ячэйкі выбралі Краўцова Аляксея, намеснікам сакратара Сядзельцава Івана. На другі вечар пасля сходу члены бюро сабраліся, каб абмеркаваць некаторыя пытан-ні і скласці план работы ячэйкі на бліжэйшы час. Работы было многа. Першае пытанне — падрыхтоўка да святкавання 7-й гадавіны Вялікага Кастрычніка і арганізацыя сама-дзейнасці. Усе пытанні былі размеркаваны паміж членамі бюро. Настаўнік Дз. I. Касін-цаў з задавальненнем прыняў прапанову бю-ро ячэйкі стварыць харавы калектыў.

Сёмую гадавіну Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі правялі арганізавана. На ўрачысты сход прыйшлі вяскоўцы з Навасёлак і Мяш-кова. Хата-чытальня была перапоўнена. Па-сля даклада выступіў харавы калектыў, потым была пастаўлена п’еса. Усе былі задаволены мерапрыемствамі і дзякавалі кам-самольцам. 9 лістапада адбыўся пленум сель-савета, на якім М. М. Дзеніскевіч уручыў камсамольскія білеты.

Рос аўтарытэт камсамольскай арганізацыі. Людзі ўсё часцей і часцей звярталіся да кам-самольцаў за тлумачэннем па розных пытан-иях. Гэта патрабавала вялікіх ведаў. Для кам-самольцаў была арганізавана двухгадовая па-літшкола, у якой вывучалі палітграмату, арыфметыку, гісторыю і геаграфію. Заняткі праходзілі рэгулярна 2 разы на тыдзень, зай-маліся ўсе камсамольцы вёскі. Тым часам паўстала пытанне аб ліквідацыі непісьменна-сці сярод насельніцтва. Першымі кіраўнікамі гурткоў лікбеза сталі камсамольцы Г. I. Міц-кевіч, Г. Р. Савіцкая і іншыя. Многія аднавяс-коўцы навучыліся чытаць і маглі ўжо распі-сацца, за што былі ўдзячны партыі і камсамо-лу. Хата-чытальня стала ўжо малой, патрэбна было новае памяшканне. Камсамольцы сталі завадатарамі будаўніцтва клуба, і ў хуткім часе ён быў пабудаваны. У ім стварылі сель-скагаспадарчы гурток, у які пайшлі ўсе жа- даючыя камсамольцы і нават прыцягнулі сюды сваіх бацькоў. У студзені 1926 г. пры Навасельскім клубе былі арганізаваны сель-скагаспадарчыя курсы. У выніку работы гурт-ка і курсаў вёскі Новае Сяло, Навасёлкі і Мяшкова ў 1926 г. перайшлі з трохполля на шасціполле. У 1925 г. пры Навасельскім сель-савеце была створана партыйная ячэйка, са-кратаром якой выбралі мяне. К гэтаму часу ў камсамольскай арганізацыі было больш за 30 чалавек. За сваю работу яна была ўзнага-роджана сцягам РК РКСМ.

Ветэраны камсамольскай гвардыі

Камуніст ленінскага прызыву

Скончылася Грамадзянская вайна. У роднае сяло Варанцэвічы вярнуўся малады чырвона-армеец Канстанцін Баравіцкі. Ён па-геройску змагаўся з белапалякамі, бандамі Булак-Ба-лаховіча. Вялікай была радасць дэмабілізава-нага байца, калі даведаўся, што ў Багрынаве, Воўкавічах і Варанцэвічах з перадавой мола-дзі створана камсамольская ячэйка. Неўзаба-ве ён, сын беднага селяніна, быў приняты ў камсамол. Усяго сябе аддаваў юнак кам-самольскай рабоце. Канстанцін вызначаўся сярод сваіх таварышаў мастацкімі здольна-сцямі: за 5—10 мінут на грыфельнай дошцы ці на аркушы паперы з’яўляўся вельмі надоб-ны партрэт юнака або дзяўчыны ці прыгожы малюнак, карыкатура.

Ішлі месяцы. Камсамольская ячэйка расла. У яе рады ўступала моладзь суседніх вёсак. Наснела неабходнасць раздзяліць арганіза-цыю. У Варанцэвічах была створана сама-стойная камсамольская ячэйка. Яе сакрата-ром аднагалосна быў выбраны Канстанцін Баравіцкі.

Студзень 1924 г. Газеты прынеслі сумную, страшэнную вестку: памёр У. I. Ленін. Усе камсамольцы сышліся на жалобны сход. А ў дзень пахавання Леніна ўсе яны, як адзін, пайшлі за 15 кіламетраў у валасны цэнтр Стараселле на жалобны мітынг.

— Трашчаў люты мароз, многія з нас былі ў лапцях, у паношаным адзенні,— успамінаў Канстанцін Васілевіч,— але мы ішлі, не заў-важаючы ні марозу, ні снежных заносаў.

У тым жа 1924 г. Баравіцкі па ленінскаму прызыву ўступіў у бальшавіцкую партыю. Потым былі рабфак, ВНУ. Канстанцін Васі-левіч стаў архітэктарам. А калі пачалося бу-даўніцтва новага горада на Амуры, малады архітэктар па закліку партыі паехаў туды. Па яго праектах узводзіліся будынкі.

Застрэльшчыкі барацьбы з кулацтвам

3 увядзеннем новай эканамічнай палітыкі разгарнулася жорсткая барацьба вясковай беднаты з кулацтвам. Нярэдка кулакам уда-валася працягваць сваіх стаўленікаў у мясцо-выя органы Савецкай улады. Менавіта так здарылася ў Воўкавіцкім сельсавеце. Стар-шыня гэтага Савета яўна патураў сельскім багацеям, зніжаў ім падатак, надзяляў зям-лёй з дзяржаўнага фонду, браў хабар і г. д.

Камсамольцы не маглі мірыцца з кулацкім засіллем у Савеце і рашылі выкрыць іх стаў-ленікаў. Аб «кіраўніцтве» сельсаветам яны паведамілі ў валасны камітэт партыі. Сакра-тар камітэта т. Маслаў прапанаваў склікаць сельскую сходку.

Клуб у в. Багрынава, дзе праходзіў сход, не мог умясціць усіх прыйшоўшых. Добрая палавіна людзей стаяла на двары над вокна-мі. Месцы ў памяшканні бліжэй да прэзідыу-ма сходкі і ў самім прэзідыуме занялі кулакі і падкулачнікі. Прысутнасць на сходзе сакра-тара валаснога камітэта партыі крыху іх на-сцярожыла, але трымаліся яны ўпэўнена, у сваіх выступлениях даказвалі, што справы ў сельсавеце ідуць гладка. Калі ж папрасіў сло-ва сакратар камсамольскай арганізацыі Аляк-сей Бараноўскі і пачаў на канкрэтных фактах выкрываць агідныя дзеянні старшыні сельса-вета, кулакі раптоўна загулі, ашалела закры-чалі, не далі камсамольскаму важаку дагава-рыць. Нехта разбіў лямпу. У цемнаце разда-вался пагрозы ў адрас актывістаў. Натоўп напіраў на стол прэзідыума, пагражаючы пры-мяніць фізічную сілу. . . Бедната гатова была па-свойму расправіцца з кулацкімі элемента-мі, але Маслаў стрымаў.

— Бойкай справу не вырашыш,— сказаў ён і прапанаваў закрыць фактычна закрыты,

У гады Вялікай Айчыннай вайны К. В. Ба-равіцкі на адказных пасадах у дзеючай арміі і ў тыле. А пасля вайны шмат гадоў праца-ваў у праектных арганізацыях Мінска. У ста-ліцы нашай рэспуолікі па яго праектах і пра-ектах калектываў архітэктараў, у якіх праца-ваў К. В. Баравіцкі, пастаўлена многа цудоў-ных будынкаў. Памёр К. В. Баравіцкі ў 1988 г.

а дакладней — сарваны сход. А пасля, калі крыху ўляглося, партыйны сакратар асобна сабраў камсамольцаў і заявіў:

— У бліжэйшы час адбудуцца новыя выба-ры ў сельскія Саветы. Патрэбна падрыхтавац-ца так, каб выбраць дастойных людзей.

Пасля гэтага камсамольская ячэйка разгар-нула растлумачальную работу сярод насель-ніцтва. Камсамольцы пераконвалі сялян у правільнасці новай эканамічнай палітыкі, у неабходнасці ўзмацнення барацьбы з кулац-кімі элементамі. Свядомасць працоўнага на-сельніцтва паступова павышалася. На выба-рах кулакам не ўдалося працягнуць у Воўка-віцкі Савет «сваіх» людзей. А на пасаду са-кратара сельсавета быў выбраны камсамолец Фёдар Жыркоў, сын селяніна-бедняка з вёскі Воўкавічы. Жыркоў меў сямігадовую адука-цыю і лічыўся самым пісьменным чалавекам у сваёй вёсцы.

Разам з аднавяскоўцамі Аляксеем Бараноў-скім, Мікалаем Ракам і Паўлам Ананевічам ён напісаў заяву ў Аршанскі павятовы камі-тэт камсамола з просьбай стварыць кам-самольскую ячэйку ў сельскім Савеце. I ячэй-ка была створана. Жыркоў кіраваў гуртком па ліквідацыі непісьменнасці, быў запявалам многіх іншых камсамольскіх спраў.

У сярэдзіне 1920-х г. Ф. Л. Жыркоў быў на-кіраваны ў ваенную школу, паспяхова скон-чыў яе і стаў камандзірам Чырвонай Арміі.

Ў гады Вялікай Айчыннай вайны Фёдар Лук’янавіч мужна абараняў Радзіму. За праяўлены гераізм узнагароджаны многімі ордэнамі і медалямі. 3 1964 г. палкоўнік Ф. Л. Жыркоў у адстаўцы. Жыў у Мінску, пасільна ўдзельнічаў у рабоце органаў аховы грамад-скага парадку.                     і. м. прускі.

Першыя прафсаюзныя арганізацыі на Тала-чыншчыне пачалі стварацца ў 1918 г. Гэта былі нешматлікія прафгрупы, у якія ўвахо-дзілі работнікі ўстаноў Талачына, супрацоў-нікі лясніцтваў, саўгасаў, а таксама тыя, хто працаваў у прыватных прадпрымальнікаў.

3 утварэннем раёна ў 1924 г, ўзнікла і прафсаюзная арганізацыя, выбрана раённае бюро прафсаюзаў, пазней ператворанае ў раённы Савет прафсаюзаў. Першым старшы-нёй райпрафбюро быў выбраны тав. Каваль-чук. Раённая прафсаюзная арганізацыя аб’яд-нала 14 галіновых прафсаюзаў з агульнай колькасцю 900 членаў прафсаюза. Найбольш шматлікімі прафарганізацыямі былі «Усера-ботзямлес» (аб’ядноўваў работнікаў саўгасаў, лясніцтваў, сельскай кааперацыі), служачых савецкага гандлю і гарбароў.

Галоўнай задачай прафсаюзаў было ўкара-ненне ў жыццё Кодэкса законаў аб працы, барацьба з беспрацоўем, ліквідацыя непісь-меннасці, асабліва сярод батракоў і пастухоў. На працягу 1928—29 гг. прафсаюзам сельгас-рабочых (былы «Усеработзямлес») узбуджа-ны шэраг судовых спраў супраць кулакоў з вёсак Ляхі, Сторшчына, хутароў Шаванды і іншых за парушэнне заканадаўства аб працы. Вінаватыя панеслі справядлівую кару.

Прафсаюзы раёна аказвалі істотную дапамо-гу ва ўмацаванні Савецкай улады, арганіза-цыі калгасаў, у выкананні планаў збожжана-рыхтовак. Прафсаюзныя арганізацыі Азерац-кага лесазавода, Талачынскіх крухмальнага і гарбарнага заводаў былі ў раёне ініцыя-тарамі датэрміновага выканання планаў пер-шай пяцігодкі, сацыялістычнага спаборніцтва і стаханаўскага руху. На працягу 1933—34 гг. было праведзена больш за 60 масавых ня-дзельнікаў на будаўніцтве аўтамагістралі Масква — Мінск. Шмат сіл аддавалася такса-ма развіццю культуры, арганізацыі адпачын-ку і паляпшэнню дабрабыту працоўных раё-на.

ПАСТАНОВА ПЛЕНУМА ТАЛАЧЫНСКАГА РАЙВЫКАНКОМА

АБ СТАНЕ НАРОДНАЙ АСВЕТЫ У РАЁНЕ

26 ліпеня 1925 г.

Заслушав доклад заведующего районо, пленум РИКа признает работу района за 1924/25 учебный год удовлетворительной и для осуществления на факте рабо-ты по поднятию на должную высоту дела народного образования в районе, пле-нум РИКа считает:

1) Утвердить постановление президиума РИКа в отношении установления школьной сети по сельсоветам на 1925/26 г.

2) Предложить президиуму РИКа проектируемое увеличение школ в наступа-ющем учебном году настойчиво защищать при рассмотрении в округе и добиться утверждения данного проекта,

3) Одобрить постановление президиума РИКа в отношении отпуска 800 р. для ремонта сельских школ, но учитывая, что указанной суммы на эти надобности далеко не достаточно, считать необходимым привлечь само население к работе по ремонту школ.

4) Объявить по району 2-недельник по ремонту тикол с 15 августа по 1 сен-тября 1925 г. , для чего предложить сельсоветам совместно с заведующими сель-ских школ провести указанную работу, закончив к 1 сентября сего года, рацио-нально использовать отпущенные для этой целй денежные суммы.

5) Предложить сельсоветам в период проведения 2-недельника заключить до-

говора на арендуемые школьные помещения, руководствуясь инструкцией и ука-заниями районо.                                          ж а

Учитывая недостаточную активность некоторых школьных работников, пред-ложить районо дать последним соответствующую нагрузку по общественной ра-боте среди широких мае населения (Резолюция принята единогласно).

ДА Віцебскай вобласці, ф. 1779, воп. 1. сПр. 36. л. 64—65.

Калгасная партячэйка

3 успамінаў М. А. Рашэтнікава

Мікіта Арцёмавіч Рашэтнікаў нарадзіўся ў 1898 г. ў в. Стары Талачын. Член КПСС з 1919 г. 3 1911 да 1917 г. працаваў па найму ў памешчы-ка, потым рабочым на вінакурным заводзе ў Та-лачыне. У 1919—21 гг. у Чырвонай Арміі, у скла-дзе 16-й стралковай дывізіі імя Кіквідзе ўдзель-нічаў у баях на Паўднёвым і Заходнім франтах. Потым узначальваў камітэт вясковай беднаты, а з 1922 да 1929 г. гірацаваў на крухмальным заво-дзе ў Талачыне. 3 1929 г. намеснік старшыні кал-гаса «XII з’езд КП(б)Б», дырэктар саўгаса «Рай-цы», у 1932—37 гг. дырэктар крухмальнага заво-да ў Плешчаніцах Мінскай вобласці. 3 1938 да 1941 г. другі сакратар Мастоўскага, потым Мір-скага райкомаў КП(б)Б. Удзельнік Вялікай Ай-чыннай вайны, старшы палітрук артылерыйскага палка. Быў паранены, кантужаны. Пасля вайны другі, першы сакратар Мірскага райкома КП(б)Б, старшыня Суражскага райвыканкома. Калі пай-шоў на заслужаны адпачынак, пераехаў на ра-дзіму ў Талачын. Вёу вялікую грамадскую ра-боту — узначальваў партыйную камісію пры Та-лачынскім РК КПБ. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны I ступені, Працоўнага Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі і 5 медалямі. Памёр у 1977 г.

У пачатку 1929 г. на базе двух таварыстваў па сумеснай апрацоўцы зямлі ў былых паме-шчыцкіх маёнтках ІОзафполле і Зарэчча быў створаны калгас «XII з’езд КП (б) Б». У сель-гасарцель першымі ўступілі працалюбівыя сем’і Васілеўскіх, Баравулевых, Бараноўскіх, Франца і Міхаіла Ярашэвічаў, Кучынскіх, Жванскіх і іншыя.

У 1930 г. для перабудовы сельскай гаспа-даркі партыя накіравала ў вёску 25 тысяч прадстаўнікоў рабочага класа. Сакратар Та-лачынскага РК КП (б) Б Шафранскі выклікаў мяне і камуніета Захара Тарасевіча і паведа-міў, што рашэннем Аршанскага павятовага камітэта партыі мы мабілізаваны ў Юзафпол-ле і Зарэчча для правядзення калектывізацыі.

3 усведамленнем высокая адказнасці ўзя-ліея мы за выкананне партыйнага даручэння. У гутарках з еялянамі мы тлумачылі ленінскі кааператыўны план, расказвалі аб перавагах калектыўнага вядзення гаспадаркі. Неўзабаве каля 80 сем’яў з Юзафполля і Зарэчча ўвай-шлі ў калгас. Старшынёй праўлення выбралі Захара Тарасевіча, а мяне — намеснікам. Чле-намі праўлення былі Франц Ярашэвіч, Пётр Зайцаў, Мальвіна Бабіцкая. Неўзабаве ў кал-гасе «XII з’езд КП (б) Б» была створана пар-тыйная ячэйка, у яе ўвайшлі Т. Пушкін, А. Дальніковіч, I. Свянціцкі, Б. Красніцкі, 3. Тарасевіч. Абавязкі сакратара партячэйкі ўсклалі на мяне.

Перад партыйнай арганізацыяй стаяла ад-казная задача — усімі формамі палітычнай барацьбы забяспечыць арганізацыпнае ўмаца-ванне арцелі, праводзіць выхаваўчую работу сярод хлебаробаў у духу калектывізму. Вер-нымі памочнікамі камуністаў былі М. Бабіц-кая, М. Рашэтнікава, П. Зайцаў. Перадавыя, найбольш свядомыя юнакі і дзяўчаты ўступі-лі ў камсамол, сярод іх Мікалай Ярашэвіч, Яніна Жванская, Цімафей Сафроненка і ін-шыя. Першым сакратаром камсамольскай ячэйкі быў Станіслаў Кучынскі.

Камуністы і камсамольцы стараліся цікава арганізаваць адпачынак хлебаробаў. У клубе амаль кожны тыдзень чыталіся лекцыі і да-клады на палітычныя тэмы, часта давалі кан-цэрты самадзейныя артысты.

Калгаснікі нават у першы год пасля ства-рэння сельгасарцелі дабіліся пэўнага поспеху. Быў вырашчаны неблагі ўраджай збожжавых, бульбы, агародніны і садавіны, калгасны пчальнік у трыццаць вулляў даў добры ме-дазбор. А якой радасцю засвяціліся вочы сумленных працаўнікоў, калі на полі з’явіўся трактар «фардзон». Першымі трактарыстамі былі калгаснікі А. Тарасевіч і Е. Шашыла. У 1929 г. калгас «XII з'езд КП(б)Б» быў удзельнікам Усебеларускай сельскагаспадар-чай выстаўкі. Жывёлагадоўля яго была прад-стаўлена племяннымі жарабцамі, экспанава-ліся дасягненні ў вырошчванні агародніны і пчалярстве. Быў прадстаўлены і сельгасінвен-тар, выраблены ў гаспадарцы. А як узнагаро-ду за сваю працу ў наступным годзе сяляне атрымалі пяць новых трактароў «фардзон». Савецкая ўлада стварыла вялікія магчымасці для шырокага ўдзелу ў кіраванні гаспадар-кай, грамадскімі справамі жанчыне-працаўні-цы. Членам Талачынскага райвыканкома Са-ветаў дэпутатаў працоўных выбіралася Маль-віна Бабіцкая, актыўна ўдзельнічалі ў выра-шэнні ўсіх спраў Валянціна Янчэўская і Фядосія Цяцеркіна. У калгасе дзейнічалі саюз бязбожнікаў, МОПР, Асаавіяхім і іншыя гра-мадскія арганізацыі, работу іх накіроўвалі ка-муністы.

Камсамол Талачыншчыны ў гады першай пяцігодкі

3 успамінаў былога сакратара Талачынскага райкома ЛКСМБ, члена КПСС з 1928 г. ГІ. В. Цішурава

Што ўяўляў сабой у канцы дваццатых га-доў Талачынскі раён? Гэта быў тыповы сель-скагаспадарчы край. У пачатку 1-й пяцігодкі ў вёсцы пераважалі індывідуальныя сялян-скія гаспадаркі. Саўгасы «Кривое», «Райцы» і «Скрыншчына» былі маларэнтабельнымі. Праўда, па ўраджайнасці збожжавых, бульбы і асабліва лёну раён у рэспубліцы быў пера-давым. Прамысловасць Талачыншчыны ў той перыяд была прадстаўлена крухмальным за-водам, Азерацкім лесапільным заводам, не-калькімі саматужнымі прамысловымі арцеля-мі. I хаця прадпрыемствы знаходзіліся ў раён-ным цэнтры і яго аколіцах, моладзь Талачы-на пакутавала ад беспрацоўя.

3 культурных устаноў у Талачыне былі тры школы (беларуская, польская, яўрэйская), народны дом і бібліятэка. Рэгулярнага кіна-абслугоўвання не было. Кінафільмы дэман-страваліся ад выпадку да выпадку адзінай на ўвесь раён кінаперасоўкай.

У канцы 1928 г. раённая камсамольская ар-ганізацыя налічвала каля 600 чалавек, аб’яд-наных у 18 камсамольскіх ячэек. У іх ліку былі 2 чыгуначныя, 2 саўгасныя, 12 сельскіх і 2 змешаныя. У самім Талачыне былі 2 ячэй-кі — прафсаюзная і сельсавецкая.

Асноўную ўвагу ў сваей рабоце камсамоль-скія ячэйкі ўдзялялі палітычнаму выхаванню насельніцтва. У асенне-зімовы перыяд регу-лярна праводзіліся заняткі палітгурткоў і палітшкол. На камсамольскіх сходах абмяр-коўваліся агульнапалітычныя пытанні, рашэн-ні партыі і ўрада. Камсамольцам растлумач-валася контррэвалюцыйная сутнасць трацкіз-му і правага ўхілу. На канкрэтных фактах класавай барацьбы ў вёсцы камсамольцы вы-хоўваліся ў духу стойкасці, непрымірымасці да кулацтва і яго прыхвасняў.

У 1928—29 гг. камсамольскія ячэйкі право-дзілі адбор камсамольцаў на будаўніцтва Ста-лінградскага трактарнага завода і «Магніткі». Па пуцёўках ЦК ЛКСМБ туды накіроўваліся лепшыя камсамольцы. Іх кандидатуры ўсеба-кова абмяркоўваліся і толькі пасля зацвяр-джэння райкомам камсамола ім уручаліся пу-цёўкі. Вялікую работу праводзілі ячэйкі па збору сродкаў на барацьбу з дзіцячай беспры-тульнасцю і для падшэфнага Беларускаму камсамолу лінкора «Парыжская камуна». 3 гэ-тай мэтай рэгулярна праводзіліся камсамоль-скія суботнікі па разгрузцы дроў на чыгунач-ных станцыях і бульбы для крухмальнага за-вода. Сельскія камсамольцы збіралі сродкі сярод моладзі і насельніцтва. Зімой 1929 г. за кошт сабраных сродкаў для лінкора «Парыж-ская камуна» на гэта судна быў камандзірава-ны наш прадстаўнік камсамолец Радкевіч, які азнаёміўся з баявой вучобай, бытам і жыццём матросаў лінкора. Вярнуўшыся з паездкі, Рад-кевіч многа разоў выступаў перад камсамоль-цамі, дзяліўся сваімі ўражаннямі. Падобнага роду паездкі адыгрывалі вялікую ролю ў ваенна-патрыятычным выхаванні моладзі. Большасць камсамольцаў актыўна ўдзельні-чала ў рабоце добраахвотнага таварыства Асаавіяхім.

Бурліла камсамольскае жыццё ў вёсцы. Члены ВЛКСМ аказвалі дзейсную дапамогу сельскім Саветам у зборы падаткаў і страха-вых узносаў, збожжанарыхтоўках, распаў-сюджванні дзяржаўных пазык і г. д. У 1929— 30 гг. шырокі размах атрымала работа груп «лёгкай кавалерыі», дзейнасць якіх у многім была падобна на цяперашні «Камсамольскі пражэктар». Гэтыя групы выкрывалі недахо-пы і злоўжыванні ў рабоце ўстаноў і аргані-зацый, паведамлялі пра гэта райкому камса-мола. Зімой 1929 г. пяць членаў груп «лёгкай кавалерыі» Талачынскага раёна прымалі ўдзел у рабоце Першага ўсебеларускага злё-ту «лёгкай кавалерыі».

Многія сем’і камсамольцаў з’яўляліся чле-намі розных кааператыўных аб’яднанняў — меліярацыйных, машынных, крэдытных і ін-шых таварыстваў, якія былі важнай ступень-кай на шляху да масавай калектывізацыі. Ва ўсіх таварыствах у складзе членаў іх праў-ленняў былі камсамольцы. Яны многа рабілі для паляпшэння дзейнасці кааператыўных аб’яднанняў.

Калі ў раёне пачалася масавая калектыві-зацыя, перад камсамоліяй паўсталі новыя адказныя задачы. У студзені 1930 г. ва ўсіх камсамольскіх ячэйках былі праведзены схо-ды, рашэнні якіх абавязвалі камсамольцаў зрабіць усё, каб іх сем’і ўступілі ў калгасы. У лютым 1930 г. райком камсамола правёў раённы злёт камсамольцаў і моладзі, на якім абмяркоўваліся пытанні правядзення калек-тывізацыі. Асноўным на гэтым злёце быў лозунг «Кожны камсамолец і яго сям’я — чле-ны калгаса». Злёт быў мнагалюдным і прай-шоў з вялікім уздымам. На ім прысутнічала больш як 400 камсамольцаў і несаюзнай мо-ладзі. На гонар сельскім камсамольцам мож-на сказаць, што пераважная большасць іх разам з сем’ямі да вясны 1930 г. сталі члена-мі калгасаў. У раёне было нямала выпадкаў, калі камсамольцы пакідалі свае сем’і і ўсту-палі ў калгасы ў іншых вёсках з-за таго, што іх бацькі адмаўляліся стаць калгаснікамі, і вярталіся дадому пасля таго, як іх сем’і ўсту-палі ў сельгасарцель. У сувязі з ломкай ста-рога ўкладу жыцця ў сем’ях камсамольцаў былі і іншыя драматичныя выпады.

У ходзе калектывізацыі сельскія камса-мольцы пастаянна дапамагалі праўленням но-вых калгасаў абагульняць рабочую жывёлу, сельскагаспадарчыя прылады, збіраць насен-не для правядзення сяўбы. Сумесна з каму-ністамі камсамольцы растлумачвалі сялянам пастановы ЦК ВКП(б) па пытаниях калек-тывізацыі і дапушчаных у ходзе яе скажэн-нях. Вясной 1930 г. ў час сяўбы і летам у перыяд уборкі ўраджаю з вялікім уздымам працавалі камсамольцы на калгасных палях. Яны былі завадатарамі многіх карысных спраў. Па іх ініцыятыве ствараліся звенні і брыгады па ахове пасеваў ад патраў, а ўра-джаю — ад пажараў і раскрадання. У Варан-цэвіцкай, Навасельскай і іншых камсамоль-скіх ячэйках праводзіліся маладзёжныя су-ботнікі па будаўніцтву сіласных ям і тран-шэй. Нягледзячы на тое, што ў калгасах амаль не было ніякай механізацыі і ўсё ра-білася ўручную, асноўныя сельскагаспадар-чыя работы выконваліся своечасова, а па яка-сці значка лепш, чым пры індывідуальным вядзенні гаспадаркі.

Гісторыя аднаго пасведчання

У камсамольца трыццатых гадоў Белабр-жэўскага як успамін аб далёкіх днях неспа-койнага юнацтва захаваўся цікавы дакумент. Пажаўцелы ад часу квадратны аркуш паде-ры са штэмпелем і з пячаткай. Амаль выцві-лы, надрукаваны на машынцы тэкст:

Пасведчанне. Выдадзена дэлегацыі маладых калгаснікаў-ударнікаў Талачынскага раёна (БССР), пасланай Талачынскай МТС і райкомам ЛКСМБ, у тым, што яна накіроўваецца па маршруту Та-лачын — Севастопаль для экскурс)! і азнаямлен-ня з падшэфным лінкорам «Парыжская камуна».

Адначасова дэлегацыя робіць прыпынкі ў Мін-ску, Харкаве, а на зваротным шляху на Днепра-гэсе і ў Маскве для азнаямлення з сацыялістыч-ным будаўніцтвам пралетарскіх цэнтраў.

Просьба да ўсіх арганізацыі! і ўстаноў аказ-ваць дэлегацыі ўсямернае садзейнічанне. Склад

дэлегацыі 12 чалавек: тт. Мінкіна, Сакалоўскі, Буз, Кудзін, Пашкевіч, Вілячэр, Белабржэўскі, Міснік, Асіповіч, Кавалеўская, Казіміраў.

Адказны за дэлегацыю т. Сакалоўскі.

Што подпісамііпрыкладаннем пячаткі засведчана.

Начальнік Палітаддзела

Талачынскай МТС Мінкіна

Сакратар Талачынскага РК ЛКСМБ Сакалоўскі

А было гэта так: у пачатку трыццатых га-доў камсамол Беларусі шэфстваваў над лін-корам «Парижская камуна». Актыўна ўдзель-нічалі ў гэтай рабоце камсамольцы Талачын-шчыны. Яны перапісваліся з маракамі, дапа-магалі ў арганізацыі і рабоце падсобнай гас-падаркі карабля над Севастопалем. Для гэтай гаспадаркі асобныя камсамольскія ячэйкі вы-рошчвалі збожжавыя, бульбу. У Севастопаль былі адпраўлены коні, некалькі галоў свіней. Камсамольцы лесазавода ў выхадныя дні пад-рыхтавалі і адправілі шэфам вагон піламатэ-рыялаў. За актыўны ўдзел у шэфскай рабоце група перадавікоў і была заахвочана паезд-кай да ваенных маракоў. а. а. шнэйдар.

ПАСТАНОВА АГУЛЬНАГА СХОДУ ГРАМАДЗЯН ВЕСКІ ВЯЛІКАЕ ГАЛОШАВА КОХАНАЎСКАГА РАЕНА АБ АРГАНІЗАЦЫІ СЕЛЬГАСАРЦЕЛІ

16 лютага 1930 г.

Батраки, бедняки и середняки дер. Большое Голошево Кохановского района добровольно объединяются в сельскохозяйственную артель, чтобы общими сред-ствами производства и общими организованными силами построить крупное коллективное хозяйство и таким образом обеспечить действительную и полную победу над кулаком и над всеми эксплуататорами трудящихся, полную победу над нуждой, темнотой, над отсталостью мелкого единоличного хозяйства, создать высокую производительность труда и товарность коллективного хозяйства. На основании этого и подписываемся: Малашкевич Янка, Мусянкович Никипор, Сивцов Михась, Завацкий Алесь, Шейка Акулина, Дубняга Евгения, Шкрабов Василь, Филиппов Егор, Мусянкович Николай, Мусянкович Фекла, Мусянкович Флор, Мусянкович Семен, Филимонович Николай, Завацкая Евдокия, Тимашков Роман, Пунченко Татьяна, Чапамец Казимир, Касперский Егор, Шашалевич Леон, Шашалевич Николай, Шугалов Максим, Беляков Иван, Беляков Матвей, Малашкевич Татьяна, Филимонович Татьяна.

ДА Віцебскай вобл. , ф. 1908, вон. 1, спр. 15, л. 60, Арыгінал. Рукапіс.

ПАСТАНОВА ПРЭЗІДЫУМА ТАЛАЧЫНСКАГА РАЙВЫКАНКОМА

АБ АКАЗАННІ ДАПАМОГІ КАЛГАСУ «12-ГОДДЗЕ КАСТРЫЧНІЦКАЙ РЭВАЛЮЦЫІ» ДРУЦКАГА СЕЛЬСАВЕТА

8 мая 1931 г.

Прэзідыум райвыканкома канстатуе, што дзякуючы разгорнутай у апошні час масавай працы па падрыхтоўцы да вясенняй пасяўной кампаніі, разгортван-ню самога севу адбыўся новы масавы прыліў бядняцка-серадняцкіх гаспадарак у калгасы раёна, што выклікала шалёную кулацкую агітацыю супраць калгас-нага будаўніцтва і паспяховага правядзення вясенняй сяўбы, перайшоўшую ў агідную вылазку раз’яронага кулацтва, выразіўшуюся ў падпале калгаса «12-годдзе Кастрычніцкай рэвалюцыі» ў ноч на 7 мая, у выніку чаго знішчаны аба-гуленыя будынкі, увесь пасеўматэрыял, сельскагаспадарчыя машыны і прыла-ды, рабочыя коні ў ліку 16 штук і іншая маёмасць калгаса з агульным коштам страт да 20 тыс. руб. Гэтым самым калгас пастаўлен перад фактам зрыву вясен-пяй сяўбы.

Выходзячы з вышэйадзначанага, прэзідыум РВК даручае райпракурору ў са-мым тэрміновым парадку ўтварыць следства гэтай справы і віноўных прыцяг-нуць да самай стражайшай адказнасці, зрабіўшы працэс у паказальным парадку.

У мэтах аказання патрэбнай дапамогі пагарэўшаму калгасу і забеспячэння яго пасеўматэрыялам, сельгасінвентаром, рабочай цяглавай сілай і іншымі срод-камі вытворчасці на падставе тэлеграфнага распараджэння ўпаўнаважанага СПК па пасеўкампаніі выдаць з Саюзхлеба пасеўматэрыялу — аўса 300 и. , ячменю 55 п. ; з Каапсаюза — ільнасемені 66 п. , канапель 7 п. , канюшыны 8 п. , вікі 72 п. , з сельгасінвентару — павозак аднаконных 5, параконных 3, 5 камплектаў вупра-жы, сеялку; з Снажыўсаюза — 5 камплектаў вупражы; перадаць з быўшага агра-пункта плугоў 2, барон 1, даручыўшы Каапсаюзу пры атрыманні ўборачных ма-шин у першую чаргу задаволіць такавымі гэты калгас.

Улічваючы, што ў калгасе згарэла 16 коней і што з цяглавай сілай справа абстаіць вельмі востра, перадаць калгасу па ацэнцы коней: з РВК 1, Белмяса 4, міліцыі 1, Саюзхлеба 1, Спажыўсаюза 1, аддзялення банка 1, з поўнымі камп-лектамі вупражы. Даручыць райза, Калгассаюзу, Саколінскаму сельсавету пра-весці рад практичных мерапрыемстваў у гэтым калгасе, забяспечыўшы новы ма-савы прыліў бядняцка-серадняцкіх гаспадарак, правёўшы па-баявому вясенні сеў у калгасе, яшчэ раз даказаўшы моц калгаснага будаўніцтва і пераважнасць кал-гасаў над аднаасобнай дробнай гаспадаркай.

Прэзідыум РВК зварочвае ўвагу ўсіх сельсаветаў, саўгасаў, калгасаў на гэту агідную вылазку класавага ворага і прапануе зрабіць адгэтуль адпаведны вы-нік, устанавіць стражайшую ахову маёмасці саўгасаў і калгасаў, наладзіць на-дзейную рэгулярную варту як па калгасах, саўгасах, так і па паселішчах раёна. Адначасова з гэтым разгарнуць масавую кампанію вакол гэтай вылазкі класава-га ворага над знакам яшчэ большага згуртавання шырокіх рабочых, калгасных і бядняцка-серадняцкіх мае на паспяховае правядзенне вясенняй сяўбы ў вызна-чаны тэрмін, арганізуючы новы магутны прыліў у калгасы бядняцка-серадняцкіх гаспадарак і арганізацыю новых калгасаў, ажыццяўляючы лозунг «Суцэльная калектывізацыя і на яе базе ліквідацыя апоры міжнароднага капітала — кулац-тьа як класа».

Складзены страхінспектарам акт лічыць правідловым, у мэтах хутчэйшага аднаўлення знішчанай маёмасці прасіць НКФ аб тэрміновым зацвярджэнні гэта-га акта і выплаціць узнагароду.

Даручыць тав. Геўрасёву і Трыфсіку напісаць па гэтаму пытанию ўсім сель-саветам, саўгасам і калгасам пісьмо, у якім завастрыць увагу ўсіх сельсаветаў, кіраўнікоў саўгасаў і калгасаў і ўсёй савецкай грамадскасці на пільнасць кла-савай чуткасці, мабілізуючы рабочых, калгаснікаў, бядняцка-серадняцкія масы супраць шкоднай дзейнасці варожага элементу, за лепшае правядзенне вясення-га севу, за магутнае разгортвацне ўдарніцтва, спаборніцтва, за адпрацоўку выхад-ных і празнічных дзён у карысць пацярпеўшага калгаса.

Даручыць упаўнаважанаму па вясенняй пасяўной кампаніі тав. Жукоўскаму забяспечыць выкананне гэтай пастановы.

ДА Віцебскай вобл. , ф. 1906, воп. 1, спр. 17, л. 66. Завераная копія.

Шляхі змагання

3 артыкула адказнага рэдактара газеты «Калгаснік Талачыншчыны» М. Росіна

ПАСТАНОВА ПЛЕНУМА ТАЛАЧЫНСКАГА РАЙВЫКАНКОМА

АБ АРГАНІЗАЦЫЙНА-ГАСПАДАРЧЫМ УМАЦАВАПНІ КАЛГАСАЎ

13 лютага 1932 г.

Заслухаўшы даклад тав. Зянько аб арганізацыйна-гаспадарчым замацаванні калгасаў, пленум райвыканкома канстатуе:

1)  Маючыя поспехі ў сацыялістычнай рэканструкцыі сельскай гаспадаркі раёна, калектывізавана 72 % бядняцка-серадняцкіх гаспадарак, ці 77 % да паха-ты. Раён дасягнуў суцэльнай калектывізацыі і на гэтай базе ліквідуе кулацтва як клас. Перевод сельскай гаспадаркі на рэйкі буйнога сацыялістычнага земля-робства ўжо забяспечыў значныя поспехі ў сельскагаспадарчай вытворчасці, па-шырэнне пасяўных плошчаў, пашырэнне плошчаў пад тэхкультуры на 42 % У параўнанні з мінулым годам.

2) Калгасы ў правядзенні вясновай сяўбы, уборачнай кампаніі і асенняй сяў-бы паказалі рад далейшых пераваг буйной калектыўнай гаспадаркі над дробнай аднаасобнай гаспадаркай.

3) Аднак пленум РБК з усёй рашучасцю падкрэслівае, што дасягнутыя поспе-хі ў арганізацыі калгаснай вытворчасці з’яўляюцца толькі яшчэ першапачатко-вымі. Не выконваюцца тыя магчымасці развіцця высокатаварнай гаспадаркі, асноўнай задачай з’яўляецца арганізацыйна-гаспадарчае замацаванне калгасаў, унядрэнне і авалоданне агратэхнікай, правільпай расстаноўкі працоўнай сілы, пераход па ўсіх галінах на здзельшчыну і ліквідацыя абязлічкі. . .

4) На ажыццяўленне ўсіх мерапрыемстваў і падрыхтоўку да 2-й бальшавіц-кай вясны ёсць усе мажлівасці, арганізавана МТС, якая абслугоўвае 6 саветаў. МТС іграе велізарнейшую ролю ў рэканструкцыі сельскай гаспадаркі переходам на важнейшую тэхніку і машынізацыю сельскай гаспадаркі.

5) Пры правядзенні чарговых задач і мерапрыемстваў па арганізацыйна-гас-падарчаму замацаванню калгасаў [. . . ] заможна-кулацкая і варожая частка, пра-лезшая ў калгасы, вядзе шалёнае супраціўленне гэтым важнейшым мерапрыем-ствам, пераход на кулацкі тэрор, гэтым ирама выяўляючы свой класава-варожы, чужды твар (убійства актыўнага калгасніка — старшыні рэўкамісіі т. Шыдлоў-скага Івана, які ўвесь час змагаўся за арганізацыйна-гаспадарчае ўмацаванне калгасаў) [. . . ].

Гэты выпадак яшчэ раз кажа аб нашай пільнасці, мабілізацыі калгасна-бяд-няцка-серадняцкіх мае, і за самаачыстку калгасаў ад кулацка-заможнай чуждай нам часткі.

6) За ўпартую барацьбу [. . . ], за выкарчаванне дробна-буржуазных тэндэнцый і ядоцка-спажывецкіх настрояў, за правільную арганізацыю працы, аснованую на цвёрдых нормах выпрацоўкі, ацэненую ў працаднях, сапраўднае ўкараненне здзельшчыны, разгортванне сацспаборніцтва і ўдарніцтва, правідловую аргані-зацыю ўліку працы і размеркаванне даходу выключна па колькасці і якасці пра-цы, максімальнае разгортванне таварных галін гаспадаркі, узняццё ўраджайнас-ці, максімальны выхад таварнасці, як мінімальнае павышэнне ўраджайнасці па збожжавых культурах на 12 %, травы, тэхнічныя культуры на 15 %, па бульбе на 20 %.

. . . Правесці масава-растлумачальную працу сярод калгаснікаў аб значэнні ка-лектыўнага вырошчвання (жывёлы) усімі калгасамі. . .

7) Вопыт работы значнай часткі калгасаў паказаў, што дзе добра і нравільна была арганізавана праца, там вышэй прадукцыйнасць працы, своечасова выкон-валіея вытворчыя заданні, менш было страт, атрыманы большы даход. Прыклад: калгас «Ленінскі шлях» Воўкаўскага сельсавета ў еярэднім падае на гаспадарку жыта і яравых культур 14—15 цэнтнераў, грашыма 170 руб. , калгас «Гай» Ляс-нянскага сельсавета 16—17 цэнт.

Побач з гэтым, там, дзе няма здзельшчыны, пануе абязлічка, безгаспадар-часць, калгас «Новы быт» гэтага сельсавета згнаіў аўса, пшаніцы і з размерка-ваннем кепскія выпадкі.

8) Пленум райвыканкома прапануе РКС ⁴ да 25 лютага 1932 г. закончыць кан-чатковае размеркаванне, засыпку пасенных і страхавых фондаў і ўтварэнне не датычашчыхся кармавых фондаў, да 1 сакавіка 1932 г. закончыць складанне вы-творчых планаў, для чаго мабілізаваць усіх спецыялістаў, раённы і сельскі актыў для дапамогі калгасам, з 15 лютага па 24 лютага склікаюць інструкцыйную па-раду старшынь і рахункаводаў і загадчыкаў ферм з разліку па 3 сельсаветы ў дгень.

9) Перавесці ўсе калгасы на здзельшчыну па ўсіх галінах, ліквідаваць абяз-лічку.

10)  У мэтах пасняховага выканання ўсіх мерапрыемстваў па арганізацыйна-

гаспадарчаму ўмацаванпю калгасаў пленум РВК катэгарычна патрабуе ад РКС і сельсавета пераключэння на аператыўнае кіраўніцтва ў штодзённай сваёй працы.                        і

Старшыня Талачынскага раённага выканаўчага камітэта Козель Сакратар Шаршун ДА Віцебскай вобласці. ф. 1779, воп. 1. спр. 2, л. 26—27. Арыгінал.

За газетным радком

Па старонках газеты «Калгаснік Талачыншчыны»

ТЭЛЕГРАМА ТАЛАЧЫНСКАГА РК КП(б)Б I РАЙВЫКАНКОМА ЦЭНТРАЛЬНАМУ КАМІТЭТУ КАМПАРТЫІ БЕЛАРУСІ АБ УКЛЮЧЭННІ РАЕНА У САЦСПАБОРПЩТВА НА ЛЕПШЫ ЛЬНАВОДЧЫ РАЕН

1933 г.

Абгаварыўшы выклік калгаснікаў, працоўных аднаасобнікаў Бежыцкага ра-ёна Маскоўскай вобласці [аб] спаборніцтве [на] лепшы льнаводчы раён, леп-шую, хутчэйшую ўборку, выканання абавязацельстваў перад дзяржавай, калгас-нікі, працоўныя аднаасобнікі Талачынскага раёна прынялі выклік Бежыцы, узяў [на] сябе канкрэтныя абавязацельствы [па] праполцы, апрацоўцы, здачы дзяр-жаве прадукцыі льну высокай якасці, не ніжэй дванаццатага нумару 7 лістапа-да. Талачынскі раён [у] мінулай загатоўчай кампаніі быў у глыбокім прарыве, [на] чорнай дошцы. [У] час вясновага севу таксама быў [на] чорнай дошцы, [з] прычыны адсутнасці масавай работы. [У] сучасны момант разгорнута широ-кая аргмасавая выхаваўчая работа [над] лозунгам вывесці раён [з] адстаючых [у] адзін [з] нерадавых раёнаў Беларусі, заваяваць першынство [ва] усесаюз-ным спаборніцтве [на] лепшы льнаводчы раён. Другі райзлёт калгаснікаў-удар-нікаў, склікаемы 7 ліпеня, праводзім [над] гэтым лозунгам. Выклікаем усе льна-водчыя раёны Беларусі паследаваць прыкладу талачынскіх калгаснікаў, працоў-ных аднаасобнікаў уключыцца [ва] усесаюзнае спаборніцтва.

Сакратар РК КП (б) Б Славін Старшыня райвыканкома Лоцманаў ДА Віцебскай вобласці, ф. 1779, воп. 1, спр. 6, л. 45—46. Копія.

ІНФАРМАЦЫЯ АБ ВЫНІКАХ СПАБОРНІЦТВА СЕЛЬСКІХ САВЕТАЎ

НА ЛЕПШУЮ ПАДРЫХТОЎКУ ДА 1934/35 НАВУЧАЛЬНАГА ГОДА

Кастрычнік 1934 г.

У выніку шырока праведзенай арганізацыйна-масавай работы Саветаў, акты-візацыі культасветных секцый, дэпутацкіх груп у конкурс па Талачынскаму раё-ну ўключылася 27 сельсаветаў. На 1 кастрычніка 1934 г. па раёну маецца 27 культасветных секцый, якія аб’ядноўваюць 302 чалавекі, з іх жанчын — 102, што складае 30,8 %.

За час правядзення конкурсу мы маем добрыя прыклады работы секцый, дэпутацкіх груп, якія сваёй сістэматычнай дапамогай, прымацоўваннем членаў секцый да паасобных школ дабіліся скарэйшага і якаснага сканчэння будаўніц-тва планавых школ, збору грошай, арганізацыі гарачых снеданняў і іншых. А ме-навіта:

1. Рамонт 30 школ скончан поўнасцю да 4 верасня 1934 г.

2. Новае пераходнае будаўніцтва 2-х планавых школ (Дарожкаўская 2-камп-лектовая і Замасцянская) закончана. Слабадская школа, якая па плану павін-на закончыцца ў IV квартале, закончылася да 1 кастрычніка 1934 г. Па плану намечана пабудова двух планавых школ (Слаўнае, Талачын), што мяркуецца зрабіць у 1935 г. Непланавае будаўніцтва двух школ закончана. Такім чынам, 5 новабудуемых школ пабудавана.

3. Прыстасавана быўшых кулацкіх будынкаў пад школы 5 і заканчваюцца да 15 кастрычніка 1934 г. яшчэ 5.

4. Усяго школ па раёну, улічыўшы зноўпабудаваныя і прыстасаваныя з ку-лацкіх будынкаў — 146, з іх 1-га канцэнтра 116, 2-га — 29.

5. Мэбляй школы забяспечаны поўнасцю, з ліку якіх зроблена ў гэтым го-дзе: класных дошак 100 штук, стандартных сталоў з лаўкамі 700 штук і заста-лося зрабіць сталоў з лаўкамі 100 штук і 50 класных дошак, якія будуць зроб-лены да 15 кастрычніка 1934.

6. Падручнікамі школы забяспечаны такім чынам: выкуплена і размеркавана па школах падручнікаў на 60 тыс. руб. , што, вядома, недастаткова, але прадстаў-ляе мажлівасць забяспечыць вучняў больш менш здавальняюча. Пісьмовых пры-лад завезена і размеркавана па школах 200 тыс. сшыткаў і 25 тыс. алоўкаў, а таксама чарніла і інш. прылады.

7. Апал школам завезен к 1 верасня 1934 г. толькі на 70 %, а апошні, які за-стаўся яшчэ ў лесе, будзе вывезен да 15 кастрычніка 1934 г.

8. Школы ўкамплектаваны вучнямі на 100 %, прычым увесь школьны ўзрост ахоплены поўнасцю.

9. Школы настаўніцтвам укамплектаваны не поўнасцю: патрэбна яшчэ ма-тэматыкаў 3, літаратурных выкладчыкаў 4 і аднаго настаўніка 1 канцэнтра.

10. Культасветныя секцыі за час конкурсу правялі 68 пасяджэнняў і ў асно-ву сваёй штодзённай працы ўзялі ўмовы конкурсу на лепшую падрыхтоўку да навучальнага года, у выніку чаго работа секцый, іх актыўнасць аказала значную дапамогу ў заканчэнні будаўніцтва школ, як Дарожкаўская, дзе асноўную ра-боту па заканчэнню школы ўзяла і выканала культасветная секцыя (нам. кі-раўніка Пунінскі). Асабліва вялікую ўвагу секцыя звярнула на стварэнне ма-тэрыяльнай базы школы (Дарожкаўская школа мае 1 тону збожжа і 2,5 то-ны гародніны з школьнага ўчастка).

11. Вынікі конкурсу абгавораны на пасяджэнні конкурснай камісіі пры РВК і на пашыраным пленуме раёлнага выканаўчага камітэта, дзе за лепшую і свое-часовую падрыхтоўку школ да новага навучальнага года, за сістэматычную да-памогу загадчыкам школ у падрыхтоўцы, укамплектаванні школ і забеспячэнні школ мэбляй і інш. прэміраваны старшыні сельсаветаў: Кручанскага — Пучкоў, Скуратаўскага — тав. Драздоў, Аленаўскага — Кароткін, Славенскага — Данілаў, Пярэвалацкага — Машкароў грашовымі ўзнагародамі, пры якіх секцыі добра правялі і выканалі ўзятыя імі абавязацельствы па конкурсу. Таксама прэміра-ваны грашовымі ўзнагародамі сябры і кіраўнікі культасветных секцый: за удар-нее правядзенне конкурсу-спаборніцтва тт. Пунінскі, Сяргееў, Малашкевіч і Ду-бавец. Таксама прэміраваны 26 загадчыкаў школ, дырэктараў НСШ і ПСШ, а

разам з гэтым і настаўнікаў, якія праявілі сябе ў падрыхтоўцы школ к наву-чальнаму году і ў кіраўніцтве работай секций. Усяго выдана грантовых прэмій па конкурсу вышэй адзначаным таварышам у суме 4500 рублёў.

Нягледзячы на дасягнутыя значныя поспехі па правядзенню конкурсу ў пад-рыхтоўцы школ да навучальнага года, маецца цэлы рад упушчаных недахопаў, а менавіта: яшчэ не поўнасцю школы забяспечаны апалам, недахоп настаўніц-тва, малое разгортванне работы па распаўсюджванню друку, на што зараз мабі-лізавана ўся ўвага культсекцыі, культактыву, грамадскіх і прафсаюзных арга-нізацый на ліквідацыю гэтых недахопаў і завяршэння ўпушчанага ў бліжэйшыя дні.

Старшыня раённай конкурснай камісіі Чарткоў ДА Віцебскай вобласці, ф. 1779, воп. 1, спр. 29. л. 287—288. Арыгінал.

ПАСТАНОВА ПРЭЗІДЫУМА ТАЛАЧЫНСКАГА РАЙВЫКАНКОМА

АБ АРГАНІЗАЦЫІ РАЕННАЙ КАЛГАСНАЙ ШКОЛЫ

19 лістапада 1934 г.

Прэзідыум Талачынскага райвыканкома пастанаўляе:

1. Раённую калгасную школу арганізаваць з 1 снежня 1934 г.

2. Перадаць пад РКШ і інтэрнат для курсантаў былыя будынкі с. -г. тэхніку-ма ў м. Коханава.

3. Даручыць т. Буселу приёмку будынка — аформіць адпаведным актам.

4. Зацвердзіць кантынгент набору ў РКШ — 120 асоб.

5. Загадчикам РКШ часова прызначыць тав. Князева.

6. Тав. Буселу падабраць выкладчыкаў.

7. Райза неадкладна даць указание калгасам аб выдзяленні слухачоў у РКШ і прадуктаў харчавання і грашовых сродак з тым, каб заняткі распачаць у вы-значаны тэрмін.

8. Утрыманне школы вытварыць згодна існуючага палажэння аб РКШ.

9. Пры разглядзе і зацвярджэнні раённага бюджэта на 1935 г. прадугледзець утрыманне раённай калгаснай школы на мясцовыя сродкі.

Нам. старшыні райвыканкома Чарткоў Сакратар Васілеўскі ДА Віцебскай вобласці, ф. 1779, воп. 1. спр. 24, л. 452. Арыгінал.

Памяці селькора Змітра Васілевіча Крывіцкага

Уночы з 6 на 7 студзеня рукой класавага ворага вырваны з нашых радоў лепшы раб-селькор-ударнік Талачынскага раёна, дэлегат Усебеларускага з’езда рабселькораў таварыш Зміцер Васілевіч Крывіцкі.

Абнаглелы класавы вораг добра ведаў, на каго падымаў сваю руку. Увесь жыццёвы шлях Змітра Крывіцкага — гэта шлях нястом-най барацьбы. . . У раёне не знойдзецца ні ад-наго селькора, які б не ведаў тав. Крывіцка-га. Сотні калгаснікаў ведалі яго і па яго во-стрых заметках у газеце і па яго практычнай бальшавіцкай рабоце ў калгасе.

Жыццё тав. Крывіцкага — яркі прыклад та-го, якім павінен быць селькор, як ён павінен змагацца за лінію партыі. Вось чаму кожны селькор Савецкай Беларусі павінен ведаць, як жыў, змагаўся і загінуў на баявым па-сту селькор — камуніст Зміцер Крывіцкі.

Нарадзіўся Змітрок у сям’і спрадвечнага батрака ў маёнтку пана Градзялкоўскага. 3 малых гадоў Змітрок разам з бацькамі пра-цаваў ад рання да позняй ночы на пана. Бацька Змітра, замораны голадам і нечува-нымі здзекамі, памёр у час імпепыялістычнай вайны. Маці тав. Крывіцкага цяпер мае 68 га-доў, і, нягледзячы на свой узрост, яна з’яў-ляецца лепшай ударніцай калгаса «Забай-кал».

1917 год. Акцябр. Былыя батракі сталі гас-падарамі маёнтка Градзялкоўшчыны. Змітру тады толькі што мінула 17 гадоў. Ён з’яўля-ецца адным з арганізатараў батрацкай кану-ны ў былым маёнтку. Але Змітру не доўга прыйшлося працаваць над умацаваннем ма-ладой камуны. Белыя банды з усіх бакоў на-сядалі на маладую Савецкую Рэспубліку. Тав. Крывіцкі пакідае камуну і ідзе з вінтоўкай у руках абараняць заваяванні Акцябра.

1919 і 1920 гады. Тав. Крывіцкі ў радах Чырвонай Арміі змагаецца супроць белаполь-скіх банд на Заходнім фронце, потым напа-дав на ліквідацыю бандытызму на Украіне, прымае ўдзе. т у разгроме контррэвалюцыі на Паўночным Каўказе. У 1923 годзе, калі пасля грамадзянскай вайны краіна прыступіла да гаспадарчага аднаўлення, тав. Крывіцкі ва-рочаецца ў родную вёску і з новым запалам бярэцца за работу.

Год за годам у жорсткай барацьбе з кулац-твам мацнее камуна. У камуну ўліваюцца бядняцкія і серадняцкія гаспадаркі наўколь-ных вёсак. I камуна ператвараецца ў калгас «Забайкал». Старшынёй праўлення калгаса выбіраюць старэйшага камунара, лепшага ка-муніста — грамадскага работніка Змітра Кры-віцкага.

Побач з «Забайкалам» знаходзіцца адзін з буйных калгасаў Пярэвалацкага сельсавета — калгас «6-ы з’езд Саветаў». Гэты калгас быў таксама арганізован пры актыўным удзеле т. Крывіцкага. У 1933 годзе ўгэты калгас пралезлі кулацкія і бандыцкія элементы, якія разбуралі гаспадарку з сярэдзіны. Калгас «6-ы з’езд Саветаў» у выніку кулацкай работы стаў самым адстаючым у сельсавеце.

Раённая партарганізацыя занялася справа-мі калгаса «6-ы з’езд Саветаў». Каб навесці ў калгасе парадак, рашылі паслаць туды стар-шынёй т. Крывіцкага. I тав. Крывіцкі ўвесь з галавою ўваходзіць у справу аздараўлення калгаса.

Першае, з чаго пачаў Змітрок сваю работу ў новым калгасе,— гэта выгнанне з калгаса кулакоў, зладзеяў і бандытаў Грышманаў, Раманкевічаў і іншых. Першую перамогу кал-гаснікі калгаса «6-ы з’езд Саветаў» атпымалі над кіраўніцтвам тав. Крывіцкага ў веснавую сяўбу 1934 года.

Далей адну за адной калгас пачаў акурат-на выконваць усе гаспадарча-палітычныя кам-паній своечасова спраўляўся з уборкай ура-джаю, датэрмінова выконваў дзяржаўныя пас-таўкі і загатоўкі.

Таварыш Крывіцкі працаваў не адзін. Ён згуртоўваў вакол сябе актыў лепшых калгас-нікаў. Ён аргапізаваў у калгасе прикладную баявую насценгазету. Насценгазета і селько-ры былі ўвесь час лепшымі дапаможнікамі тав. Крывіцкага. Увосень мінулага года-пле-нум РВК прысуджае Пярэвалацкаму сельса-вету пераходны Чырвоны Сцяг РК і РВК, а тав. Крывіцкага, як аднаго з больш актыўных членаў прэзідыума сельсавета і як старшыню перадавога ў сельсавеце калгаса, узнагародж-вае граматай ударніка і прэміруе гадзіннікам.

Уся работа і барацьба тав. Крывіцкага бы-ла цесна звязана з наглым бальшавіцкім дру-кам. Аб перамогах, недахопах, памылках, аб усіх канкрэтных вінаватых ён безупынна пі-саў у насценную, раённую, центральныя га-зеты. Ен моцна, едка, палітычна завострана праз друк вытручваў усё нягоднае. Тав. Кры-віцкі не толькі пісаў, ён дабіваўся, каб кож-ная яго заметка зрабіла сваю справу, каб па ёй былі приняты патрэбныя меры.

6 студзеня 1935 года пад вечар бюро Тала-чынскага РК КП (б) В слухала даклад тав. Крывіцкага аб становішчы і развіцці жывё-лагадоўлі ў калгасе. Райком прызнаў работу добрай і даў указанні тав. Крывіцкаму, што трэба рабіць, каб к канцу 1935 года мець яшчэ лепшыя вынікі па жывёлагадоўлі.

Гадзін у 10 вечара, атрымаўшы баявую пу-цёўку ад партыйнай арганізацыі раёна, тав. Крывіцкі паехаў дамоў. Дарога невялікая. Па шашы ад Талачына да калгаса «6-ы з’езд Са-ветаў» 12 кіламетраў. За чатыры кіламетры ад мястэчка Змітрок быў забіты, тупой халод-най зброяй па-зверску была раздроблена га-лава. Маладой, гарачай крывёю нястомнага барацьбіта — бальшавіка-селькора была залі-та дарога і белы снег.

У гэту ж ноч, як толькі ў раёне даведаліся аб забойстве, пачалося расследаванне справы. К раніцы 7-га студзеня забойцы былі затры-маны. Аказалася — гэта вырадкі разбітага, але недабітага класавага ворага — Раманкевіч Ер-малай, Грышман Барыс і Раманкевіч Язэп.

Следства па забойстве Крывіцкага законче-на. Віноўнасць Грышмана і двух Раманкеві-чаў поўнасцю ўстаноўлена. Заоойцы знахо-дзяцца пад вартай.

Амаль ва ўсіх калгасах, саўгасах, на прад-прыемствах раёна адбыліся лятучыя мітынгі. Узмацненнем класавай пільнасці, бязлітаснай барацьбой з ворагамі і іх агентамі, узорнай арганізацыяй падрыхтоўкі да вясны адказалі калгаснікі, рэдкалегіі насценгазет і селькоры на забойства Змітра Крывіцкага.

У адказ на вылазку класавых ворагаў ад-наасобнікі ўступілі ў калгасы, у адной толь-кі суседняй з калгасам «6-ы з’езд Саветаў» вёсцы Любатынь 17 беднякоў і сераднякоў на мітынгу заявілі аб уступленні ў калгас, а па раёну ў калгасы ўступіла звыш 200 аднаасоб-нікаў.

Пахавалі тав. Крывіцкага ў раённым цент-ры. На пахаванне сабраліся тысячъ: працоў-ных не толькі мястэчка, але і з многіх калга-саў раёна. Сям’і т. Крывіцкага раённыя арга-нізацыі аказалі дапамогу. Партарганізацыя Пярэвалацкага сельсавета і сельскі Савет узя-лі на сябе абавязацельства дапамагаць сям’і Крывіцкага выхаваць дзяцей Змітра такімі ж бясстрашнымі байцамі, якім быў іх загінуў-шы бацька.

Зверскае забойства тав. Крывіцкага яшчэ і яшчэ раз патрабуе ад нас, рабселькораў і ра-ботнікаў друку, быць больш пільнымі. Ніякай літасці да класавага ворага! Яшчэ лепш заво-стрым наша селькораўскае пяро супраць кла-савых ворагаў, супраць іх агентаў — жулікаў, лодыраў, разгільдзяяў.

Прашчай, тав. Крывіцкі! Табе не ўдалось прысутнічаць на нашым з’ездзе. Але тысячы рабселькораў Савецкай Беларусі будуць, як ты, бязлітасна змагацца з астаткамі класава-га ворага, змагацца за канчатковую перамогу сацыялізма.

Газета «Калгаснік Талачыншчыны», 28 лютага 1935 г.

Рапарт з'езду

3 прамовы старшыні Талачынскага райвыканкома Конікава на XII Усебеларускім з’ездзе Саветаў

Талачынскі раён прыйшоў да раённага з’ез-да Саветаў з вялікімі дасягненнямі. Калгасны лад перамог канчаткова. 10 тысяч сялянскіх двароў аб’яднаны ў 201 калгас. За ўсімі кал-гасамі зямля замацавана на вечнае карыстан-не. У раёне ёсць 2 МТС. На калгасных палях працуе 116 трактароў, якія апрацоўваюць 70 тысяч га з 86 тысяч, замацаваных за калга-самі. . .

Трактарыст тав. Сарачынскі, які прысутні-чае на з’ездзе ў якасці дэлегата, даў 1207 га выпрацоўкі на трактары ХТЗ. За ім ідуць тт. Рабцаў, Салаўёў і дзесяткі іншых тракта-рыстаў МТС і саўгасаў.

Стаханаўка тав. Палякова Зіна. . . — удзельні-ца Усебеларускага злёту стаханаўцаў. Тав. Машкарова Наста. Даярка тав. Блажэвіч Ган-на — дабілася ў сярэднім ад кожнай каровы 3,5 тыс. літраў малака і да 5 тыс. літраў на рэкордную карову.

Шматдзетным мацерам у Талачынскім раё-не ,ўжо выдана 236 тыс. руб. дзяржаўнай да-памогі. . .

Да рэвалюцыі ў Талачынскім раёне было толькі 6 школ. . . Цяпер ў раёне 106 школ, у якіх вучыцца 14 тыс. дзяцей. 2,5 млн. руб. рас-ходуюцца па раённаму бюджэту на асвету. . .

Па далёка няпоўнаму падліку наша калгас-ная вёска Талачынскага раёна дала краіне 37 урачоў. . , 250 настаўнікаў, дзесяткі аграномаў і дзесяткі адказных работнікаў. У вышэйшых навучальных установах і тэхнікумах вучыц-ца 400 чалавек.

Калі адбываўся XI Усебеларускі з’езд Са-ветаў, Талачынскі раён быў у ліку адстаю-чых раёнаў, займаў апошняе месца ў рэспуб-ліцы. . . Да 4 лістапада раён выканаў план за-купан хлеба, да 14 лістапада — выканаў план кантрактацыі льну, лён здан замест № 10 у сярэднім № 11. . .

Газета «Калгаснік Талачыншчыны», 27 лістапада 1936 г.

За газетным радком

Па старонках газеты «Калгаснік Талачыншчыны» (з 1938 «Чырвоны хлебароб»)

23 лютага 1937 г.

Асаавіяхімаўцы саўгаса «Лемніца» (10 ча-лавек) зрабілі 30-кіламетровы пераход у про-цівагазах па маршруту Лемніца — Талачын. Умовы для пераходу былі цяжкія — многа снегу. Але за 6 гадзін асаавіяхімаўцы пады-шлі да фінішу. Гэта пераход — у гонар XIX гадавіны слаўнай Чырвонай Арміі.

2 красавіка 1937 г.

30 сакавіка 9 лепшых стаханаўцаў сельскай гаспадаркі раёна выехалі ў Мінск на Усебе-ларускі злёт майстроў сацыялістычнага ўра-джаю.

25 жніўня 1937 г.

Машыніст Талачынскай МТС тав. Марчэў-скі Міхаіл і трактарыст Калінін Фама ў кал-гасе «Ударнік» Азерацкага сельсавета за сут-кі на машыне «БДО-34» намалацілі 28 тон хле-ба. Гэта вышэйшы рэкорд у нашым раёне па малацьбе.

25 студзеня 1939 г.

Сёння выходзіць юбілейны — тысячны ну-мар нашай газеты. Газета друкуе прывітан-ні райкома КП (б) Б і райвыканкома і разва-рот з выступленняў селькораў.

18 лютага 1939 г.

У нашым раёне 3 МТС. 3 іх 2 арганізаваны ў 1937 г. Гэтыя МТС абслугоўваюць усе кал-гасы. Шмат трактароў навейшых сістэм, 14 камбайнаў, 40 трактарных сеялак, 30 ільно-церабілак, многа малатарняў і іншых ма-шын — вось што накіроўваюць МТС для ра-боты ў калгасах.

* * *

Больш як 900 жанчын працуюць на адказ-ных пастах калгаснай вытворчасці ў раёне.

3 іх 880 звеннявых, брыгадзіраў, трактары-стаў, старшынь калгасаў. Ёсць таксама жан-чыны-камбайнёркі.

29—30 мая 1940 г.

28 мая стала першым днём масавага выха-ду ўсіх калгаснікаў раёна на меліярацыйныя работы. Многія арганізацыі рушылі на рабо-ту па асваенню новых зямель, пераўтварэнню балот і хмызнякоў ва ўрадлівыя палі і сена-жаці. 26 звенняў з калгасаў «Чырвоны бараць-біт», «XV з’езд КП(б)Б», «XVII з’езд ВКП(б)» і «Ударнік» выйшлі на асушку балотных зя-мель «Усвіж — Бук».

27 лістапада 1940 г.

Шаматульскі Даніла Васілевіч — звеннявы калгаса «Чырвоная Іскра» Няклюдаўскага сельсавета вось ужо трэці год атрымлівае вы-сокі ўраджай бульбы. У 1938 г. ўраджай у яго звяне атрыман 230 цэнтнераў з гектара, у 1939 г. — 260 цэнтнераў, а ў гэтым годзе — 320 цэнтнераў з гектара. Тав. Шаматульскі выстаўкомам УСГВ прадстаўлен да ўзнагаро-Ды.

18 красавіка 1941 г.

Моладзь 1921—1922 гг. нараджэння рыхту-ецца да чарговага призыву ў рады Чырвонай Арміі і Ваенна-Марскога Флоту. Для абучэн-ня дапрызыўнікаў ваеннай справе ў раёне створана шмат каманд. Актыўны ўдзел у абу-чэнні дапрызыўнікаў прымаюць медработнікі. Яны абучаюць будучых байцоў, як аказаць першую медыцынскую дапамогу, вывучаюць з імі праграму комплексу ГСА.

СПІС ВОІНАЎ-ЗЕМЛЯКОЎ, ЯКІЯ ЗАГІНУЛІ Ў САВЕЦКА-ФІНЛЯНДСКУЮ ВАЙНУ 1939-40

АБОЛЕЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

БУЛЫГІН Герасім Міхайлавіч, нарадзіўся ў в. Кісялева; радавы, прапаў без вестак у сака-віку 1940.

ЯКУШЭВІЧ Фёдар Мікітавіч, нарадзіўся ў 1903 у в. Беліца Сенненскага р-на Віцебскай воблас-ці, жыў у в. Кісялева; радавы, загінуў у студзе-ні 1940.

АЗЕРАЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

РАКАЎ Рыгор Маркавіч, нарадзіўся ў 1909 у в. Скавышкі, ст. сяржант.

АЛЁНАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ДУШН Фёдар Дзмітрыевіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Засценкі, загінуў у 1940.

МІХНЕВІЧ Дзмітрый Лаўрэнцьевіч. нарадзіў-ся ў 1920 у в. Казігорка; у Чырвонай Арміі з 1939, загінуў у 1940.

СІЛІВОНЦЬЕЎ Дзмітрый Іванавіч, нарадзіўся Ў 1916 у в. Лаўрэнаўка, прапаў без вестак у са-кавіку 1940.

ФЕДЗЮКОЎ Васіль Анікеевіч, нарадзіўся ў 1918 у в. Козаўка, працаў без вестак у лютым 1940.

ШАЎНЯ Якаў Аляксеевіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Вялікае Гальцэва.

ВАЛОСАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

БАБАРНЕЎ Фёдар Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Харлінцы; прапаў без вестак у лютым 1940.

БУРЫЛІН Павел Цімафеевіч, нарадзіўся ў 1911 у Днепрапятроўску, да 1939 жыў у в. Нізкі Га-радзец; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загі-нуў 3. 3. 1940.

ВАРАНОВІЧ Іван Васілевіч, нарадзіўся ў 1912 у в. Высокі Гарадзец; у Чырвонай Арміі з 1939. загінуў у сакавіку 1940.

ДЗЯДЗЕЧКІН Ульян Васілевіч, нарадзіўся ў 1902 у в. Лазы; член КПСС, мал. лейтэнант, за-гінуў 2. 2. 1940.

ЖУК Пётр Федасеевіч, нарадзіўся ў 1914, ра-давы, прапаў без вестак у лютым 1940.

КОЗІК Аляксандр Мікітавіч, нарадзіўся ў в. Нізкі Гарадзец, загінуў у 1940.

КУДЗІН Мікалай Іванавіч, нарадзіўся ў в. Но-вае Сяло.

ПАРАХОНЬКА Аляксандр Аляксандравіч, на-радзіўся ў 1913, прапаў без вестак у лютым 1940.

ПЛЯСКАЧ Пётр Фаміч, радавы, загінуў 21. 2. 1940.

РЭДЗЬКА Ягор Філімонавіч, нарадзіўся ў 1915 у в. Дубровіна; радавы, прапаў без вестак у 1940.

РЭДЗЬКА Якаў Гаўрылавіч, нарадзіўся ў 1909

у в. Дубровіна; радавы, прапаў без вестак у 1939—40.

ХІРЭВІЧ Максім Севаецьянавіч, нарадзіўся ў

1910 у в. Лазы, загінуў у 1939.

ЦЁНЮШКА Ніканор Іванавіч, нарадзіўся ў в. Сухачэва; малодшы камандзір, загінуў 29. 1. 1940.

ШЫНКЕВІЧ Піліп Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1915, радавы, загінуў 7. 1. 1940.

ЯЦКЕВІЧ Стафан Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1907 у в. Валосава; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў у лютым 1940.

ВОЎКАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

БУРСКІ Ягор Маркавіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Варанцэвічы, загінуў у 1940.

ДРАГУНОЎ Андрэй Рыгоравіч, нарадзіўся ў

1911 у в. Варанцэвічы; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, прапаў без вестак у студзені 1940.

ДРАГУНОЎ Андрэй Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1911 у Жукнеўскім сельсавеце, жыў у в. Мар’ян-полле; загінуў у сакавіку 1940.

КУКСЯНКОЎ Васіль Ціханавіч, нарадзіўся ў 1913 у в. Варанцэвічы.

ПАШКЕВіч Фёдар Тарасавіч, нарадзіўся ў в. Варанцэвічы.

ПІСАРЭНКА Аляксей Апанасавіч, нарадзіўся ў в. Багрынава; радавы, загінуў у 1939.

РУГАЛЪ Павел Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1918 у в. Сіўцава, член ВЛКСМ, працаваў камбайнерам; у Чырвонай Арміі з 1939, прапаў без вестак.

ТРЫБУЛЬ Васіль Мітрафанавіч, нарадзіўся ў

1910 у в. Воўкавічы; радавы, загінуў 12. 2. 1940.

УРЎБЛЕЎСКІ Станіслаў Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Крывое; у Чырвонай Арміі з 1939, пра-паў без вестак у 1940.

ЖУКНЕЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

РЫМКЕВІЧ Валяр’ян Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1912 у в. Новае Палюдава; у Чырвонай Арміі з жніўня 1939. радавы, памёр ад ран 11. 3. 1940.

САЯН Іван Маркавіч, нарадзіўся ў в. Хацені-чы; лётчык, загінуў у 1939.

ЯСКЕВІЧ Мітрафан Мікітавіч, нарадзіўся ў в. Рэчкі, загінуў у 1940.

КОХАНАЎСКІ ПАСЯЛКОВЫ САВЕТ

АЎЛАСЕНКА Сямён Раманавіч, нарадзіўся ў 1905 у в. Марцюхова, памёр ад ран 9. 10. 1939.

БАВАРЫКА Якаў Іванавіч, нарадзіўся ў 1902 у в. Шапчына; радавы, загінуў у 1939—40

БУЛАЎКІН Фёдар Іванавіч, нарадзіўся ў 1918 у в. Астрашапкі; радавы, загінуў у студзені 1940.

КАЗЛОЎСКІ Іосіф Іванавіч, нарадзіўся ў 1917 у в. Круханавічы; у Чырвонай Арміі з 1939, ра-давы, загінуў 18. 1. 1940.

КАРАНЕЎСКІ Фёдар Міхайлавіч, нарадзіўся ў

1911 у в. Круханавічы; у Чырвонай Арміі з 1939. радавы, прапаў без вестак у лютым 1940.

ПАЎЛОЎСКІ Сямён Паўлавіч, нарадзіўся ў 1910 у г. п. Коханава, загінуў у 1940.

САНКОЎСКІ Іван Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Багданаўка, радавы.

ТРАЦЦЯКОЎ Макар Емяльянавіч, нарадзіўся ў 1905; у Чырвонай Арміі з 1940, радавы, прапаў без вестак у 1940.

* * *

АЎЛАСЕНКА Іван Кляменцьевіч, нарадзіўся ў 1915 у в. Марцюхова; прапаў без вестак у ка-стрычніку 1939 у час вызваленчага находу ў За-ходняй Беларусі.

ПЛОСКАЎСКІ СЕЛЬСАВЕТ

АПЕНКІН Сямён Ульянавіч, нарадзіўся ў 1908 у в-. Барсучыны; у Чырвонай Арміі з 1939, рада-вы, прапаў без вестак у лютым 1940.

БАКУНОВІЧ Емяльян Фёдаравіч. нарадзіўся Ў 1911 у в. Барсучыны; перад савецка-фінлянд-скай вайной праходзіў зборы, загінуў на фронце.

БАКУНОВІЧ Усцін Мікітавіч, нарадзіўся ў 1911; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў Ў 1939.

ДУБКОЎ Пётр Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1911 у в. Латыгаўка; у Чырвонай Арміі з 1939.

ЖЫРКЕВІЧ Пётр Мінавіч, нарадзіўся ў 1903 у в. Прылессе; у Чырвонай Арміі з 1939, рада-вы, загінуў 22. 2. 1940.

ЖУРАЎЛЁЎ Ігнат Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1914 у в. Сані; радавы, прапаў без вестак 7. 1. 1940.

ЗУБЦОЎ Нічыпар Кірэевіч, нарадзіўся ў 1914 у в. Еўлахі; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў у лютым 1940.

КАРОТКІН Міхаіл Пятровіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Валькі; радавы, прапаў без вестак у студзе-ні 1940.

ЛЯХОВІЧ Антон Лаўрэнцьевіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Козкі; у Чырвонай Арміі з 1939, рада-вы, прапаў без вестак у лютым 1940.

НАРЧУК Міхаіл Сямёнавіч, у Чырвонай Арміі з 1939, радавы.

ПАШКЕВіч Станіслаў, нарадзіўся ў в. Сака-лянка, радавы.

ПАШКЕВІЧ Станіслаў Паўлавіч, нарадзіўся ў 1912 у в. Дунавік; радавы, прапаў без вестак у снежні 1939.

СВІТКІН Васіль Лявонавіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Старая Будаўка; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, памёр ад ран 16. 2. 1940.

СІМАНОВІЧ Яфім Кірылавіч, радавы.

УГЛОЎ Уладзімір Нічыпаравіч, нарадзіўся ў 1912 у в. Еўлахі; у Чырвонай Арміі з 1939, рада-вы, прапаў без вестак у лютым 1940.

УЛІЦІН Пётр Пятровіч, нарадзіўся ў 1910 ў в. Гастынічы; радавы, загінуў 27. 1. 1940.

ХАЛЕЦКІ Пётр Андрэевіч, нарадзіўся ў 1912 у в. Сакалянка, у Чырвонай Арміі з 1939, рада-вы.

ЧАПЛЯНОК Васіль Міхайлавіч. нарадзіўся ў 1910 у в. Латышова; радавы, прапаў без вестак 9. 3. 1940.

ШАВЯЛЁУ Ілья Апанасавіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Старая Будаўка; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў 11. 2. 1940.

СЕРКАВІЦКІ СЕЛЬСАВЕТ

ЗЕЛЮТКОЎ Пётр Яфімавіч, нарадзіўся ў 1911 у в. Пукалава; радавы, прапаў без вестак у лю-тым 1940.

ЛАВІЦКІ Дзяніс Мікітавіч, нарадзіўся ў 1909 у в. Прусінічы, радавы.

МЯСНІКОЎ Васіль Пятровіч, нарадзіўся ў в. Прусінічы, радавы.

МЯСНІКОЎ Ягор Пятровіч, нарадзіўся ў 1911 у в. Прусінічы; у Чырвонай Арміі з 1938, малод-шы камандзір. памёр ад ран 4. 12. 1939.

ПАШКЕВІЧ Леанід Раманавіч, нарадзіўся ў 1920 у в. Раманаўка; у Чырвонай Арміі з 1939, малодшы камандзір, прапаў без вестак у сакаві-ку 1940.

ПАШКЕВІЧ Фёдар Тарасавіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Заполле, радавы, загінуў 9. 2. 1940.

ЧАПЛЯНОК Васіль Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Раманаўка; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, прапаў без вестак 9. 3. 1940.

СЛАЎНЕНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

ГУБАРЭВІЧ Іван Пятровіч, нарадзіўся ў 1920 у в. Губарэва, яфрэйтар, прапаў без вестак 20. 1. 1940.

ДАВЫДАЎ Васіль Антонавіч, нарадзіўся ў 1913 у в. Трасцянка; у Чырвонай Арміі з 1938, прапаў без вестак у лютым 1940.

ЛАТУШКІН Архіп Фядосавіч. нарадзіўся ў 1907 у в. Зябліца; у Чырвонай Арміі з 1939, ра-давы, загінуў у лютым 1940.

ПАЖАРЫЦКІ Іван Стафанавіч, нарадзіўся ў 1911 у в. Каменка; у Чырвонай Арміі з 1939, ра-давы, загінуў 12. 2. 1940.

* * *

ЖЫТКОЎСКІ Дзмітрый Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1916 у в. Слаўнае; кавалерыст, загінуў у 1938 у баях каля возера Хасан,

ГОР АД ТАЛАЧЫН

ГРЫГАРОВІЧ Фёдар Барысавіч, нарадзіўся ў 1912, радавы, загінуў у лютым 1940.

КАЛІНІН Віктар Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1904; у Чырвонай Арміі з 1939, загінуў у снежні 1939.

МАРКІЯНОВІЧ Уладзімір Рыгоравіч, нарадзіў-ся ў 1909; у Чырвонай Арміі з верасня 1939, ра-давы, загінуў 5. 2. 1940.

ЧУМРАЙ Антон Піліпавіч, нарадзіўся ў 1909; радавы, стралок, прапаў без вестак у студзені 1940.

ЯРОЦКІ Міхаіл Емяльянавіч, нарадзіўся ў 1904; радавы, стралок, прапаў без вестак у са-кавіку 1940.

* * *

ГАЛУБОЎСКІ Аляксей Пятровіч, нарадзіўся ў 1914; у Чырвонай Арміі з 1938, радавы, загінуў 27. 8. 1939 у баях у раёне р. Халхін-Гол.

ТАЛАЧЫНСКІ СЕЛЬСАВЕТ

АНФІЛАЎ Максім Іванавіч, нарадзіўся ў 1914 у в. Друцк; малодшы камандзір, загінуў 5. 2. 1940.

АЎЧЫНКА Аляксей Карпавіч, нарадзіўся ў

1913 у в. Мураўнічы; у Чырвонай Арміі з 1939. радавы, загінуў у лютым 1940.

ВАЛЕНТАЎ Рыгор Васілевіч, нарадзіўся ў 1913 у в. Друцк; радавы, прапаў без вестак у сакаві-ку 1940.

ДАВЫДАЎ Васіль Антонавіч, нарадзіўся ў 1916 у Круглянскім р-не Магілёўскай вобл. ; радавы, прапаў без вестак у 1940.

ЗЯЗЮЛЕВІЧ Іван Мікітавіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Райцы; радавы, прапаў без вестак у лютым 1940.

Л1ТВІНКА Аляксей Тарасавіч, нарадзіўся ў 1909 у в. Мураўнічы; радавы, прапаў без вестак у лютым 1940.

ЛЯШНЕЎСКІ Фёдар Сцяпанавіч, нарадзіўся ў

1914 у в. Шмідзельшчына; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў у лютым 1940.

МАРКЕВіч Мікалай Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1908 у в. Шмідзельшчына; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў 20. 2. 1940.

МАРКІЯНОВІЧ Мікалай Рыгоравіч, нарадзіўся Ў 1907 у в. Стары Талачын; у Чырвонай Арміі з 1939, радавы, загінуў 12. 2. 1940.

СУШКОЎ Сяргей Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1914; радавы, разведчык, прапаў без вестак.

СУШКОЎ Уладзімір Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1918; радавы, прапаў без вестак.

СУШКОЎ Ягор Іванавіч, нарадзіўся ў 1910 у в. Зялёная; радавы, загінуў 23. 2. 1940.

У ГАДЫ СУРОВЫХ ВЫПРАБАВАННЯЎ

Незлічонымі матэрыяльнымі стратамі, па-лаючымі гарадамі і вёскамі, неймавернымі людскімі пакутамі і мільёнамі заўчасна аба-рваных чалавечых жыццяў увайшла ў нашу гісторыю Вялікая Айчынная вайна. Пачатак яе быў надзвычай цяжкім. Нашы войскі, ве-дучы цяжкія абарончыя баі, былі вымушаны адступаць над націскам колькасна пераўзы-ходзячага і больш вопытнага праціўніка. Са-вецкая Беларусь з першых гадзін вайны апы-нулася ў агні пажарышчаў і жорсткіх баёў. Арэнай баявых дзеянняў стала і зямля Та-лачыншчыны, што ляжала на шляху ворага, які рваўся да Масквы.

Перад часцямі Заходняга фронту стаяла задача затрымаць праціўніка, які наступаў у напрамку Барысаў — Орша. 3 Падмаскоўя ў раён Барысава была перакінута 1-я Маскоў-ская пралетарская мотастралковая дывізія пад камандаваннем палкоўніка Я. Р. Крэйзе-ра. Абарончыя баі вялі таксама курсанты Ба-рысаўскага танкавага тэхнічнага вучылішча і зводная дывізія, сфарміраваная з часцей, што адышлі з раёна Мінска. 30 чэрвеня 1-я Мас-коўская мотастралковая дывізія заняла рубеж абароны на ўсходнім беразе Бярэзіны. У яе ўваходзілі 6-ы і 175-ы мотастралковыя, 12-ы танкавы, 13-ы артылерыйскі палкі, 300-ы зе-нітны і 123-і супрацьтанкавы артылерыйскія дывізіёны, 93-і разведвальны батальён і ін-шыя спецыяльныя падраздзяленні. Дывізія мела больш за 220 танкаў, у тым ліку 40 Т-34 і КВ (А н д р у ш ч а н к а М. К. На зямлі Бе-ларусі летам 1941 года. Мн. , 1985. С. 98). Калі танкі нямецкага генерала Гудэрыяна выйшлі да Бярэзіны, яны сустрэлі ўпартае супраціўленне воінаў-масквічоў. За тры дні жорсткіх баёў на гэтым напрамку вораг стра-ціў каля 70 танкаў і 1,5 тысячы салдат і афі-цэраў. Аднак колькасная перавага праціўніка не давала магчымасці дывізіі заняць устойлі-вую абарону. Каб пазбегнуць акружэння, Я. Р. Крэйзер выкарыстаў тактыку рухомай абароны. Днём савецкія войскі вялі баі, а ноч-чу адрываліся ад праціўніка на 10—12 кіла-метраў і займалі абарону на наступным зруч-ным рубяжы. Гэта прымушала камандаванне ворага мяняць планы, на што ён траціў ня-мала часу, жывой сілы і тэхнікі. Так на пра-цягу многіх сутак бесперапынных баёў вы-мотваліся сілы праціўніка, стрымлівалася яго наступление, выйграваўся час. Гэта садзейні-чала своечасоваму разгортванню войск 20-й арміі на рубяжы Орша — Шклоў.

Жорсткія баі разгарэліся за Талачын. Уве-чары 5 ліпеня вораг захапіў аўтамагістраль Мінск — Масква на участку ад Славеняў да Талачына. Таму часцям 1-й Маскоўскай дыві-зіі давялося рухацца да новага рубяжа ноч-чу ўздоўж аўтамагістралі па прасёлачных да-рогах. Неабходна было вызваліць горад і зноў завалодаць аўтастрадай. Раніцай 6 ліпеня мо-тастралковыя палкі падышлі да ракі Друць. Разведчыкі батальёна капітана В. Былінкіна ўбачылі вялікую калону мотапяхоты і адкры-лі па ёй агонь. На дапамогу ім падаспеў ба-тальён капітана П. Шурухіна. 3 поўначы па фашыстах ударыў 175-ы мотастралковы полк. Каля 16 гадзін працягваўся бой за Талачын. Фашысты сцягнулі сюды ўсе наяўныя сілы, што былі ў раёне Барысава. На працягу су-так утрымлівала дывізія горад, нягледзячы на шквал агню і бомбавыя ўдары. 8 і 9 ліпе-ня ішла ўпартая барацьба за Талачын. Горад двойчы пераходзіў з рук у рукі. Бяспрыклад-ную стойкасць і мужнасць паказалі ў гэтых баях савецкія воіны. «Пад ударамі контрата-каваўшых савецкіх часцей вораг 8 ліпеня па-кінуў Талачын. Прычым нашы войскі ўзялі тут у палон каля 800 салдат і афіцэраў пра-ціўніка, захапілі сцяг 47-га Берлінскага танкавага корпуса і ўтрымлівалі горад на пра-цягу сутак. У баях за раённы цэнтр удзель-нічалі і воіны 115-га танкавага палка пад ка-

мандаваннем маёра Сяргеева. Намеснік ка-мандзіра роты лейтэнант М. П. Мітрохін, які ўдзельнічаў у баях на барысаўска-талачын-скім напрамку, паказаў высокую баявую вы-вучку і смеласць. Яго танк знішчыў некалькі гарматных разлікаў і бронемашин праціўні-ка. А калі на дарозе Мінск — Масква з’явілася восем фашысцкіх танкаў, лейтэнант М. П. Мі-трохін дзёрзкай атакай знішчыў тры гітлераў-скія машыны. . .                              !

Смела дзейнічалі артылерысты 123-га асоб-нага дывізіёна супрацьтанкавых гармат. Ка-лі выбыў са строю камандзір адной з гармат, радавы В. В. Кочатаў замяніў яго і трапнымі выстраламі знішчыў мінамётную батарэю во-рага» (там жа. С. 109, на рус. мове).

Вечарам 9 ліпеня 1-я мотастралковая дыві-зія пад націскам ворага вымушана была ад-ступіць на новы рубеж абароны ў раёне Ко-ханава. Дывізія трывала ўтрымлівала заняты рубеж, нярэдка пераходзіла ў контратакі, на-носячы па часцях 18-й дывізіі ворага адчу-вальныя ўдары. На Коханаўскім плацдарме гераічны подзвіг здзейсніў наводчык М. М. Дзмітрыеў (матэрыял пра яго глядзі ў арти-куле «Герой-артылерыст»),

У пачатку ліпеня ў раёне Барысава і Та-лачына жорсткія баі ішлі і на зямлі, і ў па-ветры. Дзеянні эскадрылляў 213-га і 214-га бамбардзіровачных авіяпалкоў, якія базіра-валіся каля вёскі Зубава непадалёку ад Оршы, прыкрывалі знішчальнікі 401-га зні-шчальнага авіяпалка, якім камандаваў пад-палкоўнік Герой Савецкага Саюза С. П. Су-прун. Гэты полк, сфарміраваны ў першыя дні вайны, меў на ўзбраенні навейшыя самалё-ты ЛаГГ-3 і МіГ-3. Лётчыкі палка рабілі па 5—6 баявых вылетаў у дзень. 4 ліпеня ў не-бе Талачыншчыны ў няроўным баі з шасцю варожымі самалётамі С. П. Супрун загінуў. Радзіма ў другі раз удастоіла адважнага со-кала звания Героя Савецкага Саюза (глядзі артыкул «У імя жыцця»).

Затрыманне перадавых часцей груны армій «Цэнтр>> на барысаўска-аршанскім напрамку мела ддя нашых войск важнае значэнне. Быў выйграны час, падраздзяленні 20-й арміі ат-рымалі магчымасць стварыць абарону на Дняпры. Паводле прызнання Гудэрыяна, ня-мецкія танкавыя войскі ў гэтых баях адчулі моц савецкіх танкаў Т-34, перад якімі ня-мецкая супрацьтанкавая артылерыя аказа-лася бездапаможнай. Асабліва вызначылася ў гэтых баях 1-я Маскоўская пралетарская мотастралковая дывізія. Яе камандзіру Я. Р. Крэйзеру за ўмелае кіраўніцтва баямі было прысвоена звание Героя Савецкага Саюза. Больш за 300 воінаў дывізіі былі адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі, дывізія адна з пер-шых стала гвардзейскай (глядзі артыкул «Гвардзейцы-масквічы»).

У ліпені 1941 г. ў Талачыне знаходзіліся камандныя пункты Гудэрыяна і камандую-чага 4-й арміяй фельдмаршала Клюге. Сімва-лічна, што ў 1812 г. тут была штаб-кватэра Напалеона. Вераломныя захопніцкія планы прывялі іх на нашу зямлю, але фінал гэтых паходаў быў аднолькава ганебным,

3 першых дзён акупацыі раёна гітлераўцы сталі ўстанаўліваць і тут «новы парадак»: рабавалі матэрыяльныя каштоўнасці, асабі-стую маёмасць савецкіх людзей, расстрэльва-лі камуністаў, савецкіх работнікаў, актыві-стаў калгаснага руху. Кожнага падазронага адпраўлялі ў турмы, лагеры, адкуль вырвац-ца жывымі ўдавалася нямногім. У буйных населеных пунктах былі размешчаны вайско-выя гарнізоны, у вёсках прызначаны стара-сты, у цэнтрах сельсаветаў і раённым цэнт-ры — бургамістры. Гэтыя ўстановы акупа-цыйнага рэжыму павінны былі стварыць акупантам спакойнае жыццё ў тыле і беспера-бойнае забеспячэнне арміі. Ва ўмовах тэрору акупацыйнай адміністрацыі кожны сумленны чалавек лічыў сваім свяшчэнным абавязкам вытрымаць экзамен на чалавечую годнасць, зрабіць усё магчымае для перамогі над моц-ным і каварным ворагам.

Вялікую работу правялі чыгуначнікі і іх сем’і. Ва ўмовах абстрэлу і жорсткай бамбар-дзіроўкі яны рабілі ўсё, каб адправіць паяз-ды са станцый Слаўнае, Талачын, Коханава. Самі ад’язджалі апошнім эталонам ці разам з адступаючымі войскамі ішлі на ўсход.

Як сапраўдны камуніст дзейнічала стаха-наўка-меліяратар Ганна Іванаўна Федзюкова: калі фашысты ўжо ўваходзілі ў вёску Ня-клюдава, яна схавала ў сваёй хаце сцяг Ня-клюдаўскага сельскага Савета. За выратава-ны сцяг заплацілі жыццём маці і бацька Ган-ны Іванаўны, сястра Клава была вывезена ў Германію.

Мікалаю Фёдаравічу Валянтовічу, былому старшыні калгаса імя Леніна, фашысты пра-панавалі супрацоўнічаць з імі. Камуніст Ва-лянтовіч выбраў смерць, але не здрадзіў Ра-дзіме.

. . . 7 ліпеня акупанты прыйшлі ў вёску Уз-носнае. На наступны дзень гітлераўцы рас-стралялі раненага малодшага камандзіра Чырвонай Арміі I. С. Снапкова, які адстаў ад сваёй часці. У той жа дзень у паветраным баі загарэўся над вёскай наш самалёт і ўпаў ка-ля вёскі Пукалава. Самалёт быў акружаны фашыстамі. Раненых абгарэлых лётчыкаў гіт-лераўцы кінулі ў палаючы самалёт. Праз два дні акупанты схапілі старшыню калгаса «Но-вы шлях» Дабрынскага. Звязанага, яго пры-вязалі да падводы і вадзілі па вёснах, потым расстралялі.

Калі заціхлі баі, жыхары бліжэйшых насе-леных пунктаў цішком выносілі з поля бою параненых байцоў і камандзіраў, аказвалі ім першую дапамогу і хавалі далей ад вачэй акупантаў. Не зважаючы на смяротную не-бяспеку, давалі воінам прадукты, пераапра-налі іх у цывільнае. Многія з іх заплацілі за гэта сваім жыццём.

Камсамольцы Аркадзь Зелюткоў і Косця Мяснікаў сустрэліся са знясіленымі воінамі на ўскрайку лесу каля вёскі Узноснае. Пры-неслі ім адзенне, прадукты, дапамаглі вызна-чыць дарогу. I тыя даверылі камсамольцам самае дарагое, што было з імі — сцяг іх 56-й Маскоўскай стралковай дывізіі. Маладыя па-трыёты выканалі наказ байцоў — выратавалі сцяг, які пазней быў перапраўлены на Вялі-кую зямлю.                         і

Іван Рыгоравіч Кударэнка, г. длоўны бухгалтер Талачынскага аддзялення сель-гасбанка, перад прыходам акупантаў сха-ваў у памяшканні банка важныя дакументы і пішучую машынку. Праз пэўны час па просьбе партызан Іван Рыгоравіч, рызыкуючы жыццём, з-пад самага носа гітлераўцаў, якія абсталявалі ў былым банкаўскім будынку гасцініцу, вынес машынку і перадаў праз су-вязных у брыгаду М. П. Гудкова. А вырата-ваныя дакументы вельмі спатрэбіліся пасля вайны.

К канцу 1941 г. ў лясах Талачынскага і су-межных з ім раёнаў з’явілася шмат асобных груп з ваеннаслужачых, якія былі паранены ў баях і адсталі ў час выхаду з акружэння ад сваіх часцей, ваеннапалонных, якім уда-лося вырвацца з лап фашыстаў. Усіх іх аб’яд-ноўвала нястрымнае жаданне прарвацца на ўсход і хутчэй уступіць у дзеючую армію. Але нямногім чырвонаармейцам, каго выво-дзілі да лініі фронту мясцовыя жыхары, уда-валася прарвацца за яе — варожыя гарнізо-ны густой сеткай, нібы павуціннем, аблыталі акупіраваную тэрыторыю, пільна ахоўвалі ўсё наваколле. Пасля няўдалых спроб пра-рвацца за лінію фронту многія воіны вярта-ліся да знаёмых мясцін і людзей, з якімі паспелі ўстанавіць сувязь. Асенняя непагадзь і ранняя зіма прымусілі байцоў выйсці з ле-су і да вясны шукаць прытулку ў наваколь-ных вёсках.

3 надыходам вясны 1942 яны зноў пайшлі ў лясы, а разам з імі і частка мясцовай мо-ладзі. За зіму байцы ўстанавілі цесныя сувя-зі з камуністамі і камсамольцамі, патрыятыч-на настроенай часткай насельніцтва. Патрыё-ты дапамагалі выбраць надзейныя месцы ў навакольных лясах і балотах, забяспечвалі чырвонаармейцаў зброяй, адзеннем, харчаван-нем.

Так у сакавіку — маі 1942 узніклі парты-занскія групы I. Н. Стрэльнікава, С. Ц. Бара-нава, У. П. Карцава, М. П. Вашкіна, А. Д. Кля-чына, А. П. Куіна, Р. С. Іванова, Р. М. Се-васцьянава, А. Ф. Сімдзянкіна, В. П. Палякова, М. К. Сушкова, Г. М. Каўрыгі, М. П. Гудкова і інш.

Весткі аб разгроме гітлераўскіх войск пад Масквой і пра першыя поспехі лясных сал-дат сталі сігналам для масавага ўключэння мясцовага насельніцтва ў груны народных мсціўцаў. Трупы колькасна выраслі. Для пра-вядзення больш значных аперацый і іх каар-дынацыі неабходна было аб’яднаць разроз-ненны групы ў атрады. Вясной і летам 1942 г. на тэрыторыі раёна з шматлікіх партызанскіх груп былі арганізаваны на поўдні раёна атрад «Чэкіст», у Воўкавіцкім лесе атрады «Гая» і «Перамога», каля в. Узноснае атрад М. П. Гуд-кова. Атрады больш упэўнена і арганізавана павялі барацьбу з ворагам. На працягу лета 1942 г. дзякуючы паспяховым і рашучым дзе-янням партызан тэрыторыя Талачынскага раёна была амаль поўнасцю ачышчана ад варожых фарміраванняў. Засталіся ўзмоцне-ныя гарнізоны толькі ў некалькіх буйных на-селеных пунктах. Для іх разгрому партиза-нам яшчэ не хапала ні сіл, ні вопыту.

Так званыя Віцебскія (Суражскія) «варо-ты», што існавалі ў лютым — верасні 1942 г, садзейнічалі ўстанаўленню сувязей з Вялікай зямлёй. Праз іх для кіраўніцтва народнай ба-рацьбой у Талачынскі раён прыбылі партый-ный работнікі С. М. Нарчук, М. А. Рашэтні-каў, якія ўзначалілі атрад «Граза». Таксама было заслана каля 10 дыверсійных груп для падрыўной дзейнасці на ўчастках чыгункі і шашэйных дарог Орша — Барысаў.

У жніўні 1942 г. атрад «Граза» быў разгор-нуты ў брыгаду «Граза» ў складзе 3 атрадаў. Атрады В. С. Лявонава (арганізаваўся ў Чаш-ніцкім і Сенненскім раёнах) і М. П. Гудкова паводле ўказання Віцебскага падпольнага аб-кома КІІ(б)Б аб’ядналіся ў брыгаду, якая атрымала назву па прозвішчу свайго каман-дзіра — Гудкова. У маі 1942 г. партизанскія атрады, што дзейнічалі на поўдні Талачынска-га і на тэрыторыі Шклоўскага раёнаў, арга-нізаваліся ў брыгаду «Чэкіст». За лета 1942 брыгадамі «Чэкіст», «Граза», Гудкова разам з асобнымі дыверсійнымі групамі на ўчастку Слаўнае — Коханава і Лотва — Шклоў было падарвана каля 60 чыгуначных саставаў. На гэтым жа ўчастку і ў той жа час рабілі дывер-сіі і партизаны бригад 8-й Круглянскай і 1-й К. С. Заслонава.

Буйную і добра арганізаваную аперацыю правялі партизаны 8-й Круглянскай бригады на чыгуначнай станцыі Слаўнае ў ноч на 28 жніўня 1942 г. У выніку гэтай аперацыі быў разгромлены гарнізон ворага станцыі Слаўнае, узарваны 2 вадакачкі, два саставы. Рух на станцыі быў перапынены на некалькі сутак. У гэты ж дзень у стаўцы фюрэра стала вядо-ма аб гэтай партызанскай аперацыі. Фашыс-цкае камандаванне за гэту чыста ваенную

акцыю партизан спагнала сваю злосць на ні ў чым не вінаватых мірных жыхарах. Фаши-сты вывезлі ў Крупкі і расстралялі 100 мір-ных жыхароў Талачыншчыны, сярод якіх бы-лі дзеці, жанчыны, старыя. Каб запалохаць мясцовае насельніцтва, каты сагналі глядзець на расстрэл жыхароў Крупак і навакольных вёсак.

Баючыся росту партызанскага руху, нямец-кае камандаванне кідала буйныя сілы на за-душэнне народнага супраціўлення. У Тала-чынскім раёне карная экспедыцыя пачалася з верасня 1942 г. Першы ўдар на сябе приняла брыгада «Чэкіст». Потым праціўнік блакіра-Вйў месца базіравання партизан брыгады Гуд-кова, 7 верасня ўступіла ў бой з атрадамі кар-нікаў брыгада «Граза». Пасля ўпартых пра-цяглых і няроўных баёў праціўніку ўдалося выцесніць партизан з займаемай імі тэрыто-рыі. Яшчэ большыя рэпрэсіі і тэрор абрушы-ліся на мірнае насельніцтва.

Вясной 1943 брыгады зноў занялі раёны сваёй дыслакацыі. За гэты час партизанскія атрады значна выраслі, папоўніліся мясцовы-мі жыхарамі, у тым ліку вялікай колькасцю моладзі Талачынскага раёна.

У ліпені 1943 г. распачаў работу Талачынскі падпольны райком партыі, які ажыццяўляў арганізацыйнае і палітычнае кіраўніцтва дзей-насцю партызанскіх брыгад «Граза», Гудкова, 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі, пад яго ўплывам было насельніцтва 14 сельсаве-таў паўночнай часткі раёна.

6 сельсаветаў паўднёвай часткі раёна (яе жыхары былі цесна звязаны з партызанскай брыгадай «Чэкіст») знаходзіліся ў зоне дзей-насці Шклоўскага падпольнага райкома пар-тый, створанага ў чэрвені 1943 г.

Склад Талачынскага падпольнага райкома КП(б)Б: сакратары: Нарчук Сямён Мікалаевіч (з 8. 7. 1943 па 28. 5. 1944, памёр), Пахамовіч Аляксей Пятровіч (з мая 1944 па 26. 6. 1944); члены райкома: Пахамо-віч Аляксей Пятровіч (з 8. 7. 1943 па 5. 1944), Ракаў Пётр Сямёнавіч (з 8. 7. 1943 па 30. 5. 1944, загінуў), Гудкоў Мікалай Пятровіч (з 7. 9. 1943 па 26. 6. 1944), Дзьячкоў Міхаіл Іванавіч (з 30. 11. 1943 па 26. 6. 1944). Падпольны райком партыі выдаваў газету «Чырвоны хлебароб» (рэдактар А. П. Пахамовіч).

У жніўні 1942 г. на тэрыторыю раёна пры-была ўпаўнаважаная ЦК ЛКСМБ па Тала-чынскаму раёну і сакратар Талачынскага РК ЛКСМБ Л. М. Міхайлава (з красавіка да жніўня 1942 г. камсамольскай работай у раё-не кіраваў Віцебскі абком ЛКСМБ). Да рабо-ты ў якасці членаў падпольнага райкома кам-самола былі прыцягнуты памочнік камісара па камсамольскай рабоце партызанскага ат-рада «Сцяг» брыгады «Граза» К. В. Блажэвіч і партизан атрада «Граза» А. У. Рак. У гэтым складзе падпольны райком прыступіў да ра-боты ў канцы 1942 г.

Склад Талачынскага падпольнага райкома ЛКСМБ: сакратары: Міхайлава Любоў Міхайлаўна (з жніўня 1942 па 26. 6. 1944), Рак Аляксандр Уласа-віч (сакратар па прапагандзе з жніўня 1942 па 26. 6. 1944); члены райкома: Блажэвіч Кацярына Васілеўна (з жніўня 1942 па 26. 6. 1944). Ворашань Аляксей Дзям’янавіч (з 16. 7. 1943 па 15. 2. 1944), Дзямешка Сцяпан Цімафеевіч (з 28. 2. 1944 па 26. 6. 1944), Маханёк Вера Іванаўна (з жніўня 1942 па 26. 2. 1944, загінула), Жураўскі Іван Іосіфавіч (з 1. 9. 1943 па 26. 6. 1944), Ільін Уладзімір Пятровіч (3 1. 9. 1943 па 26. 6. 1944).

Камсамольцы сталі актыўнымі памочнікамі партыйных органаў у арганізацыі ўсенарод-най барацьбы супраць ворага. У пачатку 1943 г. ў брыгаду «Чэкіст» прыбыла група ра-ботнікаў ЦК ЛКСМБ па рабоце з моладдзю ў тыле ворага (8 чалавек). Сярод іх былі Марыя Андрэева, Вера Барашкіна, Аня Ракіцянская, Люба Асмалоўская, Марыя Сугака. Яны адра-зу ж уключыліся ў партызанскае жыццё — хадзілі ў разведку, удзельнічалі ў баявых апе-рацыях.

Больш як палавіну падрыўных груп парты-занскіх атрадаў складалі камсамольцы і мо-ладзь. Пры іх актыўным удзеле ў час апера-цыі «Рэйкавая вайна» толькі з жніўня 1943 г. было ўзарвана 550 рэек брыгадай Гудкова, 570 — брыгадай «Граза». Па ініцыятыве кам-самольцаў у кожным атрадзе брыгады «Чэ-кіст» ствараліся Кнігі пашаны партизан, у якія заносілі імёны тых, хто найбольш вызна-чыўся. Сярод іх — М. Агаценка, старшы пад-рыўнік групы 1-га атрада (падарваў 17 варо-жых эшалонаў, загінуў пры выкананні чарго-вага задания), В. Холабаў з гэтага ж атрада (падарваў 9 эшалонаў). Камсамолец В. Юр-чанка з 31-га атрада меў на сваім рахунку 19 пушчаных пад адхон эшалонаў, яго таварышы Н. Скакуноў і I. Савін падарвалі 13, Андрэй Казанцаў з 5-га атрада —10, камсамолка В. Касталомава з 60-га атрада — 6 эшалонаў. У барацьбе з фашыстамі вызначыліся і кам-самольцы 10-га атрада. С. Абухаў удзельнічаў у 29 аперацыях, дыверсійная група Калініна арганізавала 30 дыверсій на шашы.

Па заданию партызанскага камандавання многія мясцовыя патрыёты ўладкаваліся пра-цаваць на прадпрыемствы і ва ўстановы аку-пацыйных улад, дзе вялі агітацыю, разведку, ажыццяўлялі дыверсіі. Камсамолцы Марыі Патаповіч удалося распрапагандаваць гарні-зон у в. Букарава: у партизаны перайшло 40 «народнікаў». [Так называлі членаў автыса-вецкага вайсковага фарміравання «Руская на-цыянальная народная армія» (РННА) з ліку здраднікаў Радзімы, прымусова мабілізаваных ваеннапалонных, мясцовых жыхароў. ) На станцыі Талачын дзейнічала нямала патрыё-таў, якія перадавалі каштоўную інфармацыю аб перавозцы грузаў па чыгунцы Мінск — Ма-сква партизанам брыгад «Чэкіст», Гудкова, Лявонава. Камсамолка Рая Стаселька з вёскі Рыжычы ўзарвала кацёл і машыннае аддзя-ленне вінзавода ў Азерцах. Моладзь вёскі Узноснае зрабіла і передала партизанам бры-гады М. П. Гудкова падрабязны план агнявых кропак гарнізона ў сваей вёсцы. Пры дапамо-зе жыхароў вёскі Дроздава быў злоўлены шпіён, якога саколінская паліцыя накіравала для разведвання месца размяшчэння парти-зан. Многія партизанскія памочнікі былі рас-стреляны, па-зверску закатаваны. Не дачака-ліся дня Перамогі сувязныя — настаўніцы Варанцэвіцкай школы Оля Гурынова, Дзіна Фінагенава, Міхаіл Снапок з вёскі Пісчанка і многія інш.

У кастрычніку 1943 г. па загаду ЦШПР та-лачынскія брыгады М. П. Гудкова, «Граза» ўдзельнічалі ў аперацыі па ачышчэнню Сен-ненскай і Ушацкай партызанскіх зон ад аку-пантаў, вялі абарончыя баі за мястэчкі Чарэя, Лукамль. На працягу студзеня — красавіка 1944 г. яны разам з іншымі брыгадамі ўтрым-лівалі Сенненскую партизанскую зону. У маі — чэрвені 1944 г. ў час карнай экспеды-цыі супраць партизан гэтай зоны брыгады трапілі ў блакаду, панеслі вялікія страты. «Граза» выйшла з блакады ў пачатку чэрвеня, брыгада Гудкова пачала выхад з блакады 18 чэрвеня. Выхад абедзвюх брыгад супаў з вы-зваленнем раёна рэгулярнымі часцямі Чыр-вонай Арміі.

На Талачыншчыне дзейнічалі таксама 1-я брыгада імя К. С. Заслонава, 8-я Круглянская брыгада, Сенненская брыгада В. С. Лявонава, 2-я Беларуская партизанская брыгада імя П. Н. Панамарэнкі. Часам сюды заходзілі 1-я Смаленская партизанская брыгада, Смаленскі партызанскі полк, 5-ы батальён партызанска-га палка «Трынаццаць».

23 чэрвеня 1944 г. войскі чатырох савецкіх франтоў распачалі гістарычную Беларускую аперацыю. У выніку яе здзяйснення ўся тэ-рыторыя Беларусі была ачышчана ад ворага, савецкія войскі разграмілі варожую групу армій «Цэнтр», падышлі да граніц Германіі. Перад начаткам Беларускай аперацыі на тэрыторыі Віцебскай вобласці лінія фронту праходзіла на ўсход ад Полацка, Віцебска і на захад ад Лёзна. У ходзе аперацыі на багу-шэўскім напрамку паспяхова дзейнічала паў-ночная групоўка 3-га Беларускага фронту (камандуючы генерал-палкоўнік I. Д. Чарня-хоўскі). Гэта групоўка прарвала абарону пра-ціўніка і перарэзала чыгунку Віцебск — Орша, расшырыла ўчастак прарыву да 50 км. 25 чэр-веня была ўведзена ў прарыў 5-я гвардзей-ская танкавая армія (камандуючы маршал бранятанкавых войск П. А. Ротмістраў). Яе часці павінны былі выйсці на шашу Масква — Мінск у раёне Талачына і рухацца потым у напрамку Барысава і Мінска. Войскі 11-й гвар-дзейскай, 31-й армій, 2-га гвардзейскага тан-кавага корпуса 27 ліпеня 1944 г. вызвалілі Оршу і працягвалі наступление шырокім фронтам уздоўж чыгункі і аўтамагістралі Масква — Мінск. На працягу 25—29 ліпеня яны ачысцілі ад ворага тэрыторыю Багушэў-скага, Сенненскага, Талачынскага, Шклоўска-га, Круглянскага раёнаў. На тэрыторыі Тала-чынскага раёна баі вяліся 26—28 ліпеня.

Вось як апісваюць дзеянні 5-й гвардзейскай танкавай арміі ўдзельнікі гэтых баёў:

«У 4 гадзіны 26 чэрвеня перадавыя атрады карпусоў, прайшоўшы баявыя парадкі 65-га стралковага корпуса 5-й арміі, з ходу атака-валі праціўніка, які абараняўся на рубяжы Гаручка, Хадосы. Падтрыманыя агнём арты-лерыі 65-га стралковага корпуса, яны зламалі супраціўленне ар’ергардаў 299-й і 256-й пя-хотных дывізій праціўніка і выйшлі на апера-тыўны прастор. Услед за імі ва ўтвораны 8-км калідор накіраваліся галоўныя сілы. Упершы-ню 5-я гвардзейская танкавая армія ўвайшла ў прарыў без разгортвання галоўных сіл. . .

Перадавы атрад 29-га танкавага корпуса (узмоцненая 31-я танкавая брыгада), абышоў-шы вельмі ўмацаваны пункт Абольцы, пра-цягваў рухацца ў заходнім напрамку. . .

Адначасова галоўныя сілы корпуса, пады-шоўшы да Абольцаў, развярнуліся, пасля не-працяглай артылерыйскай і авіяцыйнай пад-рыхтоўкі зламалі супраціўленне варожага гарнізона і ў другой палавіне дня авалодалі гэтым населеным пунктам. Пасля гэтага гене-рал Фаміных, улічваючы цяжкасці з пера-адольваннем забалочанай поймы р. Усвейка, адмовіўся ад намеру весці галоўныя сілы па шляху перадавога атрада і накіраваў 32-ю танкавую брыгаду пад камандаваннем пад-палкоўніка М. А. Курносава на Сянно, Рыдам-лю з тым, каб выйсці да Абчугі з паўночнага ўсходу, а 25-ю танкавую брыгаду, якой каман-даваў палкоўнік М. К. Зленка, на Талачын, з тым, каб у далейшым выйсці да Абчугі з паўднёвага ўсходу.

Наступление 3-га гвардзейскага танкавага корпуса развівалася таксама паспяхова. Упе-радзе галоўных сіл рухалася 19-я гвардзей-ская танкавая брыгада — перадавы атрад, якім камандаваў палкоўнік Г. А. Пахадзе-еў. . .

Збіўшы ар’ергарды 286-й ахоўнай дывізіі праціўніка, перадавы атрад на плячах ворага ўварваўся ў Смаляны і перарэзаў чыгунку Орша — Лепель. У далейшым яму прыйшлося пераадольваць шмат завалаў, разбураных ма-стоў, замініраваных участкаў дарог і подсту-паў да населеных пунктаў. Але гвардзейцы ўпарта прабіваліся ўперад. Ужо апоўдні тан-кісты, знішчаючы дробныя груны праціўніка, дасягнулі населенага пункта Азерцы — да Талачына заставалася не больш 4 км. . . » (Шля-хамі перамог. М. , 1969. С. 226—227, на рус. мове).

Спроба перадавога атрада нашых войск з ходу ўзяць Азерцы і развіць наступление на Талачын не ўдалася. Камандуючы 3-м гвар-дзейскім Кацельнікаўскім танкавым корпусам генерал I. А. Воўчанка быў вымушаны ўвесці ў бой галоўныя сілы корпуса. На дапамогу танкістам падаспелі штурмавікі (наступление наземных войск падтрымлівалі часці 1-й па-ветранай арміі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта авіяцыі М. М. Громава). Штурма-выя эскадрыллі па 10—12 самалётаў пачалі паліваць агнём ворага, адначасова ўдарыла артылерыя. I вораг не вытрымаў, яго часці былі выбіты з Азерцаў, а рэшткі паспешліва адыіплі да Талачына. У гэты ж час 18-я гвар-дзейская танкавая брыгада пад камандаван-нем падпалкоўніка В. I. Есіпенка перайшла ў наступление ў напрамку Коханава.

Для далейшага паспяховага наступления нашым войскам трэба было авалодаць Тала-чыном. Горад быў моцным апорным пунктам ворага, сюды сыходзілася шмат дарог. У Та-лачын прыбывалі нямецкія эталоны з папаў-неннем, наступала на рамонт баявая тэхніка, тут знаходзіліся склады з гаручым і прадук-тамі.

Уперадзе нашых войск, якія гналі ворага ў напрамку Талачына, рухалася 19-я танкавая брыгада. Батальёны пад камандаваннем ка-штана П. В. Фешчанкі і маёра М. С. Калаш-нікава першыя выйшлі на подступы да гора-да, а пасля завязалі вулічныя баі. Танкавы батальён П. В. Фешчанкі адразу авалодаў чы-гуначнай станцыяй Талачын, перарэзаў чы-гунку Орша — Мінск. За ўмелае кіраўніцтва сваімі падраздзяленнямі, за праяўленыя пры гэтым асабістыя мужнасць і гераізм адваж-ным камандзірам было прысвоена звание Ге-рояў Савецкага Саюза. На подступах да гора-да здзейсніў гераічны подзвіг экіпаж танка Т-34, якім камандаваў лейтэнант Мікалай Альшэўскі, удастоены за гэты подзвіг звання Героя Савецкага Саюза (глядзі артыкул «Тан-кавы таран»),

Танкавая рота, якой камандаваў старшы лейтэнант П. I. Дайнекін, зрабіўшы смелы абхадны манеўр, першая ўварвалася ў Тала-чын, разграміла групоѵку ворага і адрэзала яму шлях да адступлення. П. I. Дайнекін быў удастоены звання Героя Савецкага Саюза. На вуліцах горада і ў ваколіцах яго, на аўтама-гістралі разгарэліся жорсткія баі, вораг упарта супраціўляўся. Пакуль да горада падцяг-валіся галоўныя сілы 5-й гвардзейскай тан-кавай арміі, генерал I. А. Воўчанка, вы-конваючы загад камандуючага фронтам генерал-палкоўніка I. Д. Чарняхоўскага, увёў у дзеянне іншыя эталоны і рэзервы 3-га гвардзейскага танкавага корпуса, каб не даць ворагу часу на перагрупоўку і ўвод сваіх сіл. Генералу 1. А. Воўчанку ўдалося ажыццявіць манеўр у абход Талачына з поўначы і поўдня, каб не дапусціць падыходу аршанскай гру-поўкі праціўніка і адрэзаць ворагу шлях на захад. Танкісты, мотастралкі, пехацінцы атры-малі вельмі важкую дапамогу ад авіяцыі. Ад-важныя лётчыкі 1-й паветранай арміі «тры-малі неба ў сваіх руках» і былі гатовы ў лю-бую мінуту прыйсці на выручку наземным войскам. Увесь дзень 26 чэрвеня працягваліся ўпартыя баі, і да 18 гадзін горад быў поўна-сцю ачышчаны ад фашыстаў.

У Талачыне нашы войскі захапілі багатыя трафеі. Было забіта і ўзята ў палон каля 600 гітлераўцаў (у т. л. генерал), падбіта 23 тан-кі, 36 самаходных гармат. Адразу пасля вы-звалення Талачына ваенны карэспандэнт кор-пуснай газеты «Сталинская гвардия» Восіп Колычаў напісаў новую главу сваей паэмы «Аповесць пра Ваню Самаходава, вясёлага танкіста».

. . . Ах, Толочин ты, Толочин, Белорусский городок!

Здесь был немец поколочен, Растолочен в порошок. . .

Гэты куплет з паэмы стаў сімвалам тых га-рачых чэрвеньскіх дзён 1944 г. «Широкая і роўная, як струна, шаша была забіта немца-мі, якія ўцякалі, аўтамашыпамі, павозкамі. Гвардзейцы вогненным ліўнем абрушыліся на ворага, імкліва і мужна ўразаліся ў самую гушчыню яго адступаючых войск. Гарэлі ня-мецкія танкі і самаходкі, раўлі маторамі кі-нутыя ворагам цягачы з артылерыяй, шапа-халіся коні, велізарныя клубы пары і дыму падымаліся ад падбітых паравозаў на чыгу-начнай станцыі. Так гладкая і роўная шаша, на якой у 1941 г. грымелі пераможныя мар-ты фашыстаў, ператварылася зараз, праз тры гады, у могілкі для многіх з іх. Гэта была работа гвардзейцаў» (У баях за Беларусь. 2 выд. Мн. , 1974. С. 374—375, на рус. мове).

Коханава было вызвалена 28 чэрвеня 1944 г. сіламі 18-й танкавай брыгады, якой каманда-ваў падпалкоўнік В. I. Есіпенка і 2-й мота-стралковай брыгады ў складзе двух баталь-ёнаў. «Паспяхова развівала наступление і 18-я гвардзейская танкавая брыгада. Яе пе-радавы атрад, які ўзначальваў намеснік ка-мандзіра брыгады маёр Ф. Г. Тарасаў, па-май-стэрску манеўруючы, зламаў супраціўленне праціўніка і ўварваўся на чыгуначную стан-цию Коханава, дзе захапіў 4 эталоны з роз-ным ваенным грузам. Такім чынам, шаша Орша — Мінск была перарэзана і ў раёне Ко-ханава.

У другой палавіне дня 18-я гвардзейская танкавая брыгада вяла ўпарты бой з танкамі і пяхотай праціўніка, які адыходзіў з-пад Оршы. Контратакамі з поўдня вораг імкнуў-ся выбіць падраздзяленні брыгады з Кохана-ва. але ўсе контратакі былі паспяхова адбіты.

У той час, як часці 3-га гвардзейскага танкавага корпуса вялі баі на Мінскай аўта-магістралі, 1-ы асобны гвардзейскі матацык-летны полк пад камандаваннем гвардыі пад-палкоўніка Сяргея Ісаевіча Шпольберга прайшоў праз шашу ў раёне Талачына і на-кіраваўся на поўдзень уздоўж левага берага р. Друць» (Шляхамі перамог. С. 229). Войскі 29-га танкавага корпуса 5-й арміі ўвечары 26 чэрвеня падышлі да р. Усвейка каля Рыдамлі і рухаліся ў напрамку Валосава — Кулакі — Абчуга.

3-я гвардзейская танкавая брыгада рухала-ся праз Смаляны, Малое Гальцэва да аўта-магістралі Масква — Мінск, каб перарэзаць шлях ворагу, які адступаў з Оршы. 26 чэрве-ня яна выйшла на магістраль каля вёскі Марцюхова. Па шашы рухаліся артылерый-скія і мінамётныя часці, бронемашины, пя-хота. Невялікі перадавы атрад нашых воінаў адразу завязаў бой, спыніў рух варожых войск на захад. Танкаў у перадавым атрадзе было няшмат, але адважныя гвардзейцы ра-шуча ўступілі ў няроўны бой. Па шашы і прасёлачных дарогах увесь час прыбывалі новыя сілы фашыстаў. Камандзір танка лей-тэнант П. В. Грамакоў успамінаў пасля, што яму было загадана прарвацца на сваім танку да вёскі Малое Гальцэва за падмацаваннем. Толькі танк выехаў з Марцюхова, як на яго абрушыўся моцны агонь нямецкіх пушак і мінамётаў. Экіпаж танка раздушыў гусеніца-мі некалькі машын з фашыстамі, падавіў аг-нём некалькі бронемашин, але і савецкі танк быў падбіты. Танкістам удалося выбрапца я машины і схавацца ў жыце, адкуль адстрэль-валіся з аўтаматаў і кулямёта. Праз некаторы час на дапамогу перадавому атраду падышлі асноўныя сілы брыгады. Калі позна ўвечары бой сціх, поле каля шашы ўяўляла сабой мо-гілкі варожай баявой тэхнікі. Нашы воіны страцілі ў гэтым баі 5 танкаў і некалькі бая-вых таварышаў. Іх пахавалі непадалёку ад в. Марцюхова, а ў якасці надмагілляў паста-вілі каткі ад танкаў.

У вызваленні раёна прымала ўдзел і 11-я гвардзейская армія (камандуючы генерал-лей-тэнант К. М. Галіцкі). У складзе яе 11-я гвардзейская стрелковая дывізія, 2-і танкавы, 16-ы і 8-ы (5-я, 26-я, 83-я гвардзейскія страл-ковыя дывізіі) гвардзейскія стралковыя карпусы. 26—27 чэрвеня войскі 11-й арміі наступалі ў раёне Орша — Коханава. К. М. Га-ліцкі так апісаў дзеянні сваёй арміі ў тыя дні: «Яе войскі поўнасцю выканалі пастаўленую на гэты перыяд задачу, выйшаўшы на рубеж

Абольцы, Пярэвалачня за 6 км на захад ад Коханава. . .

Камандаванне 3-га Беларускага фронту вы-сока ацэньвала дзеянні войск 11-й гвардзей-скай арміі ў гэты перыяд. У адным з справа-здачных дакументаў штаба фронту яны былі ахарактарызаваны наступным чынам: «11-я гвардзейская армія, якая несла асноўны ця-жар прарыву найбольш трывалай і шчыльна занятай праціўнікам абароны на аршанскім напрамку, своечасова выкарыстала поспех, які абазначыўся на яе правым флангу. Бес-перапынна навісаючы з поўначы над аршан-скай групоўкай немцаў, яна адкінула рэшткі яе ў лясы на поўдзень ад Оршы і адкрыла для нашых войск асноўны аператыўны на-прамак у палосе фронту на Барысаў, Мінск» (Г а л і ц к і К. М. Гады суровых выпрабаван-няў, 1941—1944. М. , 1973. С. 524, на рус. мо-ве). У складзе 11-й арміі па тэрыторыі раёна прайшла з баямі 1-я гвардзейская Маскоўская мотастралковая дывізія, якая абараняла Та-лачыншчыну ў 1941 г.

31-я армія (62-я, 88-я, 220-я і іншыя страл-ковыя дывізіі) пад камандаваннем генерал-лейтэнанта В. В. Глаголева вызваляла паўднё-вую частку раёна. У баявых дзеяннях па вызваленню Талачыншчыны прымалі ўдзел часці 3-га гвардзейскага кавалерыйскага кор-пуса.

Пры вызваленні талачынскай зямлі ад фа-шыстаў савецкія воіны праявілі масавы ге-раізм і бяспрыкладную мужнасць. 26 чэрве-ня, калі на подступах да горада разгарнуліся жорсткія танкавыя баі, батальён, у складзе якога ваяваў гвардыі сяржант механік-вадзі-цель танка Т-34 Андрэй Холадаў, прарваў модную абарону ворага і выйшаў на Маскоў-скую шашу. Доўга не раздумваючы, адважны танкіст першы вывеў сваю баявую машыну на шашу і гусеніцамі пачаў плюшчыць бая-вую тэхніку ворага. Гэта атака была карот-кай, але ў час яе было знішчана каля 20 аўтамашын з живой сілай і ваенным грузам, чатыры гарматы і шэсць мінамётаў. А. I. Хо-ладаў быў узнагароджаны за свой подзвіг ор-дэнам Леніна.

У той жа дзень на ўчастку шашы Тала-чын — Славені танкісты нанеслі фашыстам магутны ўдар. У баі вызначыўся гвардыі ма-лодшы лейтэнант Рыгор Сяргеевіч Шаршнёў. Ён са сваім экіпажам знішчыў два танкі «пан-тэра», дзве супрацьтанкавыя гарматы, дзве зенітныя гарматы, падавіў агонь аднаго мі-намётнага разліку. Уварваўшыся ў калону адступаючага ворага, раздушыў сваім танкам 45 павозак з ваенным грузам і 30 аўтамашын. Адважны камандзір танка быў узнагароджа-ны ордэнам Леніна.

У першых баях на вуліцах горада фашыс-там удалося падпаліць танк камандзіра ўзво-да гвардыі лейтэнанта Юрава. «Некаторы час ён і яго экіпаж не заўважалі небяспекі і пра-цягвалі «прасаваць» ворага. Снарад трапіў у машыну. Полымя ахапіла танк, але ён пра-цягваў весці бой, пакуль не скончыліся бое-припасы.

Фашысты вырашылі бліжэй прабрацца да палаючай машыны. У гэты час адчыніўся люк, і адтуль у языках полымя паказаўся афіцэр-танкіст з пісталетам у руках. Ён упаў, скошаны варожай куляй. У гэты час узарва-ліся бакі танка. . . Малады камуніст Юраў і яго таварышы да канца выканалі свой абавязак перад Радзімай. . . Помсцячы за смерць тава-рышаў, танк камсамольца Баркова ўступіў у няроўны бой адразу з дзвюма самаходкамі ворага, трапна пасылаючы снарады то ў адзін, то ў другі бок. Ашаломленыя дзёрзкасцю гвардзейца, гітлераўцы адступілі» (У баях за Беларусь. С. 374).

Пры штурме чыгуначнай станцыі Коханава экіпаж танка Т-34, камандзірам якога быў малодшы лейтэнант масквіч Раман Жолудзеў, уступіў у паядынак з варожай артылерыяй. У танкістаў была перавага ў рухомасці. Яны некалькі разоў заходзілі з розных бакоў для стральбы па фашыстах і знішчылі дзве варо-жыя гарматы, расчысцілі дарогу іншым тан-кам. Але тут узмацнілі агонь гітлераѵскія мі-намётчыкі. Яны стралялі з укрыццяў, адчу-ваючы сябе ў бяспецы. Аднак і да іх дабраўся экіпаж Т-34. Танкістам удалося абысці пра-ціўніка і атакаваць варожых мінамётчыкаў з тылу. Іх батарэя была знішчана. У ходзе баёў за Коханава экіпаж знішчыў таксама некаль-кі дзесяткаў гітлераўцаў.

Вадзіцель матацыкла Іван Глотаў, ураджэ-нец сяла Нова-Мікалаеўка Пачынкаўскага раёна, непадалёку ад Талачына 27 чэрвеня 1944 г. разам з групай таварышаў на вялікай скорасці ўварваўся ў абарону праціўніка. Ма-тацыклісты вялі агонь па ворагу з аўтаматаў. Трашчалі маторы, стракаталі аўтаматы. зда-валася, што матацыклісты былі ўсюды. У ад-ным месцы Талачына байцы адрэзалі шлях адступаючаму праціўніку і знішчылі яго. У баях за Талачын і вёску Дзянісавічы Іван Глотаў знішчыў больш як трьщцаць гітлераў-цаў. За гэтыя баі ён быў узнагароджаны ордэ-нам Славы III ступені. Пасля Іван Глотаў стаў поўным кавалерам ордэна Славы трох ступеней (два наступныя ордэны Славы ён атрымаў за вызваленне Літвы і за баі ва Усходняй Прусіі).

Вялікі ўклад у вызваленне Талачыншчыны зрабілі савецкія лётчыкі. Падраздзяленні 1-й паветранай арміі правялі унікальную апера-цыю па выратаванню чыгункі на ўчастку Орша — Талачын для забеспячэння паспяхо-вага руху савецкіх часцей у напрамку Бары-сава. Дакладнымі ўдарамі храбрыя сокалы выводзілі са строю паравозы, а вагоны з на-рабаваным дабром, з людзьмі, якіх фашысты збіраліся вывезці ў Германію, засталіся непа-шкоджанымі. Было падпалена і выведзена са строю каля 4 тысяч аўтамашын, разбіта каля 500 павозак, 10 паравозаў, За актыўны ўдзел у аперацыі вялікай групе лётчыкаў было прысвоена звание «Ганаровы чыгуначнік», многія былі прадстаўлены да ўрадавых узна-гарод (глядзі артыкул «Лётчыкі — ганаровыя чыгуначнікі»), Вадзілі свае самалёты ў небе Талачыншчыны ў тых гарачых баях Геооі Са-вецкага Саюза Б„ С. Акрэсцін, Л. I. Бяда, М. Г. Гарэеў, П. М. Жаўтухін, П. К. Лобас, М. I. Марцьянаў, В. Г. Казянкоў і іншыя. Па-геройску загінуў у паветраным баі каля вёскі Аўхуты сын французскага народа, лётчык сла-вутай эскадрыллі «Нармандыя — Нёман» Жак Гастон. (Пра кожнага з іх глядзі асобныя артыкулы ў рубрыцы «Яны вызвалялі Тала-чыншчыну». ) У паветраным баі каля Тала-чына загінуў Герой Савецкага Саюза лётчык-знішчальнік гвардыі лейтенант I. А. Ар-цём’еў.

Ачысціўшы талачынскую зямлю ад фа-шысцкай навалы, савецкія войскі паспяхова працягвалі наступление ў напрамку сталіцы Беларусі — Мінска. Ілья Эрэнбург пісаў аб тых днях: «Цяжкімі ляснымі дарожкамі па-несліся да Мінска, абганяючы ворага, танкі-сты-тацынцы. . . Звыш трох тысяч нямецкіх машын з танкамі і самаходкамі ішлі па да-розе ў 4 рады. Яны не прайшлі: ні танкі, ні машины, ні салдаты. . . Яшчэ не паспелі пры-браць каля Талачына мешаніну з жалеза і трупаў, як пачалося новее пабоішча паміж Мінскам і Ракавам» (Эрэнбург I. Лета-ніе мужнасці. 2 выд. М. , 1983. С. 306, на рус. мове).

У гады Вялікай Айчыннай вайны ў баях з нямецка-фашыецкімі захопнікамі ў радах Чырвонай Арміі і ў тыле ворага мужна зма-галіея тысячы талачынцаў. За мужнаець і ге-раізм, праяўленыя ў гады вайны, дзесяці ўраджэнцам раёна было прысвоена высокае звание Героя Савецкага Саюза. Яго былі ўдастоены: Марыя Барысаўна Осіпава, арга-нізатар аперацыі па знішчэнню генеральнага камісара Беларусі гаўляйтэра В. Кубэ; каман-дзір гарматы гвардыі еяржант Фёдар Кузьміч Анташкевіч; партизан Пётр Антонавіч Галец-кі, які цаной свайго жыцця падарваў варожы эталон з гаручым; сакратар Гомельскага пад-польнага абкома партыі і партызанскі гене-рал Ілья Паўлавіч Кожар; бясстрашныя лёт-чыкі Міхаіл Сцяпанавіч Камельчык і Аляксей Андрэевіч Лузгін; камандзір стралковага пал-ка падпалкоўнік Фёдар Яфрэмавіч Макавецкі; камандзір штурмавога стралковага батальёна капітан Мікалай Пятровіч Лугоўскі; каман-дзір штурмавога авіяпалка палкоўнік Пётр Фёдаравіч Сычэнка; адважны сувязіст Яўген Міхайлавіч Целешаў.

Легендарная ваенная біяграфія ў Андрэя Міхайлавіча Усава, удзельніка вызвалення Заходняй Беларусі, савецка-фінляндскай і Вя-лікай Айчыннай войнаў, адважнага абаронцы Ленінграда (глядзі артыкул «Танкавы паяды-нак»).

Бяспрыкладную мужнаець і адвагу праяві-лі ў баях з ворагам лётчыкі — сыны Сцяпана Паўлавіча Пляца з Азерцаў: Іван, Дзмітрый, Леанід і Міхаіл. Жонкі Міхаіла і Леаніда — лётчицы, Героі Савецкага Саюза Р. Е. Арона-ва і Р. С. Гашава. За гады вайны «сям’ёй крылатых» здзейснена 2465 баявых вылетаў. Каля 100 ордэнаў і медалёў — такая ўзнага-рода Радзімы за ратныя і працоўныя подзвігі сям’і Пляцаў (глядзі артыкул «Арліная кры-ніца»).

Артылерыст Міхаіл Сцяпанавіч Бельчык з в. Хаценічы абараняў Маскву, граміў ворага пад Вялікімі Лукамі і Невелем, на тэрыторыі Латвіі і Польшчы, дайшоў да Одэра, Зеелаў-скіх вышынь, Берліна. У час вулічных баёў на тэрыторыі Берліна быў цяжка паранены. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Ай-чыннай вайны I і II ступеней, медалямі.

Ураджэнец в. Багданаўка, маёр-сувязіст Мі-хаіл Ягоравіч Лагойскі абараняў Маскву, браў Кёнігсберг, удзельнічаў у вайне з мілітарысц-кай Японіяй. 6 ордэнаў і 12 медалёў — так ацаніла Радзіма яго уклад у Перамогу.

Канстанцін Давыдавіч Сузень з вёскі Ла-зы — удзельнік абароны Масквы, баёў за Сма-ленск, Калінін, Вялікія Лукі, Кёнігсберг, вы-звалення роднай Віцебшчыны, Польшчы. Узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, медалямі.

Сяргей Іванавіч Франуза з в. Замосце аба-раняў Маскву і Ленінград, браў Варшаву і Берлін. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, двума ордэнамі Айчыннай вайны, меда-лямі.

Нічыпар Кузьміч Козік з в. Хімец удзель-нічаў у савецка-фінляндскай вайне, у час Вялікай Айчыннай абараняў Ленінград, Нар-ву, Ціхвін. Узнагароджаны ордэнамі Чырво-най Зоркі, Айчыннай вайны, медалямі.

Старшы еяржант, камандзір аддзялення танкавай перасоўнай рамонтнай базы Ігнат Пятровіч Крывіцкі з в. Пеніна змагаўся на фронце з 23 чэрвеня 1941 г. да апошняга дня вайны, дайшоў да Берліна. У час Курскай бітвы (у баях пад Прохараўкай) аддзяленне I. П. Крывіцкага за 5 дзён адрамантавала 16 танкаў Т-34. Ігнат Пятровіч узнагароджа-ны двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, двума ордэнамі Айчыннай вайны II ступені. меда-лямі.

Абаранялі Ленінград Рыгор Іванавіч Гру-шэўскі і Васіль Васілевіч Краўцоў, Міхаіл Максімавіч і Кацярына Сямёнаўна Паляковы. Міхаіл Карнеевіч Савік абараняў родную Та-лачыншчыну, змагаўся з ворагам пад Маск-вой, на Курскай дузе, браў Верлін. Раман Фёдаравіч Міснік абараняў Каўказ і Крым. Мікалай Сямёнавіч Каравулаў абараняў Ста-лінград, вызваляў Варшаву, браў Верлін, узнагароджаны ордэнамі Аляксандра Неўска-га. Багдана Хмяльніцкага III ступені, Ай-чыннай вайны II ступені. Ад Варонежа па-чаў свой баявы шлях Мікіта Пятровіч Фя-досаў, вызначыўся ў баях за балгарскі горад Варна, за што быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, а пасля былі баі за Буда-пешт, Бялград, Вену. Андоэй Міхайлавіч Ха-дзянкоў прайшоў з баямі ад Волгі да Эльбы, дзе паціскаў рукі американскім салдатам, браў Будапешт, вызваляў Прагу, узнагаро-джаны ордэнам Чырвонай Зоркі. 3 22 чэрвеня 1941 г. да 9 мая 1945 г. змагаўся на фронце Васіль Дзмітрыевіч Сёмачкін, узнагароджаны двума ордэнамі, у складзе 11-й гвардзейскай арміі вызваляў родную Талачыншчыну ў чэр-вені 1944 г. Іосіф Мікалаевіч Палатка ў па-чатку вайны змагаўся ў складзе артдывізіё-на, якім камандаваў капітан Мікалай Васі-левіч Чапаеў, сын легендарнага палкаводца. Артылерысты-чапаеўцы адбівалі шалёны на-ціей ворага на шашы Полацк — Невель. А па-сля I. М. Палатка ваяваў пад Масквой і Сма-ленскам, Ржэвам і Вялікімі Лукамі, вызваляў родную Віцебшчыну, штурмаваў Кёнігсберг. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, ме-далём «За адвагу». Міхаіл Якаўлевіч Бараз-на з Навасёлак абараняў Сталінград, штур-маваў Верлін, у складзе аўтабатальёна абслу-гоўваў савецкую ваенную адмініетрацыю на Нюрнбергскім працэсе. Медсястра Ніна Мар-каўна Звягінцава (Шалупіна) прымала ўдзел у абароне Сталінграда, вызваленні Украіны, Румыніі, Польшчы, у штурме Берліна. Узна-гароджана ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі.

Цяжкімі дарогамі вайны прайшло шмат ін-шых ураджэнцаў Талачыншчыны, якія зрабі-лі свой уклад у агульную справу разгрому ворага.

3 партыйным архівам — у Маскву

Зайцава Вольга Ігнатаўна да вайны працавала ўчотчыцай у Талачынскім райкоме партыі. У га-ды Вялікай Айчыннай вайны выратавала архіў ра-ённай партыйнай арганізацыі. У ліпеньскія дні 1941 г. , калі Беларусь была ўжо ахоплена полы-мем вайны, даставіла яна архіў у Маскву. Потым працавала на заводзе ў Першаўральску, пасля слу-

5 ураджэнцаў раёна былі ўдастоены высо-кага воінскага гонару — быць удзельнікамі параду Перамогі на Краснай плошчы 24 чэр-веня 1945 г. Гэта Міхаіл Сцяпанавіч Камель-чык, Георгій Фёдаравіч Шныркевіч, Іван Дзмітрыевіч Ярошкін, Іван Емяльянавіч Да-реніи, Іван Цітавіч Петракоў.

Гады «гаспадарання» нямецка-фашыецкіх захопнікаў на беларускай зямлі прынеслі не-злічоныя беды і страты нашаму народу. У вы-ніку бамбардзіровак, карных аперацый былі знішчаны мірныя жыхары, спалены жылыя дамы. На Талачыншчыне асабліва пацярпелі вёскі Рыдамля, Сіманава, Замошша і іншыя. Усяго ў раёне за гады вайны былі знішчаны . 2294 жылыя дамы (амаль кожны пяты двор), 19 391 сельскагаспадарчая машына, 41 813 га-лоў жывёлы, пасевы на плошчы 33 582 га. Акупанты знішчылі ўсе прамысловыя прад-прыемствы, 9 школ, 19 клубаў, 2 бальніцы, 7 медпунктаў, 5 аптэк, 10 дзіцячых садоў і яс-ляў, 39 магазінаў, 9 прадпрыемстваў бытаво-ра абслугоўвання. У 60 калгасах раёна гра-мадская маёмаець была цоўнасцю знішчана. Толькі ў племзаводзе «Рэканструктар» было разбурава 19 жывёлагадоўчых памяшканняў, забрана больш чым 2 тыс. галоў жывёлы, знішчаны ўсе трактары і камбайны, У гранто-вым выражэнні страты раёна склалі больш за 200 млн. руб. (у маштабах цэн тых гадоў).

Але самымі цяжкімі і беззваротнымі былі людскія страты. Да вайны ў раёне пражывала 53 695 чалавек. Нямецка-фашысцкія захопні-кі знішчылі ў раёне каля 9 тысяч мірных жыхароў, вывезлі ў фашыецкае рабства 2525 чалавек. На франтах Вялікай Айчыннай вайны загінула больш як 4,3 тысячы ўраджэн-цаў Талачыншчыны, у партызанскіх атрадах і падполлі — каля 580 чалавек.

Вялікая Айчынная вайна была самым цяж-кім выпрабаваннем, якое выпала на долю са-вецкага народа, праверкай трываласці сацыя-ліетычнага грамадскага і дзяржаўнага ладу. I савецкі народ з гонарам вытрымаў гэта выпрабаванне. Нягледзячы на вялікія люд-скія і матэрыяльныя страты, наш народ-пе-раможца выйшаў з гэтай вайны моцны духам, яшчэ больш згуртаваным, поўным жадання хутчэй узняць з руін сваю любімую Радзіму. 3. I. Каршакоеа, А. Л. Манаенкаў, А. А. Шнэйдар.

жыла ў 36-м палку сувязі, дзе рыхтавалі ваенных тэлеграфістаў, ваявала ў падраздзяленні сувязі, якое абслугоўвала штаб 3-га Беларускага фронту. Мае ўзнагароды. Жыве ў Талачыне.

Доўгім і небяспечным быў шлях В. I. Зай-цавай у Маскву. Вось што расказала аб гэтым сама Вольга Ігнатаўна:

У першыя дні вайны многія райкомаўцы пайшлі на фронт. У тым ліку і загадчик сек-тара ўліку Кудзін. Выклікаў мяне першы сакратар райкома партыі таварыш Саннікаў і кажа: «Прымайце дакументацыю». Приняла. Разам з памочнікам сакратара Валентавым перабралі архіў. Частку дакументаў знішчылі. Пакінулі самыя важныя. Спяшаліся. Нямец-кая авіяцыя бамбіла ўжо шашу Масква — Мінск. Па ёй, здаецца, бясконцым патокам рухаліся адступаючыя часці, бежанцы.

2 ліпеня абарвалася сувязь з Мінскам. Та-варыш Саннікаў загадаў мне везці архіў у Віцебск. Там яго неабходна было перадаць абкомаўскім работнікам, атрымаць даведку, а затым вярнуцца назад. У мяне і сэрца паха-ладзела ад такіх слоў. Ці жартачкі, у такую часіну — і ў Віцебск. Дома заставаліся саста-рэлая маці і чатырохгадовы Генечка. Муж быў на фронце. Але перасіліла сябе. Партый-ная дысцыпліна — вышэй за ўсё. Іду дадому, зямлі пад нагамі не бачу. Слёзы самі льюцца. 3 ганку — да маці. Расказала. Матуля супа-коіла. На развітанне, між іншым, сказала:

«Калі немцы прыдуць у Талачын раней, чым ты вернется, едзь да брата ў Чыцінскую вобласць». (Васіль быў кадравым афіцэрам і служыў на Далёкім Усходзе. )

Таропка сабрала чамаданчык. Быццам бы прадчувала: няхутка вярнуся. Тое-сёе з пра-дуктаў узяла і бягом у райком. Там ужо гру-зілі архіў у «палутарку». «Ну, у добры шлях»,— узяўся за баранку шафёр Лушчан-ка. Прымасцілася ля яго. Думкі пра дом не пакідалі. Як яны там без мяне, мае родныя?

У Віцебск трапілі акурат праз суткі. Нацяр-пеліся страху. Немцы вельмі бамбілі шашу Масква — Мінск. Таму выбіралі больш бяспеч-ныя дарогі. Заблудзіліся. У той дзень немцы ўжо і Віцебск абстрэльвалі. Лушчанка падру-ліў да абкомаўскага будынка. Подбегам лячу ў приёмную. Накіравалі да сакратара абкома партыі таварыша Панова.

— Чаму так спазніліся? — сурова запытаў ён. Твар у сакратара быў заклапочаны, нясве-жы, напэўна, ад недасыпання і розных турбот.

— Заблудзіліся. Дарога ж няблізкая. — А самую ад стомы ў бакі хістае. Вейкі злі-паюцца.

Таварыш Паноў прайшоўся па кабінеце,’ рэзка павярнуўся:

— Прыйдзецца вам, таварыш Зайцава, са-мой архіў у Маскву везці,— і лагодней да-даў: — Спадарожніца добрая — калега ваша з Сянно. Абкомаўскі ж архіў ужо на шляху да сталіцы.

Таварыш Паноў падпісаў камандзіровачнае пасведчанне мне і работніцы Сенненскага рай-кома партыі Настассі Няфёдавай. Выдалі нам праязныя дакументы і па некалькі металіч-ных скрынак для архіваў. Заказалі і білеты. У чарзе не стаялі. На чыгуначным вакзале панавала неразбярыха, чуўся дзіцячы плач, жаночы лямант. . .

Паклалі мы скрынкі пад лавы ў вагоне. Агледзеліся. Не тое што сесці. павярнуцца было недзе. Людзі ў тамбурах стаялі, Пашап-таліся з Насцяй. Рашылі вартаваць дакумен-ты па чарзе. Адна спіць, другая — на пасту.

Да Рудні, што на Смаленшчыне, дабраліся без асаблівых прыгод. Як цяпер памятаю, на невялікай станцыі ўсе пуці былі заняты саста-вамі. Колькі прастаім, не ведалі. Даймаў го-лад.

— Ты, Насця,— кажу,— павартуй, а я на станцыю — хлебам можа разжывуся.

— Глядзі, не адстань,— занепакоілася мая спадарожніца.

— Не хвалюйся, лепш за дакументамі са-ны,— сказала, а ў самой сэрца не на месцы. Прадчувала благое, але выгляду не наказала. Скокнула з прыступкі — і да вакзальчыка. А там людзей — яблыку няма дзе ўпасці. Толькі перавяла дыхание ля дзвярэй, пачуў-ся гул самалётаў.

— Немцы, самалёты, бамбяць! — загуў на-тоўп.

Знячэўку ў мяне і ногі адзервянелі. Стала як слуп — ні туды і ні сюды. Там жа даку-менты!

— Чаго стаіш, як варона,— злосна выгук-нуў прабягаючы побач мужчына. — Жыць на-дакучыла?

Схапіў мяне за руку і пацягнуў у нейкі пад-вал. Там ужо людзей было, як селядцоў у бочцы. Перачакала налёт. Ледзьве аціхла ка-нанада, бягом кінулася на вуліцу. На стан-цыйных пуцях валяліся абломкі вагонаў. Кі-нулася да свайго. Дзякуй богу, цэленькі. За-бегла ўсярэдзіну, насустрач кінулася Насця. Калоціцца, плача. Не супакоіць. Потым па парадку расказала. Калі ўсчалася бамбёжка, памкнулася Насця вынесці скрынкі. Пад руку падвярнуўся нейкі мужчына. Помачы папра-сіла. «Грошы? — грозна засіпеў той. — Ключ давай!» А сам па кішэнях паляпвае. Маўчы, маўляў, а то каюк. «Якія грошы,— дакумен-ты»,— спалохана вымавіла Насця. Калі б не чыгуначнік, які па нейкай патрэбе на хвілін-ку заскочыў у вагон, не ведала, ці жывая бы-ла б. А тут непадалёку бомба ўпала. Вагон моцна страсянула. Шкло павылятала з вокнаў. Рабаўнік уцёк. Насця дакументаў не пакіну-ла. Усю бамбёжку пераседзела ў вагоне. Ві-даць, у сарочцы нарадзілася. . .

Выручылі нас работнікі Руднянскага рай-кома партыі: пасадзілі на спадарожны поезд. У вагоне ехалі ваенныя. Абедалі. У нас — ні

расінкі ў роце. Пракаўтнём сліну і ў акно глядзім.

— Што насы павесілі, прыгажуні? — ветлі-ва звярнуўся да нас адзін з афіцэраў. — Ма-быць, есці хочаце?

— Дзякуй, сытыя,— засаромеліся мы.

— Вазьміце тады сухарыкаў, зубкі паваст-рыце,— пажартаваў нехта з ваенных.

Так і даехалі да Масквы. Здалі архіў па прызначэнню. I першай справай — на теле-граф.

— Мне б, родненькая, «маланку» адбіць,— не пераводзячы дыхания, выгукнула я.

— Тэрміновыя ад цывільных не прымаем,— растлумачыла тэлеграфістка і больш прымі-рэнча дадала: — А куды тэлеграму даеце?

— У Талачын. Гэта Віцебская вобласць.

Тэлеграфістка вырачыла вочы:

— Куды, куды? Там жа немцы. . .

Дзе стаяла, там і села. Млосна стала. Дзя-куй, добрыя людзі адпаілі, на ногі паставілі. . .

Расказ запісаў Ул. Шаўчэнка.

Вяртанне ў юнацтва

3 успамінаў былога селькора газеты «Чырвоны хлебароб» I. В. Ухваронка

Іван Васілевіч Ухваронак родам з Валосаўска-га сельсавета Талачынскага раёна. Удзельнік Вя-лікай Айчыннай вайны. 35 гадоў праслужыў ва Узброеных Сілах СССР, прайшоў шлях ад салда-та да палкоўніка, выкладчыка Ваенна-палітычнай акадэміі імя У. I. Леніна ў Маскве. Пасля выхаду ў запас — на інспектарскай рабоце ў Міністэрстве культуры РСФСР.

Лета 1941 г. я сустрэў у роднай вёсцы Вы-сокі Гарадзец. Прыехаў на канікулы (вучыўся ў сярэдняй школе ў Гомелі). Але зусім не так пайшлі канікулы, як планавалася. Хіўтка мяне тэрмінова выклікаў рэдактар «Чырво-нага хлебароба» А. М. Зусін. Прайшло ўжо некалькі дзён вайны. Амаль усе супрацоўнікі рэдакцыі (мужчины) былі мабілізаваны. Але рэдакцыя і не думала спыняць работу. Па-колькі А. М. Зусін ведаў мяне як актыўнага селькора, папрасіў папрацаваць у газеце. А тое, што друкаванае слова тады было неаб-ходна, як ніколі, мы добра ведалі. Фронт няў-мольна рухаўся на ўсход. Трэба было даваць адпор усімі сродкамі, а галоўнае — сеяць у ду-шах людзей зерні надзеі на перамогу, узняць іх баявы дух. Ужо з першага дня вайны Бе-ларускае тэлеграфнае агенцтва не передава-ла па радыё матэрыялаў для раённых газет. Каб паведаміць чытачам пра становішча на фронце, прыходзілася слухаць паведамленні ТАСС, тут жа запісваць іх, перакладаць на беларускую мову і здаваць у набор. Калі не паспявалі за дыктарам, званілі калегам у Сян-но, Оршу або Барысаў. Звяралі тэкст, дапама-галі адзін аднаму. У дні мабілізацыі раёнка друкавала звесткі з калгасаў, сельсаве-таў пра абаронную работу, якая праводзілася там.

Праз дзень-другі мне давялося пабываць у Нізкім Гарадцы на прызыўным пункце мясцо-вага сельскага Савета. Аб патрыятызме зем-лякоў, аб іх жаданні змагацца з ненавісным ворагам расказаў у карэспандэнцыі. На жаль, гэтай газеты я не знайшоў у Цэнтральнай біб-ліятэцы імя У. I. Леніна. Мабыць, у той тры-вожнай абстаноўцы не ўсе газеты адсылаліся ў Маскву.

I ўсё ж я знайшоў у бібліятэцы некалькі нумароў «Чырвонага хлебароба» першых дзён вайны — ад 25 чэрвеня, 1 ліпеня. Фармат га-зеты ўжо быў паменшаны — мы эканомілі па-перу. Але і невялікага аркуша хапала, каб паведаміць асноўныя звесткі аб баях.

А фронт няўмольна набліжаўся да Талачы-на. У зводках ужо з’явіліся мінскі і лепельскі напрамкі. Хутка мы пачулі і першую канана-ду: баі ішлі пад Барысавам. Мы пачалі рых-тавацца да приходу ворага. На двары рэдак-цыі схавалі ў тайніку ў склепе шрифты, аб-сталяванне, каб не дасталіся фашыстам, скінулі з моста ў Друць вялікі рулон паперы. У гэты дзень у Талачын прыйшлі нашы сал-даты. Горка было бачыць іх, вымушаных ад-даваць ворагу родную зямлю.

Так семнаццацігадовым юнаком, камсамоль-цам, супрацоўнікам раёнкі сустрэў я Вялікую Айчынную вайну. Разам з рэдактарам Зусі-ным пакідаў родную Талачыншчыну. Сотні кіламетраў прайшлі і праехалі з ім у тыл. Не так было цяжка фізічпа, як маральна. Балю-ча было глядзець на бежанцаў — змораных дзяцей, жанчын, якія не хацелі трапіць у ла-пы лютага ворага.

Так дайшлі мы да горада Плаўска Тульскай вобласці. Тут рэдактар перадаў супрацоўні-кам органаў унутраных спраў круглую пя-чатку рэдакцыі газеты «Чырвоны хлебароб». . . Вось так пачалася і так закончылася мая ра-бота ў рэдакцыі. Вясковаму хлопцу, які ма-рыў аб прафесіі журналіста, прыйшлося стаць салдатам.

Потым былі ваеннае вучылішча, фронт, ра-нение, шпіталь. Пасля вайны — зноў вучоба, работа на розных вайсковых пасадах. I ўсё ж з журналістыкай я не парваў. Будучи на службе, пісаў у розныя армейскія выданні артыкулы, кароткія карэспандэнцыі.

. . . Ва ўтульнай цішыні бібліятэчнай залы перабіраю ў памяці мінулае: шмат дзе друка-ваўся, а вось гэтыя кароткія карэспандэнцыі ў «Чырвоным хлебаробе» даражэй за ўсе ін-

Як ратавалі жывёлу

3 успамінаў Ганны Якаўлеўны Грыгаровіч

У 16 гадоў я пайшла працаваць даяркай у калгас, у 1936 г. ўступіла ў камсамол. У той год наш калгас «Перамога» за дасягнутыя поспехі стаў удзельнікам сельскагаспадарчай выстаўкі. Мы, даяркі, змагаліся за высокія надоі (даілі, канешне, уручную), калгас набі-раў моц. Мы шмат працавалі, але жылі ціка-ва. Усё было цудоўна. Але вайна ўсё пера-крэсліла. 3 ліпеня на ферму прыбег старшыня праўлення і сказаў мне:

— Немцы пад Барысавам, хутка будуць тут. Патрэбна ратаваць жывёлу! Пагоніце ка-роў і авечак на ўсход.

Увечары таго ж дня мы былі ўжо ў дарозе. Акрамя мяне, ратаваць жывёлу было дару-чана сямі калгаснікам: М. Зезюлевічу, М. Па-лякову, I. Краснашчокаму, Ф. Міцкевічу, А. Балоціну, Р. Зайцаву, Ф. Шышко. Мы па-вінны былі даставіць у Оршу сотню кароў і 150 авечак. У Оршы мы трапілі пад страшэн-ную бамбардзіроўку. Горад і вакзал гарэлі. Але трэба было рухацца наперад, на ўсход, і мы пайшлі, пераадолеўшы гэты вогненны ру-беж. Усё абышлося добра. Уцалелі і людзі, і жывёла. Мы ішлі і ў спякоту, і ў дождж, і ў холад, пад бомбамі і кулямі, без хлеба і ва-ды, ішлі і ўдзень, і ўначы. Нават жывёла і тая разумела, што так патрэбна, цярпліва і паслухмяна рухалася далей ад родных мяс-

У імя жыцця

Сцяпан Паўлавіч Супрун — двойчы Герой Савец-кага Саюза (20. 5. 1940 г. і22. 7. 1941 г. ). Нарадзіўся 2. 8. 1907 г. ў с. Рэчкі Белапольскага раёна Сумскай вобласці. Украінец. Член КПСС з 1930 г. Лётчык-выпрабавальнік у НДІ ВПС. У 1939 г. ўдзельнік баёў супраць японскіх захопнікаў у Кітаі, савец-ка-фінляндскай вайны 1939—40 гг. У пачатку Вя-лікай Айчыннай вайны камандзір сфарміраванага з лётчыкаў-выпрабавальнікаў знішчальнага авія-палка асобага прызначэння, які змагаўся на тэры-торыі Беларусі. С. П. Супрун у першым жа па-ветраным баі знішчыў 2 самалёты ворага, лётчы-кі палка пад яго камандаваннем толькі 2 і 3 лі-пеня 1941 г. збілі 8 самалётаў. Дэпутат Вярхоў-нага Савета СССР 1-га склікання. Загінуў 4. 7. 1941 г.

Многа гадоў аставаліся невядомыя абставі-ны гібелі і месца пахавання С. П. Супруна. Адразу пасля бою пошукі самалёта былі бес-паспяховыя, а потым мясцовасць была аку-піравана ворагам. Пасля вызвалення Беларусі шыя. Гэтыя старыя падшыўкі не проста да-кументы, рэліквіі, яны — памяць, вяртанне ў юнацтва.

цін, якія былі ў агні. Мы праходзілі па 100 км за суткі. За першы месяц, з 3 ліпеня да 3 жніўня мы здолелі зайсці ў глыбокі тыл. Але сілы паціху пакідалі нас. Пад канец свайго шляху мы пераадольвалі толькі 30 км за сут-кі. Нарэшце ў верасні мы прыйшлі ў Чуваш-скую АССР, пераадолеўшы за 3 месяцы 1700 км. Спыніліся ў вёсцы Кладбішча. Неўза-баве майго мужа, Рыгора Зайцава, і яшчэ двух мужчын — Айзіка Балоціна і Фёдара Шышко — прызвалі ў Чырвоную Армію. На жаль, ім не давялося дажыць да светлага дня Перамогі. Усе яны загінулі на франтах вай-ны. А мы, пяцёра, што засталіся, працавалі і за іх. Даглядалі жывёлу. сеялі і ўбіралі хлеб. Здаралася, што самі недаядалі, а фронту ад-давалі ўсё: мяса, масла, хлеб. Адразу пасля вызвалення Талачыншчыны вярнуліся разам са сваёй жывёлай дадому. Праўда, нашаму калгасу дасталося толькі 25 кароў, астатніх раздалі ў іншыя гаспадаркі. Балюча было ба-чыць зруйнаваны Талачын, спаленыя ў вёсках хаты. Не хацелася верыць, што больш ніколі не ўбачу мужа, брата, які загінуў у 1942 г. , не ведала, ці вернецца назад сястра, вывезе-ная ў Германію. I зноў праца, цяпер ужо на роднай зямлі — даяркай, звеннявой у паля-водстве, свінаркай. За шматгадовую сумлен-ную працу маю шмат узнагарод.

ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў пошукі бы-лі адноўлены. У іх прыняў удзел брат героя падпалкоўнік Ф. П. Супрун. Работа гэта ака-залася нялёгкай, таму што трохвугольнік Ле-пель — Талачын — Барысаў (раён верагодна-га падзення самалёта) быў плошчай больш чатырох тысяч квадратных кіламетраў. Па-сля пошукаў у цэнтральным архіве Мі-ністэрства абароны было знойдзена данясенне Несцерцава, камандзіра 23-й авіяцыйнай ды-візіі, у якую ўваходзіў 401-ы знішчальны полк, начальніку штаба ВПС Заходняга фрон-ту ў сувязі з гібеллю С. П. Супруна, у якім гаварылася, што ў раёне горада Талачына быў выяўлены згарэлы самалёт і труп лётчыка, у абломках самалёта знойдзена Залатая Зорка Героя Савецкага Саюза.

Імем С. П. Супруна названы вуліцы ў Мас-кве, Сумах, Талачыне. Устаноўлены помнікі на радзіме героя — ус. Рэчкі, у Сумах, каля месца гібелі — у в. Палявая і на магіле ў Маскве. Жыхары Талачыншчыны свята ўша-ноўваюць памяць слаўнага сына Радзімы. Коласаўскай васьмігадовай школе прысвоена імя С. П. Супруна. Піянеры школы збіраюць матэрыялы аб жыцці і баявых справах ад-важнага лётчыка, перапісваюцца з яго род-нымі, у госці да іх прыязджаў брат героя Ф. П. Супрун, дэлегацыя рабочых аднаго з за-водаў, на якім працаваў Сцяпан Паўлавіч, юныя следапыты сумскай школы-інтэрната і Іншыя. Вобрав адважнага сокала Радзімы на'заўжды застанецца ў памяці народнай.

А. А. Шнайдар.

У 1960 г. ў Талачынскай раённай газеце «Ле-нінец» было надрукавана пісьмо Ф. П. Супру-на, у якім ён прасіў жыхароў паведаміць пра месцы падзення збітых самалётаў на гэтым участку фронту. На другі дзень у рэдакцыю зайшоў адзін з жыхароў вёскі Сурнаўка Та-лачынскага раёна калгасны каваль Міхаіл Яфімавіч Пакатовіч і расказаў, што 4 ліпеня 1941 г. ён быў байцом паста паветранага на-зірання ў раёне Друцкага гарадзішча. Тут ён стаў відавочцам паветранага бою савецкага знішчальніка з шасцю фашысцкімі самалёта-мі. У гэтым няроўным баі савецкі лётчик збіў фашысцкі знішчальнік, але і сам быў падпа-лены. Праз некалькі мінут камандзір паста і байцы паветранага назірання былі каля мес-ца падзення самалёта. Яны ўбачылі абпалены труп лётчыка, а на адкрытай ране каля сэр-ца — Залатую Зорку Героя Савецкага Саюза.

5 ліпеня 1941 г. , калі немцы былі зусім блізка, мясцовыя жыхары Д. П. Васілеўскі і А. Я. Акуловіч пахавалі лётчыка. Трупу зра-білі з металічных шчытоў абшыўкі самалёта. У гады вайны абодва патрыёты загінулі, і ні-хто не ведаў месца пахавання лётчыка.

За 19 гадоў месца пахавання, паказанае М. Я. Пакатовічам і іншымі жыхарамі, зарасло хмызняком і маладым лесам. Гэта ўскладніла пошукі. Дапамаглі сапёры адной з часцей Бе-ларускай ваеннай акругі пад кіраўніцтвам маёра А. С. Гаўруціна. Астанкі лётчыка-героя, які ляжаў у своеасаблівай труне, былі зной-дзены. Удалося выявіць часткі самалёта, на якім ён лятаў. Па гэтых і іншых прыкметах было ўстаноўлена, што недалёка ад вёскі Ма-настыры (цяпер вёска Палявая) Талачынска-га раёна смерцю храбрых у баі з ворагамі за-гінуў С. П. Супрун. Яго астанкі былі переве-зены ў Маскву і там перапахаваны.

Г вардзейцы-масквічы

3 успамінаў Я. Р. Крэйзера

Якаў Рыгоравіч Крэйзер — Герой Савецкага Са-юза (22. 7. 1941), генерал арміі (1962). Нарадзіўся 4. 11. 1905 г. ў Варонежы ў сям’і дробнага гандля-ра. Член КПСС з 1925 г. Скончыў Варонежскую пяхотную школу (1923), курсы «Быстрая» (1931), курсы ўдасканалення вышэйшага начсаставу пры Ваеннай акадэміі Генштаба (1949). У Чырвонай Арміі з 1921 г. 3 чэрвеня 1941 г. на Заходнім, Бранскім, Сталінградскім. Паўднёвым. 4-м Укра-Інскім, Ленінградскім, 1-м, 2-м Прыбалтыйскіх франтах. Камандзір 1-й Маскоўскай мотастралко-вай дывізіі палкоўнік Я. Р. Крэйзер вызначыўся ў абарончых баях у раёне Барысава, Талачына і Оршы ў ліпені 1941 г. Дывізія пад яго каманда-ваннем на двое сутак затрымала праціўніка на р. Бярэзіна і на некалькі сутак яго наступление ў напрамку Дняпра. Воіны 1-й Маскоўскай Пра-летарскай мотастралковай дывізіі абаранялі Мас-кву, ваявалі на Арлоўскім плацдарме, на беларус-кай зямлі і ў Прыбалтыцы. За ўдзел у вызвален-ні сталіцы Беларусі дывізія атрымала ганаровае найменне «Мінская». У ліпені 1944 г. пад каман-даваннем Я. Р. Крэйзера войскі 51-й арміі Удзель-нічалі ў баях у раёне Полацка. Пасля вайны Я. Р. Крэйзер — камандуючы арміяй, войскамі шэрагу ваенных акругоў, начальнік вышэйшых афіцэрскіх курсаў «Быстрая», з 1969 г. ваенны інспектар-саветнік Груны генеральных інспектараў Міністэр-ства абароны СССР. Депутат Вярхоўнага Савета СССР 6-га склікання. На XXII з’ездзе КПСС быў выбраны членам Цэнтральнай рэвізійнай камісіі. Памёр 29. 11. 1969 г.

Першыя месяцы вайны. Чырвоная Армія, вымушаная адступаць пад націскам перавы-шаючых сіл праціўніка, вяла цяжкія абарон-чыя баі. У гэтых умовах савецкае каманда-ванне приняло тэрміновыя меры, каб падцяг-нуць з глыбіні краіны на захад вайсковыя часці і злучэнні. 1-я Маскоўская Пралетар-ская мотастралковая дывізія з Падмаскоўя была перакінута ў раён Барысава. Перад воі-намі стаяла задача не дапусціць прарыву ва-рожых войск цераз Бярэзіну ў напрамку Ор-шы на ўчастку 50 км. Уперадзе дывізіі дзей-нічаў разведбатальён пад камандаваннем капітана П. Т. Цыганкова. У першых жа бая-вых аперацыях батальён дзейнічаў рашуча, смела і даставіў важныя звесткі камандзіру дывізіі. У схватках з ворагам разведчыкі пра-дэманстравалі высокі гераізм. Так. адзін з браневікоў быў падбіты фашыстамі, механік- ' вадзіцель загінуў. У нерухомай машыне за--сталіся двое — малодшы палітрук Андрэй Па-чапцоў і радыст Голенаў. Да апошняй магчы-масці адбіваліся яны ад насядаючага ворага. Калі скончыліся патроны, яны сталі кідаць у ворага гранатамі праз люк. Але не стала і гранат. Гітлераўцы падпалілі бранявік, білі прыкладамі па палаючай машыне і крычалі: «Рус, вдавайся, гарыш!» У адказ разведчыкі заспявалі «Інтэрнацыянал». Яны выбралі па-кутлівую смерць замест ганебнага палону. Капітан П. Т. Цыганкоў за смелыя баявыя дзеянні ў ліпені 1941 г. быў узнагароджаны ордэнам Леніна.

К 12 гадзінам 30 чэрвеня часці дывізіі па-дышлі да Бярэзіны і з ходу перайшлі да аба-роны на ўсходнім беразе ракі. Рыхтуючыся да баёў з ворагам, падраздзяленпі акапаліся. Настрой ва ўсіх быў адзін — выстаяць. У хут-кім часе з’явіліся варожыя бамбардзіроўшчы-кі, а ўслед за разрывамі авіябомбаў загава-рылі гарматы і мінамёты. Здавалася, нельга выжыць ад гэтага вогненнага смерчу. Але вы-трымка і стойкасць воінаў-масквічоў аказа-ліся мацней. I калі часці фашысцкага гене-рала Гудэрыяна выйшлі да Бярэзіны, то сустрэлі тут арганізаванае і ўпартае супраціў-ленне. У выніку кровапралітных баёў у раё-не Барысава ворагу былі нанесены значныя страты ў жывой сіле і тэхніцы (за 3 дні пра-ціўнік страціў да 60—70 танкаў і каля 3 ты-сяч салдат і афіцэраў). Аднак становішча за-ставалася напружаным: танкі і мотапяхота 47-га танкавага корпуса праціўніка прасуну-ліся ўздоўж шашы ў напрамку Лошніцы. Та-ды было прынята рашэнне сіламі 12-га тан-кавага і 6-га мотастралковага палкоў контр-атакаваць у фланг групоўку праціўніка, што прарвалася да Лошніцы. У ходзе контратакі разгарэлася вялікая танкавая бітва, у якой з абодвух бакоў удзельнічала больш за 300 тан-каў. Нашы танкі КВ і Т-34 паказалі ўсю моц савецкай брані і значную перавагу над тан-камі праціўніка. Вораг нанёс значныя страты ў танках і іншай баявой тэхніцы, яго наступ-ление было прыпынена да 5 ліпеня, а часці нашай дывізіі выйгралі час для заняцця аба-роны на рубяжы ракі Нача.

Груна сапёраў-падрыўнікоў атрымала загад прапусціць па мосце цераз раку Нача усе на-шы танкі і затым узарваць яго. Сапёры з укрыцця пільна сачылі за дарогай. Ужо прай-шлі нашы пехацінцы, паказаліся нашы тан-кі, а за імі і нямецкія, якія хутка набліжа-ліся да моста. Калі на мост узышоў першы варожы танк, выбух вялікай сілы падняў яго ў паветра. Сапёры-падрыўнікі Ткач і Банда-рэнка ведалі, што не паспеюць схавацца ва ўкрыцце. Яны загінулі як героі і перагара-дзілі дарогу фашысцкім танкам. Праціўнік быў вымушаны наводзіць пераправу пад агнём нашых падраздзяленняў.

У далейшым, прымяняючы тактыку рухо-май абароны, часці 1-й мотастралковай ды-візіі вялі ўпартыя баі з ворагам днём. А ноч-чу, каб не дапусціць абхвату флангаў дыві-зіі, непрыкметна адрываліся ад праціўніка на 10—12 км і пераходзілі да абароны на на-ступным зручным рубяжы. Зранку гітлераў-цы працягвалі развіваць наступление ў бая-вых парадках, але білі па пустым месцы і толькі апоўдні выходзілі на сутыкненне з час-цямі нашай дывізіі і сустракалі арганізава-ную абарону па новым рубяжы. Так дзень за днём на працягу 11 сутак вымотваліся сілы праціўніка, затрымлівалася яго наступление, выйграваўся час.

Напружаныя баі з 47-м танкавым корпусам разгарнуліся на рубяжах р. Нача, Крупкі, р. Бобр, Талачын, Коханава, р. Адроў. Асаб-ліва жорсткія баі ішлі за Талачын, дзе 1-я мотастралковая дабілася значнага поспеху. У баях пад Талачыном вызначыліся адвагай у рукапашнай схватцы з праціўнікам баталь-ёны капітанаў В. Былінкіна і П. Шурухіна, якія імклівай і нечаканай атакай разграмілі калону мотапяхоты, што набліжалася да Та-лачына. Павел Шурухін быў выключна валя-вы і смелы камандзір. За час вайны ён стаў генерал-маёрам, здзейсніў не адзін гераічны подзвіг, стаў двойчы Героем Савецкага Саю-за.

У выніку цяжкіх баёў праціўнік быў выбі-ты з Талачына. Пад Талачыном было ўзята ў палой 800 варожых салдат і афіцэраў, 350 аўтамашын, захоплены сцяг 47-га Берлінска-га танкавага корпуса. Наша дывізія на пра-цягу сутак утрымлівала горад. Немцы, пад-цягнуўшы свежыя сілы, абрушылі на нашы часці магутныя ўдары авіяцыі і артылерыі.

На працягу 8 і 9 ліпеня ішла барацьба за Талачын, які двойчы пераходзіў з рук у ру-кі. К 20 гадзінам 9 ліпеня 1-я мотастралковая дывізія пад націскам ворага вымушана была адысці на наступны рубеж абароны — Коха-нава. Мы моцна яго ўтрымлівалі і нанеслі значныя страты 18-й танкавай дывізіі пра-ціўніка.

10 ліпеня, абараняючы мост цераз р. Друць на шашы Мінск — Масква, здзейсніў свой по-дзвіг камсамолец Мікалай Дзмітрыеў, навод-чык 45-мм супрацьтанкавай гарматы. 31 жніў-ня 1941 г. яму было прысвоена звание Героя Савецкага Саюза. 10 ліпеня на рубяжн Ко-ханава праціўнік, пакінуўшн супраць нашай дывізіі сваю 18-ю танкавую дывізію, увёў 29-ю матарызаваную дывізію па дарозе Ко-ханава — Копись для фарсіравання Дняпра. К гэтаму часу падышлі новыя дывізіі на-шай 20-й арміі і занялі абарону на ўсходнім беразе Дняпра. На ўчастку Орша — Копись абараняліся часці 18-й стралковай дывізіі. 1-я Маскоўская мотастралковая дывізія вяла баі на рубяжы р. Адроў і атрымала загад ка-мандуючага арміяй: вывесці дывізію ў другі эталон арміі, на ўсходні бераг Дняпра для даўкамплектавання і прывядзення ў пара-дак яе часцей пасля бесперапынных 12-су-тачных напружаных баёў.

Пасля таго, як дывізія начала адрывацца ад праціўніка з рубяжа р. Адроў, быў атры-маны новы загад камандарма: пасля перапра-вы на ўсходні бераг Дняпра паступіць у рас-параджэнне камандзіра 20-га стралковага кор-пуса генерал-маёра С. I. Яроміна. Штаб кор-пуса размяшчаўся ў раёне Бабініч. Аднак праціўнік апярэдзіў нас: ён фарсіраваў Дня-про на ўчастку Бабінічы — Копись, захапіў плацдарм на ўсходнім беразе, пераправіў ту-ды каля 300 аўтаматчыкаў з пяхотай і каля 60 танкаў. 3 гэтага плацдарма нямецкія тан-кі і мотапяхота імкнуліся развіць наступлен-ие на Смаленск. 12 ліпеня было принята ра-шэнне размясціць 1-ю мотастралковую дыві-зію на паўночны ўсход ад Бабініч і ва ўза-емадзеянні з 18-й стралковай дывізіяй нанесці ўдар наперарэз танкам і мотапяхоце праціўніка і адкінуць іх к Дняпру. Каб вый-граць час і не даць праціўніку ажыццявіць глыбокі прарыў, наши палкі, падыходзячы ў раён размяшчэння, з ходу пераходзілі ў контратаку, наносячы адзін за адным фланга-выя ўдары па варожых танках і мотапяхоце.

У гэтым баі 12 ліпеня, знаходзячыся на ўчастку 175-га мотастралковага палка, адкуль кіраваў боем, я быў паранены. Ужо ў медсан-баце атрымаў звесткі аб тым, што часці на-шай дывізіі 13 ліпеня працягвалі паспяхова контратакаваць праціўніка, які прарваўся цераз Дняпро, захапілі вялікую колькасць палонных і баявой тэхнікі і на двое сутак затрымалі наступление праціўніка на Сма-ленск.

Баі на ўчастку Барысаў — Орша, у якіх праходзілі першае баявое выпрабаванне воі-ны 1-й мотастралковай дывізіі, мелі вялікае значэнне. Дзякуючы рухомай абароне, дыві-зія сумела затрымаць войскі праціўніка, што рваўся да Смаленска, вымусіла яго адмовіц-ца ад «бліцкрыга», забяспечыць спрыяльныя ўмовы войскам 20-й арміі для арганізацыі абароны на ўсходнім беразе Дняпра.

Радзіма высока ацаніла мужнасць воінаў-масквічоў у першых баях паміж Барысавам і Оршай, больш чым трыста салдат і афіцэраў былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі. 1-я мотастралковая дывізія адной з першых стала гвардзейскай.

* * *

Начальнік штаба 1-й Маскоўскай мотастрал-ковай дывізіі П. Р. Кузняцоў напісаў кнігу «Гвардзейцы-масквічы». Вось як апісвае ён баі за Талачын.

День 6 июля стал одним из выдающихся дней в боевой истории Московской мотострел-ковой дивизии. В этот день в бою под Толо-чином дивизия впервые добилась значитель-ной победы.

Накануне вечером автостраду Минск — Мос-ква на 15-километровом участке от Славени до Толочина захватили немцы и всю ночь хозяйничали на ней. Их передовые подразде-ления заняли Толочин. Частям Московской дивизии ночной марш на новый рубеж при-шлось совершать по проселочным дорогам.

Крейзер решил ударом с севера и юга по сходящимся направлениям на Толочин осво-бодить этот населенный пункт и снова проч-но оседлать Минское шоссе.

Рано утром, когда первые лучи солнца за-играли на вершинах сосен, мотострелковые полки подходили к реке Друть.

В голове 6-го мотострелкового полка, юж-нее автострады, шел батальон капитана Ва-силия Былинкина. При подходе к реке ба-тальон обнаружил двигавшуюся по автостраде на Толочин большую немецкую автоколонну с мотопехотой и различными грузами.

Долго не раздумывая, Былинкин открыл по колонне огонь и атаковал ее. (У музеі Варан-цэвіцкай школы зберагаецца шабля В. I. Бы-лінкіна. — Рэд. ). На помощь к нему подошел батальон Павла Шурухина. Вражеская колон-на застопорилась, смешалась, пехота, побро-сав машины, стала разбегаться.

Еще большую сумятицу внес 175-й мото-стрелковый полк, ударивший по противнику с севера. В коротком, ожесточенном бою, ко-торый переходил в рукопашную схватку, ди-визия наголову разбила автоколонну против-ника. Немцы потеряли до 200 человек убитыми. Было взято в плен 800 солдат и офи-церов, захвачено 350 исправных автомашин и знамя Берлинского танкового корпуса (так, видимо, назывался 47-й танковый корпус).

С ходу немцы были выбиты из Толочина.

До 16 часов за Толочин шла ожесточенная борьба. Гитлеровцы бросили в этот населен-ный пункт все свои наличные силы. Местеч-ко дважды переходило из рук в руки.

В военной истории Толочин знаменит еще тем, что в 1812 году в нем была штаб-квар-тира Наполеона. Лавры французского полко-водца не давали покоя и Гудериану.

К вечеру Московская дивизия отошла на рубеж Обольцы — Коханово и прочно там за-крепилась. 18-я танковая дивизия немцев че-тыре дня дралась потом за этот рубеж и так и не смогла преодолеть его.

Друкуецца скарочана па кн. : Кузнецов П. Г. Гвардейцы-москвичи. М. , 1962. С. 30—31.

Герой-артылерыст

Мікалай Міхайлавіч Дзмітрыеў — Герой Савец-кага Саюза (31. 8. 1941). Нарадзіўся 19. 12. 1917 г. ў в. Кумак Наваорскага раёна Арэнбургскай воб-ласці. 3 сялян. Рускі. Член КПСС в 1943 г. У 1937 г. скончыў Арэнбургскі фінансавы тэдні-кум. Да вайны працаваў бухгалтарам у г. Фрунзе. У Чырвонай Арміі з 1939 г. 3 чэрвеня 1941 і- на Заходнім фронце. Наводчык гарматы радавы М. М. Дзмітрыеў вызначыўся ў Талачынскім раёне 10. 7. 1941 г. , адбіваючы атакі, знішчыў 3 танкі праціў-ніка. Быў цяжка паранены, але поля бою не пакі-нуў. У 1945 г. М. М. Дзмітрыеў скончыў Трэцяе Ленінградскае артылерыйскае вучылішча. Да 1959 г. служыў у Савецкай Арміі, маёр. Потым працаваў інжынерам на заводзе ў Саранску. Памёр 20. 12. 1981 г.

Калона фашысцкай мотапяхоты з танкамі рухалася па шашы. Наглы воіны занялі аба-рону па р. Друць. Камандзір дывізіі загадаў падпусціць ворага бліжэй і ўдарыць па ім ар-тылерыйскім і кулямётным агнём. Да гэтага часу ў дывізію ўліўся артполк танкавай ды-візіі.

Мост праз р. Друць у Талачыне быў замі-ніраваны. За 500 метраў на ўзгорку знаходзі-ліся агнявыя пазіцыі. Фашысты пад’ехалі да моста цэлай калонай. Уперадзе ішлі танкі, а за імі — не менш чым 200 аўтамашын з ва-рожай пяхотай. Гітлераўцы здагадаліся, што мост замініраваны, спыніліся і сталі яго раз-глядваць. У гэты час савецкія артылерысты адкрылі ўраганны агонь. Гітлераўцы кінулі-ся наўцёкі. Нямала іх было знішчана. Наглы воіны сталі праследаваць ворага. Талачын быў ачышчаны ад фашыстаў. Але хутка гіт-лераўцы зноў перайшлі ў наступление. За-

вязаўся ўпарты бой. На гэтым участку зна-ходзілася наша другая супрацьтанкавая ба-тарэя. На правым флангу стаяла гармата камсамольца Мікалая Дзмітрыева. Ён быў выдатным наводчыкам і здзейсніў сапраўды гераічны подзвіг.

Мікалай заўважыў, што на яго рухаюцца фашысцкія танкі. Ён вырашыў падпусціць іх бліжэй і адкрыць агонь. Ад прамога пападан-ня загарэўся танк, за ім — другі. Фашысты пасылалі па яго гармаце снарад за снарадам. I вось Мікалай ужо застаўся адзін каля гар-маты: яго баявыя сябры былі забіты і пара-нены. Раніла і Дзмітрыева. Чарговым снара-дам адбіла правую станіну гарматы. Дзмі-трыеў страціў прытомнасць, упаў. Аднак герой-камсамолец знашпоў у сабе сілы пад-няцца, зарадзіць гармату. Быстрая — і ў ва-рбжага танка разбіта гусеніца. Выстрелы грымелі адзін за адным. Снарады траплялі ў цэль. Але вось Мікалай зноў упаў. Бой заці-хаў. На полі пад Талачыном нерухома стая-лі варожыя танкі.

Урачы дасталі з цела Мікалая 17 асколкаў. Герой-артылерыст выжыў, моцны арганізм перамог.

Сказ пра выратаваны сцяг

3 успамінаў К. Дз. Мяснікава

Канстанцін Дзмітрыевіч Мяснікаў нарадзіўся ў 1922 г. ў в. Узноснае Талачынскага раёна. Член КПСС з 1950. У маі 1942 г. ўстанавіў сувязь з гру-пай чырвонаармейцаў, якія ўцяклі з Азерацкага лагера ваеннапалонных. 3 снежня 1942 г. ў парты-занах, з кастрычніка 1943 г. — намеснік камісара 6-га атрада партызанскай брыгады М. П. Гудкова. У канцы чэрвеня 1944 г. залічаны ў 212-ы армей-скі запасны стралковы полк. Пасля стаў сувязі-Стам-тэлефаністам 83-й гвардзейскай Чырванасцяж-най ордэна Суворава стралковай дывізіі 11-й гвар-дзейскай арміі 3-га Беларускага фронту. У верас-ні 1944 г. ў складзе 252-га стралковага палка ўдзельнічаў у прарыве абароны нямепка-фашысцкіх войск на граніцы Усходняй Прусіі. Удзельнічаў ва ўзяцці крэпасці Кёнігсберг, многіх гарадоў Усход-няй Прусіі. Дэмабілізаваўся ў снежні 1946 г. Пра-цаваў у Талачынскім леспрамгасе. У 1948—1950 гг. старшыня калгаса «Новы шлях», у 1950—1953 гг. старшыня Няклюдаўскага сельскага Савета. 3 1953 г. ў апараце райкома КПБ. У верасні 1957 накіраваны на вучобу ў Магілёўскую савецка-пар-тыйную школу. Пасля яе заканчэння — на савец-кайігаспадарчай рабоце. 3 1982 г. на пенсіі. Узна-гароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, ордэнам Ай-чыннай вайны, медалямі «За адвагу», «За ўзяцце Кёнігсберга», «Партызану Вялікай Айчыннай вай-ны» I ступені.

. . . Ішоў другі месяц вайны. Не праходзіла і дня, каб падлеткі і мы, выпускнікі Рыдамль-скай сярэдняй школы, не пабывалі ў лесе. Бегалі па ягады, а ў тое лета іх было асаблі-ва многа. Але хутка цікавасць да іх прапала. У лесе было шмат зброі. Нас. хлопцаў, якія дагэтуль ніколі і не бачылі яе ў вочы, вельмі захапіў яе пошук. Кожны з нас імкнуўся знайсці што-небудзь такое, чаго нікому не ўдавалася. «Героямі дня» былі тыя, каму па-шанцавала знайсці кулямёт. Сабраную зброю хавалі, а для каго — пакуль не ведалі.

30 ліпеня стаяў сонечны спякотны дзень. Са сваім сябрам Аркадзем Зелютковым мы зранку накіраваліся ў лес. Яшчэ не паспелі дайсці да яго, як насустрач выйшлі два чыр-вонаармейцы. Яны былі абарваныя, змора-ныя і ў крыві. Знакам паклікалі да сябе. Мы, напалоханыя іх выглядам, асцярожна наблі-зіліся. Вайскоўцы нейкі час уважліва на нас пазіралі. Потым пачалі распытваць, ці ёсць у нашай вёсцы радыё, якія апошнія паведам-ленні, дзе фронт? Што ведалі, мы расказалі. Цапрасілі нас прынесці што-небудзь з ежы. Мы хуценька пабеглі ў вёску, прынеслі хле-ба і малака. У той жа дзень яшчэ раз былі ў лесе — трэба было пераапрануць вайскоў-цаў у цывільнае адзенне. Пазнаёміліся блі-жэй. Воіны назвалі свае прозвішчы — адзін Кулікоў. другі Максімаў, расказалі, адкуль родам. Мы таксама паведамілі пра сябе, сваіх бацькоў.

— Камсамольцы? — нечакана спытаў Кулі-коў.

Мы сцвярджальна кіўнулі.

— Ім можна даверыць,— звярнуўся Кулікоў да свайго спадарожніка.

— 3 намі сцяг 56-й Маскоўскай стралковай дывізіі. Далей яго несці небяспечна. Мы мо-жам загінуць, але баявы сцяг павінен жыць,— закончыў Максімаў.

Воіны расказалі нам, што гэты баявы сцяг уручаў дывізіі сам Міхаіл Васілевіч Фрунзе і што на гэты момант у іх няма нічога дара-жэй за яго. «Сцяг неабходна абавязкова за-хаваць да прыходу Чырвонай Арміі. Пера-дайце першай жа перадавой часці, якая прый-дзе ў вёску, і скажыце, што «нам загадалі берагчы сцяг афіцэры Кулікоў і Максімаў».

— Клянёмся захаваць сцяг,— амаль адна-часова вырвалася ў нас.

Аркадзь збегаў дамоў, прынёс салдацкую лапатку. Сцяг разгарнулі. Воіны сталі перад ім на калені, пацалавалі яго і. . . заплакалі. Не ведаю чаго, але мы з Аркадзем таксама заплакалі. Сцяг акуратна склалі ў рэчавы мяшок, знайшлі прыкметную елку і закапа-лі пад ёй каштоўны для нас чацвярых груз. Кулікоў і Максімаў далі свае хатнія адрасы, узялі нашы. Развіталіся мы з імі, як з род-нымі. Воіны пайшлі ў паўночна-ўсходнім на-прамку, адкуль даносілася глухая артыле-рыйская кананада.

Сустрэча з ваеннымі, адказнасць за заха-ванне сцяга вельмі змянілі нас. Мы паста-лелі, сталі больш стрыманымі ў словах, асця-рожнымі ў паводзінах. У лес, дзе быў зака-паны сцяг, заходзілі цяпер зусім з іншага боку. А каб ён не стаў псавацца ў сырой зям-лі, мы яго адкапалі, прасушылі і вырашылі перакласці ў што-небудзь іншае. Перагледзе-лі некалькі варыянтаў. Урэшце рэшт рызык-нулі пакласці сцяг у скрыню з-пад патронаў для кулямёта «Максім». Скрыню занеслі да-лей, у самы гушчар, і падвесілі ў густой кро-не елкі.

Настала першая ваенная зіма. У лес стала хадзіць складана і небяспечна. Але ўпэўне-насці, што скрыня застанецца непрыкмеча-най, у нас не было. Не цярпелася хоць зрэд-ку наведаць тое месца. На лыжах праязджалі каля нашай елкі, упэўнімся, што ўсё на мес-цы — і з палёгкай вяртаемся дамоў. 3 нады-ходам вясны сцяг з вершаліны здымалі і пе-рыядычна прасушвалі. А ў снежні 1942 г. мы з Аркадзем сталі партызанамі брыгады Гуд-кова. Мы па-ранейшаму строга захоўвалі на-шу тайну. А калі летам 1943 г. сувязь з Вя-лікай зямлёй стала пастаяннай, мы далажы-лі пра сцяг 56-й стралковай дывізіі камбрыгу Мікалаю Пятровічу Гудкову.

— Вы сапраўдныя савецкія патрыёты,— падзякаваў нас камбрыг.

Вестка аб выратаваным сцягу па рацыі бы-ла перададзена ў Маскву. У адказ прыйшла тэлеграма пераправіць баявы сцяг у Цэнт-ральны штаб партызанскага руху. Каманда-ванне брыгады даручыла выканаць гэта за-дание намесніку камісара брыгады Івану Іо-сіфавічу Жураўскаму. Ён у суправаджэнні двух аўтаматчыкаў даставіў сцяг на Бягомль-скі аэрадром. Адтуль сцяг дывізіі ў Маскву навёз Аркадзь Зелюткоў. Я ў гэты час быў на дыверсійньш заданні пад Оршай.

Наказ афіцэраў выкананы — святыня іх роднай 56-й стралковай дывізіі была перада-дзена ў надзейнае месца!

♦ * *

Аркадзь Карпавіч Зелюткоў нарадзіўся ў 1922 г. Ў в. Узноснае Талачынскага раёна. Член КПСС з 1949 г. У час Вялікай Айчыннай вайны са снежня 1942 г. па снежань 1943 г. у 2-ім атрадзе імя М. А. Шчорса брыгады М. П. Гудкова. 3 выратаваным сцягам 56-й стралковай дывізіі быў адпраўлены са-малётам на Вялікую зямлю. Да лістапада 1944 г. знаходзіўся ў распараджэнні Беларускага штаба партызанскага руху. Са снежня 1944 г. працаваў у Брэсце ў органах МУС — КДБ, удзельнічаў у лік-відацыі нацыяналістычных бандаў. 3 1955 г. на савецкай і гаспадарчай рабоце ў Талачынскім ра-ёне. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Чйрвонай Зоркі, медалямі «Партизану Айчыннай вайны» I ступені, «За баявыя заслугі» і інш. Па-мёр у 1970 г.

3 пісьма Ф. М. Максімава, былога тэхніка 168-га стралковага палка 56-й Маскоў скай стралковай дывізіі следапытам Варанцэвіцкай сярэдняй школы

Вялікая Айчынная застала мяне на заха-дзе Беларусі. Наша 56-я стралковая дывізія толькі перадыслацыравалася на граніцу ў раёне Сапоцкіна Гродзенскай вобласці. Напя-рэдадні, пасля расфарміравання палкавой школы, якой я камандаваў, мяне перавялі ў штаб дывізіі ў аператыўны аддзел да каш-тана Кустова. I вось на золку 22 чэрвеня ва-рожы залп абрушыўся на наш лагер. Палкі былі адрэзаны, сувязь са штабам парушана. Мы адступалі з цяжкімі баямі. Праз некаль-кі дзён адступаць падраздзяленнямі стала не-магчыма, разбіліся на невялікія груны. Сіту-ацыя была крытычнай. Капітан Кустоў дару-чыў мне несці сцяг дывізіі. Я наматаў яго на цела, надзеў гімнасцёрку. Нашу групу ўзна-чаліў намеснік камандзіра артпалка маёр Дзюрба. Крыванішыну, палітруку Давыдаву, капітану Кулікову было даручана ахоўваць мяне са сцягам. Неяк пасля доўгіх вандра-ванняў нарваліся на варожую засаду пры пераходзе праз шашу з аднаго лесу ў другі. Па нас адкрылі моцны агонь з кулямётаў і танка. Уцякаючы, мы з Куліковым адарвалі-ся ад сваіх і апынуліся ў лесе ўдвух. Пачалі шукаць астатніх, але нікога не сустрэлі. Трэ-ба было прабірацца на ўсход. У вёскі захо-дзіць было небяспечна — усюды немцы. Хар-чаваліся ў асноўным толькі ягадамі. Мы вель-мі аслабелі. У Кулікова абвастрылася язва, і ён перамагаў страшэнны боль. Самае цяж-кае было — пераадоленне рэк: маеты і пера-правы ахоўваліся, а пераходзіць у брод, ка-лі не ведаеш ракі, было небяспечна. Адной-чы каля невялікай, але глыбокай ракі мы зайшлі на хутар, што стаяў у кіламетры ад вёскі. Нам сказалі, што немцы адтуль выеха-лі. Калі сталі пераходзіць мост, нас сустрэў мужчына і ўзяўся правесці да вёскі. Там жа нас схапілі і пасадзілі ў свіран (наш правад-нік аказаўся нямецкім камендантам). Да дзвярэй паставілі вартавога. Было чутна, як вартавому аддалі нейкі загад. Васіль Васіле-віч ведаў нямецкую мову і ўсхвалявана ска-заў: «Да вечара нам абавязкова трэба выбрац-ца адсюль. Калі вернуцца немцы з засад, нас расстраляюць». Пасля нядоўгіх пошукаў я знайшоў у столі дошку, якая легка падняла-ся, змог яшчэ адну выцягнуць. Вырашылі бегчы праз дах. Але калі залез на гарышча, то ўбачыў, што да нашага свірна прымыкае яшчэ два. У адным дзверы былі адчынены. Я выцягнуў на гарышча Кулікова (самастой-на ён ужо не мог пераадолець гэты шлях), спусціліся ў суседні свіран і апынуліся ля ад-чыненых дзвярэй. Насупраць сядзела некаль-кі вяскоўцаў. Мы ўжо хацелі выбегчы, але адзін з вяскоўцаў пагразіў пальцам. Мы зра-зумелі, што выбягаць нельга. Калі наш до-браахвотны «праваднік» махнуў рукой, маў-ляў, бяжыце, мы, што ёсць сілы, кінуліся да ракі, у адно імгненне пераадолелі яе і апы-нуліся ў лесе (адкуль браліся сілы — невя-дома), А наперадзе была яшчэ адна рачулка.

— Што за рачулка, бацька? — спытаў Ку-лікоў мясцовага жыхара невядомай нам вёс-кі.

— Хто Усвейкай заве, хто Усвіж-Вукам,— адказаў той.

Вырашылі больш не рызыкаваць і, калі ўдасца, схаваць тут сцяг. Раніцай мы ўба-чылі двух хлопцаў. Яны напрасткі шыбава-лі як раз на нас. Мы выйшлі насустрач. 3 вы-гляду яны нам спадабаліся — стрыманыя, не

Выбіраю смерць

Мікалай Валянтовіч спыніўся на ўскрайку лесу — удалечыні раскінулася родная вёска Ільінка. Сэрца моцна забілася. Наўкол было ціха, лета буяла яркімі фарбамі. «Як быццам і няма вайны,— горка ўздыхнуў Мікалай,— Пара ўжо звыкнуцца з думкай, а ўсё як у доў-гім страшэнным сне».

За трыста кіламетраў дарогі, а мо і болей, па акупіраванай тэрыторыі Валянтовіч паба-чыў шмат смерці, крыві, гора. I як усё гэта было ненатуральна сярод летняй прыгажосці, ласкавага неба! Валянтовіч зняў з плячэй рэчавы мяшок, прысеў на траву. Выцягнуў з мяшка разабраную вінтоўку, сабраў яе, за-гарнуў у анучу і схаваў у густым зарасніку, туды ж паклаў дзве гранаты і патроны. Пі-сталет, партыйны білет, афіцэрскія дакумен-ты ўзяў з сабой. Калі сцямнела, падышоў да вёскі. У Ільінцы жыла яго цешча, цётка Ксе-ня, а крыху далей, у Варанцэвічах, маці Ма-рыя Фёдараўна, сястра Надзея.

Мікалай асцярожна пастукаў у акно. Праз хвіліну ў ім паказалася цётка Ксеня і адра-зу ж набегла да дзвярэй.

— Коля? Живы? А дзе ж дзеткі, дзе Оля,— занепакоілася жанчына за дачку і ўнукаў.

Мікалай ніколі не лгаў ёй, а тут не пасмеў сказаць праўду:

— Яны эвакуіраваны на ўсход. А што ў вас у вёсцы? — былому старшыні калгаса было балюча за сваю гаспадарку, за людзей.

На наступны дзень зранку накіраваўря да сваей маці ў Варанцэвічы. Калі падышоў да Лошаўскага лесу, міжволі спыніўся каля ду-боў. Да вайны тут стаяў хутар братоў Аль-шэўскіх, гэтыя музыкі славіліся на ўсю акру-гу. «Трэба да іх абавязкова зайсці»,— паду-маў Валянтовіч.

Маці і сястра сустрэлі Мікалая з радасцю і трывогай. Маці не магла наглядзецца на сы-на — высокі, прыгожы, разумны. «Толькі жыць ды жыць, а што наперадзе чакае — не-па ўзросту разважлівыя. Вырашылі даручыць ім захаваць сцяг дывізіі.

Але дабрацца да сваіх было не так проста. Толькі ў 1943 г. перайшлі лінію фронту і да-лучыліся да нашых, будучи партызанамі 5-й Калінінскай партызанскай брыгады. Я пры-маў удзел у штурме Кёнігсберга, быў намес-нікам камандзіра батальёна. А пасля закан-чэння вайны — намеснікам камандзіра вучэб-нага батальёна. У 1948 г. дэмабілізаваўся з радоў Чырвонай Арміі. Стаў працаваць у ДТСААФ трэнерам у сваім родным горадзе Пскове. Мой баявы сябра Васіль Васілевіч Кулікоў прапаў без вестак. . .

вядома»,— з болем думала маці, а ўголас пра-мовіла:

— Баюся я, сынок, каб яны цябе не загу-білі.

— Дзе цяпер Альшэўскія, як яны? — спы-таў Мікалай Фёдаравіч.

— I Мішка, і дзеці яго, і Іван жывы-здаро-вы, недалёка ад Надзі жывуць,— расказвала маці.

На зваротным шляху Мікалай наведаў Аль-шэўскіх. Браты рамантавалі гармоніи, другі такі гармоніи стаяў каля акна.

— Прывітанне, камандзір! — узрадаваліся Альшэўскія. — Дай рады, як жыць далей, ты заўсёды ведаў, што трэба рабіць,— Міхаіл узяў гармоніи, і палілася родная «Кацюша», по-тым «Орлёнок», «Если завтра война. . . ».

— Нібыта Савецкая ўлада вярнулася,— прамовіў Валянтовіч.

У Ільінку вяртаўся ўжо позна вечарам. «Што рабіць? — успомніў пытанне братоў Мі-калай. — Трэба ваяваць, глядзець, як вораг гаспадарыць — болей немагчыма».

Валянтовіч выкапаў у лесе зямлянку, пе-рахаваў туды зброю. Але калі настала зіма, хадзіць у лес стала небяспечна — сляды на-водзілі на зямлянку.

За пяць месяцаў знаходжання ў тыле во-рага Мікалай Фёдаравіч стварыў групу з на-дзейных савецкіх людзей. Збіраліся ў лесе, у сястры Надзеі, у Альшэўскіх, у каго-не-будзь з акружэнцаў. Усе рыхтаваліся з на-дыходам вясны ўключыцца ў барацьбу з во-рагам. Самым блізкім сябрам Валянтовіча стаў Іван Альшэўскі.

У пачатку снежня да Надзеі з’явіліся не-чаканыя госці — бургамістр воласці Красоў-скі і паліцэйскі з Талачына.

— Прыйшлі ўзяць Валянтовіча, на яго ёсць заява,— сказалі яны.

Што было рабіць? Надзея старалася задо-брыць няпрошаных гасцей, каб адвесці бяду

ад брата: пасадзіла за стол, начала частаваць. Красоўскі палагоднеў, разгаварыўся. У кан-цы размовы папярэдзіў:

— Калі будзеш муціць ваду, Валянтовіч, наступим раз цябе нічога не выратуе. ,

— Хутчэй бы вясна,— думаў Мікалай,— вы б нас нікога тут не знайшлі.

Але вясны ён не дачакаўся. . . 17 снежня на золку да хаты сястры пад’ехала трое фашы-стаў на чале з начальпікам коханаўскай па-ліцыі.

— Валянтовіч тут? — запытаў начальнік паліцыі.

— Тут,— Мікалай падняўся з ложка.

— Апранайся, пайшлі.

Прывялі Мікалая Валянтовіча ў кабінет былога старшыні сельсавета.

— Мы ведаем, што ты камуніст, камандзір Чырвонай Арміі. Навошта трымаеш зброю? — пачаў начальнік паліцыі.

— Час ваенны, неспакойны, усялякае мо-жа здарыцца,— адказаў Валянтовіч.

— Масква капут, зброя не патрэбна,— умя-шаўся нямецкі афіцэр.

— Масква яшчэ трымаецца і невядома, возьмуць яе ці не.

— Нам і такія людзі, як ты, патрэбны,— працягваў паліцай. — Прапануем працаваць разам з намі. Згодны?

— Трэба падумаць.

— Пяць мінут хопіць?

— Мала.

— Тады 10 мінут і — рашай,— афіцэр засек час.

Што думаў Мікалай Фёдаравіч у гэтыя тра-гічныя мінуты? Магчыма, пра тое, што вы-бару ў яго не было. . . Пераступіць мяжу, за якой пачыналася здрадніцтва, ён не мог, за гэтай мяжой жыцця не было.

— Час прайшоў,— парушыў маўчанне ня-мецкі афіцэр.

— Радзіме здрадзіць не магу,— быў адказ.

— Тады ўперад,— скамандаваў немец.

Мікалай выйшаў на ганак, зрабіў крок на першую прыступку. У гэты момант фашыст выстраліў. Жанчыны і старыя, якія стаялі каля ганка, ускрыкнулі ад жудасці. Гэта бы-ло першае ў Варанцэвічах забойства на ва-чах у людзей.

Праз некаторы час быў схоплены Іван Ула-дзіміравіч Альшэўскі. Пасля жорсткіх здзе-каў расстраляны ў Талачыне.

. . . У Варанцэвічах над брацкай магілай узвы-шаецца помнік. Сярод імён людзей. якія ад-далі сваё жыццё за шчасце і незалежнасць Радзімы, ёсць і імя Валянтовіча. 3 Мінска на месца пахавання прыязджае Вольга Паўлаў-на Валянтовіч з дзецьмі.

Здстаўшыся адна з чатырма маленькімі дзецьмі на ўскрайку Беластока, яна не веда-ла, выжыве з дзецьмі ці загіне — усё залежа-ла ад людзей, з якімі разам трапіла ў бяду. Вольгу Паўлаўну прытулілі гасцінныя паля-кі, старыя Ганна і Аляксандр Петрунёк. Іх драўляны двухпавярховы домік, дзе жыла «саветка», хутка стаў вядомы многім.

Дзецям неслі хлеб, малако, адзенне. Асаб-ліва ўпадабала дзяцей суседка Петрунюкоў . 17-гадовая гімназістка Часлава Станкевіч. Яна вучыла іх маляваць, чытаць польскія кніжкі.

Вольга Паўлаўна мыла бялізну для вялі-кай сям’і Ганны Маліноўскай.

— Калі б не яна — не дажыць бы нам да Перамогі,— успамінае Вольга Паўлаўна. — Яна нас карміла, адзявала, арганізоўвала для нас дапамогу. Клапатлівую і сардэчную, я называла яе «мамай».

Фашысты рабілі аблавы, шнарылі па да-мах. Але ніхто не выдаў сям’ю савецкага афі-цэра. Дастаткова было каму-небудзь прага-варыцца — усім адразу расстрэл. Калі Бе-ласток быў вызвалены, Вольгу Паўлаўну нястрымна пацягнула дамоў. Праводзіць Ва-лянтовіч з дзецьмі прыйшла амаль уся бела-стоцкая ўскраіна. I ўсе неслі сціплыя пада-рункі на дарогу. А Часлава Станкевіч увесь час прасіла не ехаць.

У роднай вёсцы Вольга Паўлаўна даведа-лася пра гібель мужа. Не было мяжы яе го-ру і пакутам. Але вырашыла: Мікалай не ска-рыўся — і яна вытрымае. Вольга Паўлаўна на-ехала з дзецьмі ў Мінск. Шмат працавала сама і дзяцей таксама вучыла працавітасці. Магчыма, за ўсе цяжкасці, якія давялося пе-раадолець гэтай жанчыне, лёс зрабіў яе шча-слівай маці. Дзеці выраслі, сталі паважаны-мі, добрасумленнымі людзьмі. Генадзь каля чатырох дзесяткаў гадоў працуе на Мінскім аўтазаводзе, узнагароджаны ордэнам «Знак Пашаны», медалём «За доблесную працу». Люся, аператар інфармацыйна-вылічальнага цэнтра аўтазавода, таксама ветэран, узнага-роджана ганаровым знакам «Ветэран аўтама-більнай прамысловасці». Два сыны Вольгі Паўлаўны звязалі сваё жыццё з мастацтвам: Віктар Мікалаевіч працуе мастаком у выда-вецтве, узнагароджаны знакам «Выдатнік

Фронт у тыле ворага

Ішоў васемнаццаты дзень вайны. . . Праціў-нік рваўся да Масквы. Спроба затрымаць яго на Барысаўскім і Лепельскім напрамках све-жымі сіламі 13-й і 20-й армій поспеху не при-несла. Жорсткія абарончыя баі 13-й і контр-наступление 20-й армій у цэнтры і на поа-вым крыле Заходняга фронту нанеслі ворагу адчувальныя страты: рух войск 2-й і 3-й тан-кавых груп 4-й палявой нямецкай арміі ча-сова быў затрыманы. Аднак пад іх націскам нашы войскі з цяжкімі стратамі адыходзілі за водныя рубяжы Дзвіны і Дняпра.

9 ліпеня тэрыторыя Талачынскага раёна была захоплена ворагам. Буйныя дарожна-транспартныя артэрыі, што праходзілі праз тэрыторыю раёна, вызначылі яго ваенна-гас-падарчае значэнне. Райцэнтр, чыгуначныя станцыі Талачын, Слаўнае, Коханава. раз’езд Трацылава і іншыя населения пункты, што прылягалі да аўтамагістралі і чыгуначнай лі-ніі Масква — Мінск, акупанты ператварылі ѵ ваенныя гарнізоны з сістэмай акупапыйнай ваеннай адміністрацыі. Акупанты стварылі раённую і валасныя ўправы з паліцэйскімі ўчасткамі, прыцягнуўшы да службы розных антысавецкіх і дэградзіраваных элементаў. Хлусня і грубая сіла вызначылі сутнасць аку-папыйнага рэжыму.

У Талачынскім і суседніх з ім раёнах узнік-ла шмат разрозненых груп чырвонаармей-цаў, якія адсталі ў час адступлення ад сваіх часцей, байцоў і камандзіраў. што былі па-ранены ў баях ці ўцяклі з палону. Летам і восенню 1941 г. гэтыя дробныя груны былі мабільнымі: яны нечакана нападалі на аб’ек-ты праціўніка і непрыкметна знікалі. Жылі байцы ў шалашах, пры сустрэчы з карнікамі здымаліся са сваіх стаянак і пер’аходзілі ў суседнія лясы ці нават іншыя равны. Без ма-тэрыяльнай базы, не маючы вопыту парты-занскай барацьбы і жыцця, ва ўмовах нады-ходзячай зімы групы падаваліся на ўсход, спрабуючы прабіцца праз лінію фронту, да сваіх. Пасля доўгіх, найчасцей беспаспяховых і рызыкоўных блуканняў уцалелыя байцы вярталіся ў знаемыя мясціны панейшага ба-зіравання. 3 надыходам ранняй марознай зі-мы яны сталі шукаць прытулку ў сялян. Хво-рыя, параненыя, знясіленыя, у зногпаным адзенні выходзілі яны з лесу, асядалі ў вёс-друку», самы малодшы — Мікалай — таксама мастак, яго месца работы — Мінскі завод мед-прэпаратаў.

Усё жыццё гэтых людзей асветлена пры-кладам мужнасці, чалавечай годнасці родпа-га бацькі.                           і. м. Прускі.

ках на час зімовых халадоў. Воінаў укрыва-лі ўсе. Пазней у сваіх успамінах яны з вя-лікай удзячнасцю і цеплынёй расказвалі пра жыхароў вёсак Варанцэвічы, Любанічы, Га-пэлікі, Мар’янполле, Башарова. Алёнавічы, Няклюдава, Воўкавічы, Высокі і Нізкі Гара-дзец, Забалацце, Анэліна, Лаўрэнавічы. Па-трыёты гэтых і шмат іншых вёсак, рызыку-ючы сваім жыццём і жыццём блізкіх, укры-валі воінаў у сваіх дамах, кармілі іх. лячылі, нягледзячы на распараджэнні і аб’явы, загады акупантаў, якія забаранялі рабіць гэта пад пагрозай расстрэлу.

3 надыходам веспавой адлігі і з’яўленнем «чорнай сцежкі» (так вобразна партизаны называлі першыя праталіны) байцы і ка-мандзіры вярталіся да партызанскіх дзеян-няў. 8 лютага 1942 г. з вёскі Лаўрэнавічы выйшла ў лес невялікая груна байцоў. якую ўзначаліў радавы М. А. Агапоненка. Зімой у Алёнавічах арганізавалася група лейтэнанта С. Ц. Бар. анава, якая 10 сакавіка 1942 г. вый-шла ў лес і размясцілася непадалёку ад в. Межыёва. Нападаючы на варожых салдат і паліцэйскіх, яна ўзбройвалася трафейнымі вінтоўкамі, разагнала Алёнавіцкую валасную ўправу і паліцэйскі ўчастак, разбіла мелоч-ны пункт. У хуткім часе партизаны сталі на-падаць на іншыя валасныя ўправы і паліцэй-скія ўчасткі, ліквідоўваць падатковыя спісы сялян, абстрэльваць нямецкія гарнізоны. У чэрвені партизаны спалілі будынак леса-пільнага завода разам з абсталяваннем. Аку-панты вымушаны былі вывезці рабочую ка-манду і адмовіцца ад яго аднаўлення.

У лютым у Воўкавіцкім лесе пачалі дзей-нічаць групы М. У. Дудкевіча, М. К. Сушко-ва і Г. М. Каўрыгі. 25 сакавіка з вёскі Алё-навічы выйшла другая група ваеннаслужачых, яе ўзначаліў I. М. Стрэльнікаў, удзельнік баёў на Халхін-Голе ў 1939 г. Восенню 1941 г. ён уцёк з палону, на зіму знайшоў прытулак у Алёнавічах. Разам са сваімі таварышамі ён зноў хадзіў на аперацыі, быў двойчы пара-нены. У Няклюдаўскім сельсавеце начала складвацца група ваеннаслужачых пад кіраў-ніцтвам У. П. Карцава і М. П. Вашкіна. Тру-па разагнала Няклюдаўскую, Мяшйоўскую і Саколінскую валасныя ўправы ,і паліцэйскія ўчасткі, забіла некалькіх бургамістраў і па-ліцэйскіх.

На паўночным усходзе раёна палітрук 24-й стралковай дывізіі А. Д. Клячын разам з ка-штанам А. П. Куіным стварыў груну, якая ўдзельнічала ў разгроме некалькіх упраў, у тым ліку ў вёсцы Высокі Гарадзец, дзе раз-граміла валасную ўправу і невялікі гарнізон нямецкіх салдат і паліцэйскіх.

14 мая 1942 г. з каманды палонных, што працавала на лесазаводзе ў Азерцах, уцяклі старшы лейтэнант М. П. Гудкоў, палітрук М. А. Грудзінін, еяржант М. К. Кабанаў, Ф. А. Балыкоў і А. А. Сакалоў, якія асталя-валіся ў Букаўскім лесе. Услед за імі сюды прыбыла група моладзі (10 чалавек) з вёскі Азерцы, прыходзілі адзіночкамі і групамі па-трыёты вёсак Абольцы, Сялец, Заднева, За-молила, а таксама жыхары Сенненскага і Ха-лопеніцкага раёнаў.

На поўдні раёна ў вёсцы Гарэлікі была створана група ваеннаслужачых, у якую ўвай-шлі А. Ф. Сімдзянкін, М. Н. Каянаў, В. П. Казлоў, П. Я. Булаеў, Г. Калінін. 11 сакаві-ка яна аформілася ў баявую групу на чале з малодшым лейтэнантам А. Ф. Сімдзянкіным. Адначасова арганізаваліея яшчэ дзве групы з ваеннаслужачых, што жылі ў вёсках Люба-нічы, Лагаўшчына, Варанцэвічы, Поўсціха-ва, Мар’янполле, Полюдавічы, Бабравінне. У хуткім часе гэтыя групы далучыліея да групы А. Ф. Сімдзянкіна. Аб’яднаная група адразу пачала актыўна дзейнічаць: разагна-ла Воўкавіцкую і сумесна з групай Р. М. Се-ваецьянава (арганізавалася каля в. Башаро-ва) Ліснянскую валасныя ўправы.

Дзейнасць малых баявых адзінак ранняй вясной 1942 г. , у перыяд станаўлення парты-занскага руху, найлепшым чынам адпавяда-ла ўмовам, у якіх яны нараджаліея і дзейні-чалі. Не вельмі абцяжарваючы насельніцтва, партизаны маглі забяспечыць сябе харчаван-нем: на прасёлачных дарогах яны нападалі на транспарт праціўніка з хлебам і іншымі сельгаспрадуктамі, грамілі малочныя пунк-ты. Насельніцтва забяспечвала партызан звесткамі аб праціўніку, папярэджвала пра аблавы.

Весткі аб разгроме гітлераўскіх войск пад Масквой, актывізацыя барацьбы партызан у тыле ворага выклікалі прыліў патрыятычных пачуццяў у насельніцтва. Пачаўся масавы прыток мясцовых жыхароў у рады партызан. Хуткі рост груп, актывізацыя іх баявых дзе-янняў паднялі на якасна новы ўзровень раз-віццё партызанскага руху. Узмацнілася імк-ненне да зліцця разрозненых падраздзяленняў у больш буйныя баявыя адзінкі — атрады. Так, у Казённым лесе Круглянскага раё-на ў сакавіку — красавіку з груп Г. А. Кір-

піча і А. Ф. Сімдзянкіна і інш. быў створа-ны атрад «Чэкіст». К лету ў раёне на базе асобных груп моладзі М. У. Дудкевіча, М. К. Сушкова і Г. М. Каўрыгі, якія знаходзіліея ў Воўкавіцкім лесе, сфарміраваўся атрад «Гая» (пазней 30-ы атрад 8-й Круглянскай брыгады). Груна У. П. Карцева — М. П. Ваш-кіна пасля разгрому некалькіх валасных упраў і паліцэйскіх участкаў стала хутка рас-ці з ліку моладзі вёсак Няклюдаўскага сель-савета, а таксама жыхароў Сенненскага раё-на і летам 1942 перарасла ў атрад (да ліста-пада 1942 г. дзейнічаў самастойна, потым у 1-й брыгадзе імя К. С. Заслонава).

Майскімі днямі ў Букаўскім лесе ў групу старшага лейтэнанта М. П. Гудкова адзіноч-камі ішло папаўненне з вёсак Сялец, Замош-ша, Заднева, Абольцы, Прудзец. Моладзь вёс-кі Азерцы прыбыла арганізавана дзвюма гру-памі агульнай колькасцю каля 20 чалавек. 25 мая група аформілася ў партызанскі ат-рад Гудкова. 3 канца мая да 6 ліпеня парти-заны атрада разагналі валасныя ўправы і па-ліцэйскія ўчасткі ў вёсках Саколіна, Няклю-дава, Алёнавічы, Баброва, Рыдамля. Каля вёс-кі Рыдамля з засады партизаны разбілі тру-пу гітлераўцаў, на дарозе каля Лаўрэнавіч яны спалілі дзве грузавыя аўтамашыны, за-білі і паранілі 18 нямецкіх салдат. Трупа пар-тызан на чале з М. П. Гудковым разагнала ахову нямецкай дзяржаўнай гаспадаркі ў вёс-цы Відокі Чашніцкага раёна, захапіла 52 ка-ні, большаець узбраення. Ахова ўлілася ў атрад. 45 партызан у засадным баі на дарозе на ўсход ад вёскі Аўсішча абстралялі кало-ну аўтамашын: забілі 19 фашыецкіх салдат і знішчылі адну машыну. На бальшаку паміж Талачыном і Валосавам партизаны гэтай тру-пы забілі 5 салдат, а ўзвод байцоў пад ка-мандаваннем Дз. Я. Дзеева выбіў паліцэй-скіх з вёскі Узноснае. Да еярэдзіны ліпеня атрад Гудкова папоўніўся баявымі групамі лейтэнанта А. А. Сяргеева, якая дзейнічала з лета 1941 г. , і радавога М. А. Агапоненкі (у іх налічвалася 23 байцы). Да жніўня атрад Гудкова значна вырас, меў на ўзбраенні 18 кулямётаў, 12 аўтаматаў і 52 вінтоўкі.

Партызанскія атрады, узбуйненыя да 2—4 узводаў, сталі больш паспяхова весці бараць-бу з пераўзыходзячымі іх колькасна і леппі арганізаванымі сіламі праціўніка. Партыза-ны нечакана абрушвалі свае ўдары на варо-жыя гарнізоны, пад прыкрыццём якіх зна-ходзіліся валасныя ўправы. Ў выніку пера-сталі існаваць валасныя ўправы ў Няклюдаве, Алёнавічах, Абольцах, Саколіне, Рыдамлі, Высокім Гарадцы, Воўкавічах, Ліснянах, По-людавічах, Варанцэвічах, Жукневе. Іншыя валасныя ўправы збеглі ў ваенныя гарнізо-ны над прыкрыццё сваіх гаспадароў. Ў той жа час на дарогах каля вёсак Рыдамля, Лаў-рэнавічы, Аўсішча, Валосава, Узноснае, Зай-каўшчына партызаны праводзілі паспяховыя баі ў засадах.

Да сярэдзіны лета тэрыторыя раёна была амаль поўнасцю ачышчана ад фашысцкіх аку-пантаў. Удары партизан прымусілі праціўні-ка адмовіцца ад сістэмы дробных вайсковых гарнізонаў, паліцэйскіх участкаў, валасных упраў. Цяпер у вёсках гаспадарамі сталі пар-тызаны. Мясцовыя жыхары адкрыта, не тоя-чыся, падтрымлівалі народных мсціўцаў, шматлікімі ўзаемапранікнёнымі сувязямі злі-ліся з імі.

Партызанскі рух набыў масавы народны ха-рактар. Колькасна выраслі і ўзмацнелі ў бая-вых і арганізацыйных адносінах «старыя» ат-рады, узніклі новыя, палепшала ўзбраенне. Паміж атрадамі ўсталяваліся цесныя кантак-ты, якія ў выніку прывялі да аб’яднання іх у брыгады. Так, партызанскія атрады, што дзейнічалі ў Шклоўскім і на поўдні Талачын-скага раёнаў, у канцы мая 1942 г. пачалі аб’ядноўвацца ў брыгаду «Чэкіст». 28 мая ў лесе Сосеньеўскай дачы Шклоўскага раёна адбыўся сход каманднага складу атрадаў Г. А. Кірпіча, I. Дз. Буланава, П. А. Красико-ва і асобных груп Ф. М. Сядлецкага, Р. М. Севасцьянава — П. А. Галіцына. Удзельнікі сходу стварылі штаб «Аб’яднання партызан-скіх атрадаў», выбралі камандны склад (23 ліпеня гэта «Аб’яднанне» пераймецавана ў брыгаду «Чэкіст»), У яе ўліліся атрады Б. М. Клюшнікава, група М. К. Хадорыка. У пра-цэсе фарміравання брыгады ў чэрвені — ліпені 1942 г. з разбуйненых атрадаў Г. А. Кір-піча, I. Дз. Буланава і П. А. Красикова дадат-кова былі створаны атрады А. Ф. Сімдзянкі-на, А. С. Дзянісава, I. М. Суворава; сфармі-раваны рухомы атрад А. I. Шамарына, вылу-чаны ініцыятыўныя групы А. I. Зайцева, I. В. Кананыхіна, П. А. Красикова — М. М. Іванова

для арганізацыі новых атрадаў у Шклоўскім раёне, у тым ліку і на левым беразе Дняпра. Апрача Талачынскага брыгада дзейнічала ў Аршанскім, Бялыніцкім, Круглянскім, Ле-пельскім, Шклоўскім раёнах. Яна вылучала-ся зладжаным, валявым калектывам і ініцыя-тыўным камандным складам.

КАМАНДНЫ СКЛАД ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫ-ГАДЫ «ЧЭКІСТ»

Камандзір Кірпіч Герасім Аляксеевіч (май 1942 — жнівень 1943); камісары: Сядлецкі Фёдар Міхайлавіч (май — кастрычнік 1942; сакавік — жні-вень 1943), Букштынаў Фёдар Іванавіч (кастрыч-нік І942 — сакавік 1943); начальнікі штаба: Бу-ланаў Іван Дзмітрыевіч (май — кастрычнік 1942; сакавік—жнівень 1943), Севасцьянаў Рыгор Мі-калаевіч (кастрычнік 1942 — сакавік 1943).

У жніўні 1943 г. брыгада (7 атрадаў, больш як 800 партызан) рашэннем Магілёўскага падпольна-га абкома КП(б)Б і загадам яго ваенна-аператыў-най групы рэарганізавана ў Шклоўскую ваенна-аператыўную групу (ВАГ). Пры гэтым упраўлен-не брыгады «Чэкіст» скасавана. а яе атрады ўклю-чаны ў ВАГ самастойнымі баявымі адзінкамі.

Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрве-ня 1944 г. ў складзе 7 атрадаў агульнай колькасцю 2617 партызан. 3 іх членаў ВКП(б) 63, кандыдатаў у члены ВКП(б) 86, членаў ВЛКСМ 335; беспар-тыйных 2033 (партыйная прыналежнасць 68 пар-тызан не ўстаноўлена).

КІРУЮЧЫ СКЛАД ШКЛОЎСКАЙ ВАГ

Сакратары падпольнага райкома КПБ(б)Б: Букштынаў Фёдар Іванавіч (жнівень 1943 — май І944), Бай Анісім Уласавіч (май — чэрвень 1944); камандзір ВАГ Кірпіч Герасім Аляксеевіч (жні-вень 1943 — чэрвень 1944); начальнік штаба Се-васцьянаў Рыгор Мікалаевіч (жнівень 1943 — чэр-вень 1944).

1-ы асобны атрад арганізаваны ў сакавіку-кра-савіку 1942 г. ў Казённым лесе Круглянскага раёна з груп Г. А. Кірпіча, Р. С. Іванова — В. М. Рабі-ніна, А. Ф. Сімдзянкіна і Р. М. Севасцьянава, П. А. Галіцына. У канцы мая 1942 г. ўвайшоў у брыгаду «Чэкіст». Спачатку называўся па прозві-шчу камандзіраў Г. А. Кірпіча і Р. С. Іванова, з красавіка 1943 г. — 1-ы. У жніўні 1943 г. Ѵключаны ў Шклоўскую ВАГ. Злучыўся з часцямі Чырво-най Арміі 29 чэрвеня 1944 г. , налічваў 485 партыг зан.

Камандзіры атрада: Кірпіч Герасім Аляксеевіч (сакавік 1942 — чэрвень 1943), Іваноў Рыгор Ся-мёнавіч (чэрвень 1942 — чэрвень 1944); камісары: Счаслаўскі Пётр Ігнатавіч (сакавік 1942 — май 1944, загінуў), Данілаў Мікалай Міхайлавіч (май — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Шамарын Аляк-сандр Іванавіч (люты — жнівень 1943), Папоў Дзя-ніс Фёдаравіч (жнівень 1943 — чэрвень 1944).

5-ы асобны атрад сфарміраваны ў чэрвені 1942 г. ў Сосеньеўскай дачы Шклоўскага раёна ў брыга-дзе «Чэкіст» з асабовага складу, выдзеленага ат-радам Р. С. Іванова. У жніўні 1943 г. перададзены Шклоўскай ВАГ. Да красавіка 1943 г. атрад назы-ваўся па прозвішчу камандзіра А. Ф. Сімдзянкіна, потым — 5-ы. Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрвеня 1944 г. , налічваў 362 партызаны.

Камандзір атрада Сімдзянкін Аляксандр Фёдара-віч (чэрвень 1942 — чэрвень 1944); камісары: Кун-гурцаў Ігнат Яўстаф’евіч (чэрвень — ліпень 1942). Елькановіч Самуіл Муліч (ліпень — жнівень 1942, загінуў), Букштынаў Фёдар Іванавіч (жнівень

1942 — студзень 1943), Кранёў Сяргей Аляксандра-віч (студзень — снежань 1943). Саўчанка Стафан Пятровіч (снежань 1943 —чэрвень 1944); началь-нік штаба Пракапец Давыд Якаўлевіч (чэрвень

1943 — чэрвень 1944).

10-ы асобны атрад створаны ў красавіку 1942 г. ў Сосеньеўскай дачы Шклоўскага раёна. дзейнічаў самастойна. 28 мая 1942 г. ўвайшоў у брыгаду «Чэ-кіст». у жніўні 1943 г. перададзены Шклоўскай ВАГ. Да красавіка 1943 г. называўся па прозвішчу камандзіраў атрада I. Дз. Буланава, А. С. Дзяніса-ва. П. I. Маркава, М. С. Дзьякава, потым — 10-ы. Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрвеня

1944 г. , налічваў 376 партызан.

Камандзіры атрада: Буланаў Іван Дзмітрыевіч (красавік — чэрвень 1942), Дзянісаў Аляксандр Ся-мёнавіч (ліпень — верасень 1942, загінуў). Маркаў Пётр Іванавіч (верасень 1942 — сакавік 1943, загі-нуў). Дзьякаў Мікалай Сямёнавіч (сакавік 1943 — красавік 1944), Крымцаў Іван Міхайлавіч (краса-вік — чэрвень 1944, загінуў), Белабрагін Антон Антонавіч (чэрвень 1944); камісары: Пракапец Да-выд Якаўлевіч (чэрвень — жнівень 1942), Грыша-наў Фёдар Адамавіч (жнівень 1942 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Красоўскі Станіслаў Міхайлавіч (чэрвень 1943 — чэрвень 1944), Праказаў Мікалай Аляксандравіч (чэрвень 1944).

20-ы асобны атрад арганізаваны ў чэрвені 1942 г. ў Шклоўскім раёне на базе групы Б. М. Клюшні-кава. створаны зімой 1941—1942 гг. у Аршанскім раёне. У чэрвені 1942 г. ўключаны ў брыгаду «Чэ-кіст», у жніўні 1943 г. перададзены Шклоўскай ВАГ. Да красавіка 1943 г. называўся па прозвішчу камандзіраў атрадаў, потым — 20-ы. Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрвеня 1944 г. , наліч-ваў 418 партызан.

Камандзіры атрада: Клюшнікаў Барыс Мікалае-віч (чэрвень — кастрычнік 1942, загінуў), Якімаў Сцяпан Мікітавіч (кастрычнік 1942 —чэрвень 1944); камісары: Масюраў Мікалай Іванавіч (ліпень — кастрычнік 1942, загінуў), Сіялка Фёдар Цімафеевіч (кастрычнік 1942 — жнівень 1943), Ігнаценка Ры-гор Ісаевіч (жнівень 1943 — чэрвень 1944); началь-нік штаба Мацюшэўскі Анатоль Іларыёнавіч (чэр-вень 1943 — чэрвень 1944).

25-ы асобны атрад створаны ў красавіку 1943 г. Ў складзе брыгады «Чэкіст» на базе ўзвода, вы-дзеленага 10-м атрадам. Спачатку называйся «25 год Кастрычніка», потым — 25-ы. У жніўні 1943 г. ўключаны ў Шклоўскую ВАГ. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 152 партызаны.

Камандзір атрада Якушка Ілья Аляксеевіч (красавік 1943 — чэрвень 1944); камісары: Левін Мікалай Фёдаравіч (красавік 1943 — май 1944), Пі-чугін Міхаіл Паўлавіч (май — чэрвень 1944); на-чальнікі штаба: Макееў Ягорый Яўціхавіч (чэрвень 1943 — красавік 1944), Цімашэнка Якаў Ціханавіч (красавік — чэрвень 1944).

60-ы асобны атрад імя Ф. М. Сядлецкага сфармі-раваны ў 1943 г. ў складзе Шклоўскай ВАГ на ба-зе партызанскай груны, створанай у жніўні 1943 г. Да лістапада 1943 г. называўся 30-ы, потым — 60-ы, ў снежні 1943 г. яму прысвоена імя загінуўшага камандзіра Ф. М. Сядлецкага. Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрвеня 1944 г. , налічваў 348 партызан.

Камандзіры атрада: Сядлецкі Фёдар Міхайлавіч (верасень — снежань 1943. загінуў), Кранёў Сяр-гей Аляксандравіч (снежань 1943 — чэрвень 1944); камісар Букштынаў Павел Іванавіч (верасень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Хадорык Макс Канстанцінавіч (верасень — кастрычнік 1943, загінуў), Жамейка Іван Іосіфавіч (кастрычнік 1943 — сакавік 1944. загінуў), Травін Мікалай Мі-калаевіч (сакавік 1943 — чэрвень 1944).

31-ы асобны атрад створаны ў кастрычніку 1943 г. ў складзе Шклоўскай ВАГ. Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрвеня 1944 г. , налічваў 378 партызан.

Камандзір атрада Назараў Гаўрыла Андрэевіч (кастрычнік 1943 —чэрвень 1944); камісар Маляў-ка ІосіА Цімафеевіч (кастрычнік 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Карпышынка Рыгор Яфрэ-мавіч (кастрычнік 1943 — май 1944), Качаноўскі Сяргей Гаўрылавіч (май — чэрвень 1944).

Наяўнасць Віцебскіх (Суражскіх) «варот» (разрыў у лініі фронту) дазволіла партызан-скаму камандаванню атрадаў раёна выйсці на сувязь з Паўночна-Заходняй аператыўнай групай ЦК КП(б)Б, Віцебскім абкомам пар-тыі. якія базіраваліся ў размяшчэнні 4-й ударнай арміі Калінінскага фронту. Партый-ны я органы, якія шукалі сувязі з партыза-намі, цяпер атрымалі магчымасць практич-на наладзіць кіраўніцтва народнай бараць-бой, завяршыць аб’яднанне патрыятычных сіл і накіраваць іх у адзінае рэчышча народнай вайны.

У Рацаўскі лес на паўднёвым усходзе Та-лачынскага раёна, дзе базіравалася парти-занская брыгада «Чэкіст», з савецкага тылу прыбылі прадстаўнік ЦК КП(б)Б маёр I. Я. Канькоў з радыёстанцыяй і шыфравальшчы-кам, дыверсійныя групы. У канцы ліпеня ў паўночна-ўсходнюю частку раёна быў при-сланы атрад «Граза» (50 чалавек), сфарміра-ваны ў чэрвені 1942 г. ЦК КП (б) Б у савец-кім тыле. Атрад узначалілі М. А. Рашэтнікаѵ Ідаваенны сакратар Мядзельскага РК КП (б Б], С. М. Нарчук [да вайны быў сакра-таром па кадрах Талачынскага РК КП (б) Б] . Атрад аб’яднаўся з мясцовап партызанскай групай С. Ц. Баранава (27 чалавек), якая дзейнічала ў раёне.

4 жніўня атрад «Граза» разгорнуты ў бры-гаду ў складзе атрадаў 1-га, 2-га, 3-га (у снеж-ні 1943 г. перайменаваны ў атрады «Перамо-га», «Сцяг», імя Аляксандра Неўскага). Паз-ней у брыгадзе сфарміраваны 4-ы, 5-ы, 6-ы, 7-ы, 8-ы, 9-ы атрады, якія ў канцы 1943 г. ад-паведна перайменаваны ў атрады «За Радзі-му», імя Р. I. Катоўскага, імя А. В. Сувора-ва, «За Савецкую Беларусь», імя М. В. Фрун-зе, імя М. Ф. Гастэлы. Да ліпеня 1943 г. бры-гада называлася «Дзядзькі Колі». Брыгада дзейнічала ў Талачынскім і Чашніцкім раё-нах. Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 26 чэрвеня 1944 г. ў складзе 9 атрадаў агуль-най колькасцю 673 партызаны. 3 іх членаў ВКП(б) 22, кандыдатаў у члены ВКП(б) 33, членаў ВЛКСМ 139, беспартыйных 479.

КАМАНДНЫ СКЛАД ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГА-ДЫ «І'РАЗА»

Камандзіры брыгады: Рашэтнікаў Мікалай Арцё-мавіч (жнівень 1942 — чэрвень 1943), Нарчук Ся-мён Мікалаевіч (чэрвень 1943 — май 1944, загінуў), Катлярчук Дзмітрый Міхайлавіч (чэрвень 1944), Ворашань Аляксей Дзям’янавіч (чэрвень 1944, в. а. ); камісар Нарчук Сямён Мікалаевіч (жнівень 1942 — чэрвень 1943); начальнікі штаба: Катлярчук Дзмітрый Міхайлавіч (жнівень 1942 — чэрвень 1943, лістапад 1943 — чэрвень 1944), Кіпры-янец Леў Карпавіч (ліпень — лістапад 1943), Аў-чыннікаў Рыгор Маркіянавіч (чэрвень 1944).

Атрад «Перамога» арганізаваны ў пачатку жніў-ня 1942 г. Да снежня 1943 г. называўся 1-ы атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі на-лічваў 99 партызан.

Камандзіры атрадаў: Ворашань Аляксей Дзям’-янавіч (жнівень 1942 — красавік 1944), Семчанка Цімафей Іларыёнавіч (красавік — чэрвень 1944); камісары: Ліманскі Мікалай Мікалаевіч (кастрыч-нік 1942 — ліпень 1943), Рак Аляксандр Уласавіч (ліпень — верасень 1943), Сіўковіч Міхаіл Міхайла-віч (верасень 1943 — чэрвень 1944, загінуў), Цераш-коў Сяргей Мацвеевіч (чэрвень 1944); начальнік штаба Арцюшэўскі Іосіф Францавіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944).

Атрад «Сцяг» створаны ў пачатку жніўня 1942 г. Да снежня 1943 г. называўся 2-і атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 109 партызан.

Камандзіры атрада: Калістратаў Мікалай Лаў-рэнцьевіч (жнівень 1942 — сакавік 1943). Осіпаў Пётр Андрэевіч (сакавік — верасень 1943. загінуў), Нячаеў Сяргей Апанасавіч (верасень 1943 — люты 1944), Багачоў Рыгор Фёдаравіч (люты — чэрвень 1944); камісары: Мяжэвіч Піліп Мінавіч (вера-сень— лістапад 1942, загінуў), Дзерваедаў Еўдакім Трафімавіч (кастрычнік 1943), Ліманскі Мікалай Мікалаевіч (лістапад 1943 — май 1944. загінуў). Шавель Мікалай Ягоравіч (чэрвень 1944); началь-нікі штаба: Нячаеў Сяргей Апанасавіч (сакавік — верасень 1943), Аляксееў Пётр Рыгоравіч (верасень 1943 — май 1944).

Атрад імя Аляксандра Неўскага створаны ў па-чатку жніўня 1942 г. Да снежня 1943 г. называўся 3-і атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 82 партызаны.

Камандзіры атрада: Кіпрыянец Леў Карпавіч (жнівень 1942 — чэрвень 1943, лістапад 1943 — сту-дзень 1944), Бальшоў Міхаіл Фёдаравіч (чэрвень — лістапад 1943), Антонаў Барыс Антонавіч (сту-дзень — чэрвень 1944); камісары: Пахамовіч Аляк-сей Пятровіч (кастрычнік 1942 — верасень 1943), Пахабаў Інакенцій Георгіевіч (верасень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Бальшоў Міхаіл Фёдаравіч (студзень — май 1943), Аўчыннікаў Ры-гор Маркіянавіч (май — чэрвень 1943), Кожин Мі-калай Іванавіч (жнівень 1943 — чэрвень 1944).

Атрад «За Радзіму» арганізаваны ў жніўні

1942 г. з жыхароў Талачынскага раёна. Да снежня

1943 г. называўся 4-ы атрад.

Камандзіры: Мяжэвіч Яўген Рыгоравіч (жні-вень— снежань 1942), Чумакоў Павел Іванавіч (снежань 1942 — верасень 1943), Ракаў Пётр Сямё-навіч (верасень 1943 —май 1944), Хайбулаў Ва-ліўла Арыфулавіч (май 1944 — чэрвень 1944); ка-місары: Станішэўскі Ігнат Іванавіч (снежань

1942 — чэрвень 1943), Ракаў Пётр Сямёнавіч (чэр-вень— верасень 1943), Асіноўскі Аркадзь Сцяпана-віч (май 1944, загінуў), Зялюткін Аляксей Сямё-навіч (чэрвень 1944); начальнікі штаба: Цюкін Аляксандр Піліпавіч (сакавік — жнівень 1943), Кроер Канстанцін Яфімавіч (лістапад 1943 — чэр-вень 1944).

Атрад імя Р. I. Катоўскага створаны ў маі

1943 г. з партызан. выдзеленых атрадам імя Аляк-сандра Неўскага. Да ліпеня 1943 г. называўся 5-ы атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Ар-міі налічваў 82 партызаны.

Камандзіры атрада: Антонаў Барыс Антонавіч (май — жнівень 1943), Агібайлаў Васіль Фёдаравіч (жнівень 1943 — красавік 1944), Касцяеў Павел Іванавіч (красавік — чэрвень 1944): камісары: Ба-гачоў Рыгор Фёдаравіч (чэрвень 1943 — люты 1944), Церашкоў Сяргей Мацвеевіч (красавік — чэрвень 1944), Пашкевіч Нічыпар Еўдакімавіч (чэрвень 1944); начальнікі штаба: Агібайлаў Васіль Фёда-равіч (май —ліпень 1943). Касцяеў Павел Івана-віч (красавік 1944), Васілеўскі Максім Ільіч (кра-савік—чэрвень 1944).

Атрад імя А. В. Суворава створаны ў ліпені 1943 г. на базе ініцыятыўнай груны I. Н. Стрэльні-кава, выдзеленай атрадам «Перамога». Да снежня 1943 г. называўся 6-ы атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 68 партызан.

Камандзір атрада Стрэльнікаў Іван Нічыпаравіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944); камісары: Шавель Мікалай Ягоравіч (жнівень 1943 — красавік 1944), Казлоўцаў Георгій Сцяпанавіч (красавік — чэрвень 1944); начальнік штаба Іфантопула Мікалай Іва-навіч (верасень 1943 — чэрвень 1944).

Атрад «За Савецкую Беларусь» арганізаваны ў ліпені 1943 г. на базе ініцыятыўнай груны К. Я. Кроера — Р. М. Аўчыннікава, выдзеленай са скла-ду брыгады. Да студзеня 1944 г. называўся 7-ы атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Ар-міі налічваў 62 партызаны.

Камандзіры атрада: Кроер Канстанцін Яфімавіч (ліпень — лістапад 1943), Мяжэвіч Яўген Рыгора-віч (лістапад 1943 —май 1944. загінуў), Нячаеў Сяргей Апанасавіч (чэрвень 1944); камісар Аўчын-нікаў Рыгор Маркіянавіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Сівак Сяргей Аляксандра-віч (кастрычнік 1943 —чэрвень 1944), Шыбека Ба-рыс Максімавіч (чэрвень 1944).

Атрад імя М. В. Фрунзе створаны ў пачатку лі-стапада 1943 г. з падраздзялення разведкі брыгады. Да снежня 1943 г. называўся 8-ы атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 63 партызаны.

Камандзір атрада Заруба Мікалай Іванавіч (лі-стапад 1943 — чэрвень 1944); камісар Гуляшчаў Мікалай Васілевіч (сакавік — чэрвень 1944); на-чальнік штаба Раманкевіч Яўген Мікітавіч (ліста-пад 1943 — чэрвень 1944).

Атрад імя М. Ф. Гастэлы арганізаваны ў снежні 1943 г. на базе дыверсійнай групы брыгады. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 74 партызаны.

Камандзіры атрада: Бродокі Аляксандр Іванавіч (снежань 1943 — май 1944, загінуў), Папоў Міхаіл Іванавіч (чэрвень 1944); камісары: Сідарэнка Ба-рыс Рыгоравіч (снежань 1943 — красавік 1944), Та-рарыкаў Віктар Васілевіч (красавік — чэрвень 1944); начальнікі штаба; Нячаеў Сяргей Апанаса-віч (красавік — чэрвень 1944), Кроер Канстанцін Яфімавіч (чэрвень 1944).

16 жніўня 1942 г. паводле рашэння Віцеб-скага падпольнага абкома партыі сфарміра-вана брыгада М. П. Гудкова. Яе аснову скла-лі атрады камісара 294-га палка В. С. Ляво-нава (1-ы атрад, дзейшчаў у Сенненскім раё-не) і атрад М. П. Гудкова, які ўвайшоў у брыгаду пад нумарам 2. У канцы жніўня бры-гада перадыслацыравалася ў Букаўскі лес на поўначы раёна. Тут яна трапіла ў буйную карную экспедыцыю. Пасля некалькіх паспя-ховых цяжкіх баёў з ворагам з-за недахопу боепрыпасаў брыгада вымушана была раз-дзяліцца. Большая частка партызан на чале з камісарам В. С. Лявонавым выйшла ў Чаш-ніцкі раён і прыступіла да арганізацыі Сен-ненскай брыгады. 3 астатніх партизан і жы-хароў Талачынскага раёна ў лістападзе 1942 г. была адноўлена брыгада М. П. Гудкова. У яе складзе атрады 1-ы імя М. I. Кутузава і 2-і імя М. А. Шчорса. Пазней створаны атрады 3-і «Ураган», 4-ы, 5-ы, 6-ы, 7-ы. Асноўныя раёны дзеяння брыгады: Талачынскі, Сен-ненскі, Чашніцкі, часткова Лепельскі. Круп-скі, Халопеніцкі. Брыгада злучылася з часця-мі Чырвонай Арміі 26 чэрвеня 1944 г. ў скла-дзе 7 атрадаў агульнай колькасцю 632 партизаны. 3 іх членаў ВКП(б) 20, кандыда-таў у члены ВКП(б) 21, членаў ВЛКСМ 120, беспартыйных 471. Страты брыгады забітымі і без вестак прапаўшымі склалі 228 партызан.

КАМАНДНЫ СКЛАД ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГА-ДЫ М. П. ГУДКОВА

Камандзір брыгады Гудкоў Мікалай Пятровіч (жнівень І942 — чэрвень 1944); камісары; Лявонаў Васіль Сяргеевіч (жнівень — кастрычнік 1942). Фі-нагееў Ілья Рыгоравіч (люты — чэрвень 1943). Ігнатовіч Фёдар Пятровіч (чэрвень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Сыценка Васіль Дзміт-рыевіч (жнівень — кастрычнік 1942). Арэшыч Ры-гор Сцяпанавіч (ліпень — жнівень 1943, в. а. ), Ру-каль Якаў Фёдаравіч (жнівень 1943 — чэрвень 1944).

Зямлянка партызанскай брыгады Гудкова, адбуда-ваная студэнтамі будаўнічага атрада Віцебскага тэхналагічнага інстытута лёгкай прамысловасці.

1- ы атрад імя М. I. Кутузава арганізаваны ў лістападзе 1942 г. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 130 партызан.

Камандзір атрада Рукаль Якаў Фёдаравіч (лю-ты — жнівень 1943); камісары: Фінагееў Ілья Ры-горавіч (лістапад 1942 — люты 1943), Голікаў Аляк-сандр Рыгоравіч (жнівень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Кабанаў Мікалай Кузьміч (чэр-вень — верасень 1943), Абельчанка Павел Паўлавіч (верасень 1943 — чэрвень 1944).

2- 1 атрад імя М. А. Шчорса створаны ў лістапа-дзе 1942 г. з жыхароў вёскі Няклюдава (27 чала-век) і груны партызан, выдзеленай з 1-га атрада імя М. I. Кутузава. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 101 партизана.

Камандзіры атрада: Шныркевіч Пётр Фёдаравіч (лістапад 1942 — верасень 1943), Хвашчэўскі Сяр-гей Апанасавіч (верасень 1943 — чэрвень 1944); ка-місар Караткевіч Міхаіл Дзям’янавіч (жнівень 1943 —чэрвень 1944); начальнік штаба Окунеў Уладзімір Іванавіч (чэрвень 1943 — чэрвень 1944).

3- і атрад «Ураган» арганізаваны ў снежні

1942 Г. з партызан, выдзеленых брыгадай. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 104 партизаны.

Камандзіры атрада: Дзееў Дзмітрый Якаўлевіч (снежань 1942 — студзень 1944), Арэшыч Рыгор Сцяпанавіч (студзень — чэрвень 1944); камісары: Агееў Міхаіл Георгіевіч (чэрвень 1943 — студзень 1944), Шумілаў Пётр Васілевіч (студзень — люты 1944), Фінагееў Ілья Рыгоравіч (люты — сакавік 1944, в. а. ), Камінскі Іван Міхайлавіч (сакавік — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Матачкін Васіль Якаўлевіч (май — верасень 1943), Беражны Андрэй Пятровіч (верасень 1943 — чэрвень 1944).

4- ы атрад створаны ў пачатку верасня 1943 г. з партызан, выдзеленых 3-м атрадам «Ураган». На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 103 партизаны.

Камандзіры атрада: Матачкін Васіль Якаўлевіч (верасень (1943 — сакавік 1944). Дзееў Дзмітрый Якаўлевіч (сакавік — чэрвень 1944); камісар Смір-ноў Канстанцін Васілевіч (верасень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Аліфанаў Васіль Сярге-евіч (верасень — лістапад 1943). Шведка Іван Фё-даравіч (лістапад 1943 — чэрвень 1944).

5- ы атрад сфарміраваны ў пачатку 1943 г. як разведвальны. На дзень злучэння з часцямі Чыр-вонай Арміі налічваў 71 партизана.

Камандзір атрада Агапоненка Мікалай Аляксее-віч (чэрвень 1944, загінуў); камісары: Ігнатовіч Фёдар Пятровіч (люты — чэрвень 1943), Ільін Ула-дзімір Пятровіч (чэрвень 1943 — чэрвень 1944); на-чальнік штаба Яўсеенка Аляксандр Пракопавіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944).

6- ы атрад арганізаваны ў пачатку кастрычніка

1943 г. з партызан, выдзеленых брыгадай. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 73 партизаны.

Камандзіры атрада: Шведка Іван Фёдаравіч (ка-стрычнік— лістапад 1943), Аліфанаў Васіль Сяргее-віч (лістапад 1943 — чэрвень 1944); камісар Басан-скі Міна Мінавіч (кастрычнік 1943 — чэрвень 1944).

7- ы атрад створаны ў канцы сакавіка І944 г. з партызан, вылучаных 4-м атрадам. На дзень злу-чэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 18 пар-тызан.

Камандзір атрада Матачкін Васіль Якаўлевіч (сакавік—чэрвень 1944).

Летам 1942 г. крайне абвастрылася ваенна-палітычная сітуацыя на савецка-германскім фронце. Сканцэнтраваўшы буйную групоўку на паўднёва-заходнім напрамку, вораг рушыў да Волгі і Каўказа — жыццёва важных эка-намічных раёнаў краіны. У цяжкія для на-шай дзяржавы дні ЦК ВКП(б) і Цэнтральны штаб партызанскага руху (ЦШПР) асаблівую ўвагу звярнулі на актывізацыю народней ба-рацьбы ў тыле ворага, на перанясенне пар-тызанскіх удараў па расцягнутых транспарт-ных камунікацыях праціўніка. Для дыверсій-ных дзеянняў на ўчастках чыгункі і шашэй-ных дарог Орша — Барысаў ЦК КП(б)Б прыслаў з савецкага тылу 4 атрады і каля 10 дыверсійных груп, асабовы склад якіх прай-шоў курс навучання ў школе падрыхтоўкі пар-тызанскіх кадраў. Усе дыверсійныя груны дзейнічалі ў цесным кантакце з брыгадамі. Групы падрыўнікоў М. Т. Гарбаценкі (Ібчал. ), С. П. Саўчанкі, Н. Г. Матраева дзейнічалі су-месна з партызанамі брыгады «Чэкіст» на чыгунцы Талачын — Коханава і Шклоў — Копысь. Груна П. А. Шафранскага часова далучылася да брыгады Гудкова, дыверсійная груна П. С. Пашкевіча дзейнічала і застала-ся ў 1-й брыгадзе К. С. Заслонава. 6 чэрвеня 1942 г. штаб Заходняга фронту дэсантаваў у размяшчэнне круглянскіх атрадаў групу з шасці ваеннаслужачых старшага лейтэнанта А. А. Маршчыніна. Груна была добра экіпі-равана, мела радыёстанцыю і падрыўныя сродкі, разам з атрадамі С. Г. Жуніна, Д. А. Кулікова, Г. С. Місніка (пазней 8-й Круглян-скай брыгады) дзейнічала на ўчастку Слаў-нае — Талачын — Коханава.

Сканцэнтраваўшы асноўныя намаганні на падрыве транспартных перавозак у Талачын-скім і Шклоўскім раёнах, партизаны брыгад «Чэкіст», «Граза», Гудкова і дыверсійныя гру-пы П. А. Шафранскага, М. Т. Гарбаценкі з сярэдзіны ліпеня да 3 верасня 1942 г. на ўча-стку чыгункі Слаўнае — Коханава і Лотва — Шклоў падарвалі 57 эшалонаў. 3 іх 9 эшало-наў пусціла пад адхон дыверсійная група М. Т. Гарбаценкі на ўчастку Талачын — Ко-ханава. Брыгада Гудкова 28 жніўня 1942 г. напала на гарнізон і станцыю Вятна на вуз-какалейцы ў Сенненскім раёне. У кароткім баі партизаны разбілі ахову, захапілі і спа-лілі станцыйныя збудаванні, склады з маё-масцю і сенам. Дыверсійная група П. А. Шаф-ранскага падарвала два эталоны на, лініі Талачын — Коханава. У гэтым жа месцы пар-тизанская група С. Ц. Баранава пусціла пад адхон цягнік з ваеннай тэхнікай. Падрыўнікі Л. Кіпрыянец, Б. Сідорчанка, I, Лавыгін, Ф. Савельеў з брыгады «Граза» 11 жніўня падар-валі ваенны эталон на лініі паміж вёскамі Букарава і Свідэршчына. Пры крушэнні цяг-ніка быў разбіты паравоз, 10 вагонаў. Непа-далёку ад гэтага месца ў хуткім часе быў падарваны яшчэ адзін састаў, гружаны на-рабаванай у сялян жывёлай. Шэсць дыверсій паміж ст. Слаўнае — Талачын здзейснілі пад-рыўнікі на чале з А. Багданавым і Лагуткі-ным з атрада капітана I. Суворава.

Моцныя ўдары па чыгунцы нанеслі пар-тизаны 8-й Круглянскай брыгады. У ноч на 28 жніўня атрады 36-ы, 8-ы, 24-ы на чале з намеснікам камандзіра брыгады С. Г. Жуні-ным напалі на чыгуначную станцыю Слаўнае: разбілі варожы гарнізон, забілі 118 гітлераў-цаў, знішчылі будынак станцыі, 2 вадакачкі, семафоры, пуцявыя стрэлкі, 6 складоў, 3 ка-зармы, 2 эталоны, што стаялі на станцыі. У аперацыі прымалі ўдзел мясцовыя жыхацы, з іх дапамогай разбураны 3 кіламетры чыгу-начных пуцей, 5 кіламетраў тэлеграфна-тэле-фоннай лініі сувязі. Каля вёскі Ільяны пар-тизаны падарвалі чыгуначны мост. 20 верас-ня каля вёскі Антонаўка, на ўсход ад стан-цыі Слаўнае, атрады 36-ы і 28-ы напалі на эталон: у баі знішчылі ахову поезда, спа-лілі 40 вагонаў з боепрыпасамі і паравоз. Па колькасці крушэнняў цягнікоў самай выні-ковай аказалася брыгада «Чэкіст» — парти-заны падарвалі ў другой палавіне лета 1942 г. 48 чыгуначных саставаў.

Дзеянні савецкіх партызан на чыгуначных магістралях праціўніка значна падарвалі яго транспартныя магутнасці, рэзка парушылі планавыя перавозкі ваенных грузаў. Гэта бы-ла сур’ёзная дапамога партызан фронту ў крызісныя дні баёў савецкіх войск на Доне, Болзе і Каўказе.

Для барацьбы з партызанамі Беларусі ле-там і восенню 1942 г. нямецкае камандаван-не кінула значныя сілы: 186-ю, 202-ю, 203-ю, 221-ю ахоўныя дывізіі, 1-ю матарызаваную брыгаду СС, палявыя войскі, у тым ліку ча-стку сіл 59-га армейскага корпуса. 7-ю мата-рызаваную дывізію, часці ваеннай паліцыі і жандармерыі, танкавыя, артылерыйскія, авія-

цыйныя, маршавыя падраздзяленні, а такса-ма палкі 190-й і 191-й вучэбных дывізій.

Баі з карнікамі ў Талачынскім раёне па-чаліся 3 верасня 1942 г. Гітлераўцы імкнулі-ся заблакіраваць Рацаўскі лес, дзе базірава-ліся асноўныя сілы брыгады «Чэкіст».

Разгадаўшы намер праціўніка, брыгада адышла да вёскі Альхоўка. Адсюль адна гру-на атрадаў (Р. С. Іванова, А. Ф. Сімдзянкіна,

A. С. Дзянісава, А. I. Шамарына) на чале з Г. А. Кірпічам фарсіравала каля станцыі Ко-ханава чыгуначную і шашэйную дарогі, вый-шла ў Лепельскі раён, дзе дзейнічала да 10 красавіка 1943 г. Другая група атрадаў (А. С. Нікітчанкі, Б. М. Клюшнікава, I. М. Сувора-ва, I. М. Кавалёва) на чале з А. С. Нікітчан-кам не змагла перайсці ў вызначанае месца і вяла манеўраныя баі разгрупаванымі атра-дамі ў Круглянскім і Крупскім раёнах.

Брыгада Гудкова сустрэла праціўніка ра-шучым супраціўленнем. 5 верасня ў баі з буйнымі падраздзяленнямі карнікаў каля вёс-кі Новы Шлях партызаны забілі каля 40 ва-рожых салдат. У другой палавіне дня ў баі на дарозе каля вёскі Рыдамля яны падарвалі мост і пры спробе карнікаў фарсіраваць раку забілі 6 салдат. Праціўнік вымушаны быў адвесці свае падраздзяленні да выходных ру-бяжоў. На наступны дзень брыгада вяла бой на ўскрайку лесу каля вёскі Узноснае. I тут гітлераўцы панеслі адчувальныя страты ў жы-вой сіле. Агнём з супрацьтанкавай гарматы партызаны падбілі дзве бронемашины. У на-ступныя дні баёў праціўнік адцясніў парты-зан ад іх базы ў Казённы лес, да вёскі Бы-зава. 16 верасня з-за недахопаў боепрыпасаў брыгада выйшла з баявой зоны разгрупава-нымі падраздзяленнямі. 1-ы атрад (былы

B. С. Лявонава) і частка партызан ішпых пад-раздзяленняў перайшлі ў Чашніцкі раён і там разгарнуліся ў Сенненскую брыгаду. 2-і атрад (былы М. П. Гудкова) колькасцю ў 60 чалавек выйшаў у Прыветненскі лес Сеннен-скага раёна і таксама прыступіў да ўзнаў-лення брыгады.

Брыгада «Граза» сустрэла карнікаў 7 верас-ня каля вёскі Харлінцы. Пасля некалькіх су-тычак з праціўнікам яна са стратамі манеў-равала ў Талачынскім, Сенненскім, Лепель-скім раёнах.

Выцесніўшы партызан, праціўнік пасля шматразовага прачэсвання тэрыторыі раёна значна ўзмацніў існуючыя ў раёне гарнізо-ны. асабліва на станциях Талачын, Слаўнае, Коханава. у вёсках Азерцы, Міхайлаўшчына і інш. Акупанты ў месцах базіравання бры-гад аднавілі раней разгромленыя партызана-мі гарнізоны ў вёсках Узноснае, Клебані, Абольцы, Усвіж-Бук, Райцы, Мешкава, Сако-ліна. У адноўленых гарнізонах колькасць ва-рожых салдат склала каля 1,4 тысячи. Са-колінскі гарнізон, напрыклад, партызаны грамілі ў 1942 г. тройчы. Апошні раз гэты гарнізон (каля 70 чалавек) быў канчаткова ліквідаваны 22 снежня брыгадай Гудкова. Аднак у пачатку вясны 1943 г. акупанты ад-навілі яго, падвоіўшы колькасць салдат і паліцэйскіх.

У далейшым колькасць варожых гарнізо-наў хутка расла. Дрэнна забяспечаныя бое-прыпасамі малалікія падраздзяленні брыгад ужо не маглі ў такіх умовах утрымліваць ра-нейшыя пазіцыі ў раёне. Восенню і зімой ім даводзілася манеўраваць у Талачынскім і су-седніх з ім раёнах, пазбягаючы зацяжных баёў з ворагам.

Паводле загаду Беларускага штаба парты-занскага руху (БШПР) вясной 1943 г. бры-гады пачалі зноў займаць свае ранейшыя месцы базіравання. 18 красавіка 1943 г. брыгада «Чэкіст» прыбыла ў Рацаўскі лес. Праз некалькі дзён брыгада «Граза», атры-маўшы з савецкага тылу зброю, боепрыпасы і ўзрыўчатку, таксама вярнулася на свае ра-нейшыя базы. Амаль адначасова ў Букаўскі лес двума атрадамі выйшла брыгада Гудкова (у маі сюды падцягнуліся астатнія яе пад-раздзяленні). Летам асабовы склад двух бры-гад вырас да 700 партызан. Для ўзмацнення партыйнага кіраўніцтва народнай барацьбой у ліпені 1943 г. створаны Талачынскі пад-польны райком КП (б) Б.

У сярэдзіне лета 1943 г. ў гарнізонах пра-ціўніка ў раёне было амаль 3,5 тысячи сал-дат і афіцэраў, а таксама каля 5 тысяч пера-меннага саставу фарміровачнага пункта, які размяшчаўся ў Талачыне і вакол яго.

Не маючы дастатковых сіл і сродкаў ба-рацьбы з буйнымі гарнізонамі, партызаны мя-нялі тактыку баявых дзеянняў. Наносілі Уда-ры па чыгуначных магістралях, блакіравалі шашэйныя і прасёлачныя дарогі паміж буй-нымі гарнізонамі. Яны арганізоўвалі заса-ды, дыверсіі, нападалі на аўтамабільны і чы-гуначны транспарт. Па няпоўных даных на чыгунцы, якая пралягала па тэрыторыі Та-лачынскага раёна, з мая 1943 г. па чэрвень 1944 г. толькі партызанамі брыгад «Граза», Гудкова і «Чэкіст» было падарвана 179 эша-лонаў. 3 іх з мая па снежань 1943 г. падрыў-нікі брыгады «Граза» пусцілі пад адхон 30 паяздоў, у красавіку 1944 г. яны падарвалі 16 эшалонаў. У час «Рэйкавай вайны» ў ноч на 3 жніўня 1943 г. 8-я Круглянская (на станцыі Слаўнае — раз’езд Трацылава), Гуд-кова (паміж вёскамі Азерцы — Міхайлаў-шчына), «Граза» (раз’езд Пярэвалачня — станцыя Коханава) штурмам узялі чыгунку і перабілі каля 1,9 тысячы рэек. Дарога поў-насцю была выведзена са строю на 4 сутак.

У далейшым партызаны ўзмоцненымі гру-памі і ў адзіночку з дапамогай мясцовага насельніцтва пранікалі праз гарнізонную ахо-ву і мінныя загароды да аб’ектаў, рвалі рэй-кі, чыгуначныя саставы, разбуралі станцый нае абсталяванне і дапаможныя аб’екты. 14 жніўня, напрыклад, Ніна Лясковіч, камса-молка з Чырвонай Горкі, на чыгунцы каля моста цераз раку Друць падарвала ваенны эшалон. Адважная разведчица загінула 8 ве-расня 1943 г. пры выкананні чарговага бая-вога задания.

Маладзёжныя падрыўныя групы брыгады «Граза» ў 1943 г. на шашэйнай і грунтавых дарогах правялі больш за 40 засадных баёў, у час якіх знішчылі 120 аўтамашын, 24 фур-манкі.

У кастрычніку 1943 г. брыгады Ушацкай (з 1944 г. Полацка-Лепельскай) і Сенненскай партызанскіх зон па загаду ЦШПР удзельні-чалі ў аперацыі па ачышчэнню тэрыторыі гэ-тых зон ад акупантаў, у тым ліку ў ліквіда-цыі буйных гарнізонаў у Лепелі і Чашніках і інш. Перад талачынскімі брыгадамі Гудко-ва і «Граза» была пастаўлена задача абара-няць у перыяд гэтай аперацыі мястэчка Ча-рэю, вызваленую раней смаленскім палком I. Ф. Садчыкава, і не прапусціць праціўніка ў глыбіню партызанскіх зон. На працягу 4 дзён (20—23 кастрычніка) праціўнік пры падтрымцы з паветра вёў энергічныя атакі партызанскай абароны вакол Чарэі, але ўся-кі раз з вялікімі стратамі адыходзіў на вы-ходныя пазіцыі (партызаны ўтрымлівалі мя-стэчка Чарэю да сярэдзіны лістапада 1943 г. ).

На працягу студзеня — красавіка 1944 г. па загаду камандзіра Сенненска-Аршанскай зоны В. С. Лявонава брыгады Гудкова і «Гпа-за» разам з іншымі брыгадамі ўтрымлівалі Сенненска-Аршанскую партизанскую зону. У студзені яны вялі абарончыя баі каля Ча-рэі і Лукамля. У абарончых баях і засадах партызаны знішчылі 72 аўтамашыны, 22 фур-манкі. забілі 186 салдат праціўніка. 1-ы ат-рад Гудкова колькасцю ў 165 партызан раз-біў варожы гарнізон у мястэчку Шэйка Круп-скага раёна, знішчыў 35 гітлераўцаў, захйпіў трафеі. У сакавіку — красавіку 1944 г. - ды-версійныя групы брыгады ў раёне стан-цый Талачын — Коханава пусцілі пад адхон 6 эшалонаў, падбілі з супрацьтанкавых руж-жаў 21 паравоз.

У час прарыву блакады партызанамі По-лацка-Лепельскай зоны (пачалася 11 краса-віка 1944) брыгады Гудкова і некалькі атра-даў брыгады «Граза» на чале з начальнікам штаба брыгады «Граза» Дз. М. Катлярчуком у пачатку мая па загаду Прадстаўніцтва БШПР пры Ваенным савеце 1-га Прыбалтый-скага фронту арганізавалі адцягвальныя дзеянні на знешнім кальцы акружэння.

18 мая Талачынскі раён быў запоўнены варожымі войскамі. Праціўнік перагрупоўваў іх для правядзення карпай аперацыі супраць партызан Сенненска-Аршанскай і Барысаў-ска-Бягомльскай зон з мэтай поўнай ліквіда-цыі партызан у аператыўным тыле 3-й тан-кавай і 4-й палявой нямецкіх армій. Пача-так гэтай аперацыі пад кодавай назван «Бак-лан» быў намечаны на 25 мая 1944 г.

Напярэдадні аперацыі брыгада Гудкова размяшчалася ў вёсках Калодніца, Навазём-каўка, Балютава, Барсукі. Клішына, Маш-коўка. Пры з’яўленні праціўніка каля Лу-камля брыгада манеўравала ў лепельскія лясы. 29 мая па загаду камандзіра Сеннен-ска-Аршанскай зоны падпалкоўніка В. С. Лявонава брыгады Гудкова, 2-я імя К. С. За-слонава і імя С. М. Кірава (Мінскай воблас-ці) занялі абарону ўздоўж бальшака каля вёскі Сівы Камень і ўтрымлівалі яе да 7 чэр-веня. Ноччу партызаны брыгад В. С. Ляво-нава, 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі, імя А. Ф. Данукалава, 2-й імя К. С. Заслона-ва, 1-й Смаленскай, імя С. М. Кароткіна і Гудкова рашучым штурмам пачалі прарыў блакады каля вёскі Чорныя Лозы, на ўча-стку шашэйнай дарогі Сялец — Адамаўка. Штурм не прынёс поспеху, партызаны па-неслі вялікія страты. У наступныя два дні праціўніку ўдалося змяць абарону партызан і адцясніць іх да бальшака Бягомль — Ся-лец у балоцісты раён возера Палік і ракі Бярэзіны.

16 чэрвеня партызаны брыгад Лявонава, Гудкова, 2-й Беларускай імя Панамарэнкі, 1-й Віцебскай зноў пайіплі на штурм баль-шака Бягомль — Сялец, на захад ад ракі Гур-та. У жорсткім начным баі асноўныя сілы партызан вырваліся з акружэння. Аднак большая частка асабовага складу брыгады Гудкова засталася ў кальцы. Не маючы ні сіл, ні боепрыпасаў, ні магчымасці схавац-ца ад авіяцыі, змучаныя доўгімі блакаднымі баямі, партызаны па рашэнню камандавання брыгады 18 чэрвеня групамі пачалі выхад з блакады.

Брыгада «Граза» напярэдадні блакадных баёў у маі 1944 г. размяшчалася на асноў-ных базах каля вёсак Нізкі і Высокі Гара-дзец, Шашалаўка, Абідаўка, Манголія, Асі-наўка, Малая Пярэспа, Хаўча і інш. Талачын-скага і Чашніцкага раёнаў. Яе асабовы склад (9 атрадаў агульнай колькасцю 1200 парты-зан) быў добра ўзброены і экіпіраваны. Бры-гада мела надзейную сувязь з Віцебскім пад-польным абкомам партыі і Прадстаўніцтвам БШПР на 1-м Прыбалтыйскім фронце. 3 кан-ца 1943 г. , пасля абсталявання пасадачнай авіяпляцоўкі каля вёскі Барсукі, а потым і каля вёскі Беліца, брыгада рэгулярна атрьш-лівала з савецкага тылу зброю, боепрыпасы, тол і іншыя ваенныя матэрыялы.

3 14 мая акрамя баявых дзеянняў (баі ка-ля вёсак Шашалаўка, Манголія, засады на дарозе каля Рыдамлі) брыгада выконвала па-станову ЦК КП (б) Б ао веснавой сяўбе. Ча-тыры атрады дапамагалі сялянам у палявых работах і забяспечвалі іх баявую ахову.

25 мая, у першы дзень карнай экспедыцыі, брыгада «Граза» пакінула свае базы і ўсім складам з абозам і тылавой гаспадаркай пе-райшла ў Казённы лес Сенненскага раёна. Нечаканы манеўр брыгады не застаўся не-прыкметным для праціўніка. Ён адразу па-чаў бамбардзіроўку лесу каля вёсак Прусі-нічы і Няклюдава. Аднак пасля паўторнай бамбардзіроўкі брыгада без страт перайшла да вёскі Лозы Чашніцкага раёна і пасля ка-роткага начнога адпачынку — да вёскі Пад-мошша. У лесе на захад ад Падмошша пад-верглася жорсткай бамбардзіроўцы — 12 са-малётаў на нізкай вышыні бамбілі партызан. Тут атрады страцілі 13 байцоў забітымі і 25 параненымі. К вечару 22 мая, калі бры-гада рухалася на пераправу каля возера Сялява Халопеніцкага раёна, завязаўся пер-шы бой з праціўнікам, які працягваўся ўсю ноч (карнікі страцілі 15 салдат забітымі, пар-тизаны— 11). На досвітку партызаны заня-лі абарону каля вёскі Калодніца. Тут яны вымушаны былі пакінуць свае абозы і 23 мая вярнуцца ў балота каля Падмошша. Карні-кі акружылі балота. Спроба вырвацца з акру-жэння ў бок Пасмурскіх лясоў не ўдалася. Начная паветраная бамбардзіроўка метадыч-на змянялася артабстрэлам. 24 мая зноў па-чалася паветраная бамбардзіроўка. Потым пачаўся артабстрэл. Калі пушкі змоўклі, кар-нікі пайшлі шчыльнымі ланцугамі па бало-це, ведучы бесперапынны агонь з усіх відаў аўтаматычнай зброі. Выкарыстаўшы расцяг-нутасць баявых парадкаў праціўніка, каман-даванне брыгады сканцэнтравала атрады ў адным месцы і з боем вырвалася ў бок вёс-кі Забор’е. У наступныя дні ўсё паўтарыла-ся зноў — самалёты хутка выяўлялі і кантра-лявалі перамяшчэнне партызан і тут жа на-вязвалі ім няроўныя баі. 27 мая каля вёскі Харытанцы Халопеніцкага раёна, улічваючы сітуацыю, камандаванне брыгады прыняло рашэнне выходзіць з блакады разгрупаваны-мі падраздзяленнямі.

Страты брыгады «Граза» ў баях з карніка-мі былі цяжкімі — загінулі, прапалі без ве-стак і трапілі ў палон 343 партызаны. 176 партызан было паранена. 28 мая памёр ка-мандзір брыгады, сакратар падпольнага рай-кома партыі Сямён Мікалаевіч Нарчук.

У баях з карнікамі народныя мсціўцы зні-шчылі каля 90 салдат. Да 10 чэрвеня ў Бу-каўскім лесе непадалёк ад вёскі Дубавое амаль увесь асабовы склад брыгады быў у зборы. 3 чэрвеня штаб устанавіў радыёсу-вязь з савецкім тылам. На трэці дзень да пар-тызан прыляцелі першыя два самалёты (да 14 чэрвеня партызаны прынялі 16 самалётаў са зброяй, боепрыпасамі і харчаваннем). У зваротныя рэйсы лётчыкі забіралі паране-ных байцоў. Брыгада поўнасцю аднавіла бая-здольнасць і зноў распачала баявыя дзеян-ні. Яе дыверсійныя групы падарвалі 3 цяг-нікі, атрады рабілі завалы, разбуралі маеты на -шляху адступлення праціўніка. Брыгада «Граза» злучылася з войскамі 11-й гвардзей-скай арміі каля вёскі Нізкі Гарадзец 26 чэр-веня 1944 г.

Агульны колькасны склад замацаваных за Талачынскім раёнам брыгад «Граза» і Гуд-кова — 2171 партызан. За час баявых дзеян-няў брыгады страцілі забітымі і без вестак прапаўшымі 770 партызан, паранена было 685 партызан (з іх 64 вывезлі самалётамі ў савецкі тыл).

У атрадах Талачынскага раёна было 115 жанчын, 22 з якіх загінулі смерцю храбрых у баях і засадах, дыверсіях і разведцы. Мно-гія з іх былі ў ліку арганізатараў партызан-скіх атрадаў, напрыклад, Алена і Жэня Суш-ко, Саша, Таня і Жэня Пляцы, Марыя Ка-раткевіч, Л. Яўсеенка.

Урачы, медыцынскія сёстры і санітаркі вы-неслі з баёў 685 параненых байцоў. У неве-рагодных у медыцынскай практыцы ўмовах яны сваімі сіламі вылечылі і вярнулі ў строй каля 550 параненых партызан. Для многіх з іх выратавальнікамі сталі фельчар Вольга Сцяпанаўна Былінская, урач Зінаіда Пятроў-на Шыпала з брыгады «Граза», санітарка брыгады Гудкова Ганна Кузьмінічна Кунцэ-віч (Швайкова), На долю жанчын прыпадаў і неверагодна цяжкі гаспадарчы ўчастак ра-боты. Яны адзявалі, кармілі, абшывалі і аб-мывалі больш за дзве тысячы байцоў. Ва ўмовах партызанскага жыцця гэта работа ў многа разоў станавілася больш складанай (толькі брыгада «Граза» 81 раз падвяргалася паветранаму налёту праціўніка, 9 разоў вы-мушана была пакідаць свае асноўныя базы). У небяспечных сітуацыях усе жанчыны зна-ходзіліея ў баявых разліках, разам з усімі абаранялі свае пазіцыі, ішлі на штурм, калі прарываліея ў час блакад. Нямала сярод на-родных мсціўцаў было і юных патрыё-таў.

Баявыя партизанскія калектывы многімі сваімі гранямі зліваліея з мясцовым насель-ніцтвам, часам паміж імі іенавалі толькі ўмоўныя межы. Мясцовае насельніцтва скла-дала аснову партызанскага руху: 54 % пар-тызан брыгады «Граза» — жыхары Талачын-скага раёна. У час падрыхтоўкі да зімы 1943/44 г. насельніцтва раёна добраахвотна здало партизанам брыгады «Граза» 1034 мет-ры палатна, 39 кілаграмаў воўны, 111 аў-чын, 453 пары шкарпэтак і пальчатак.

Пры злучэнні з часцямі Чырвонай Арміі ў рэгулярныя войскі ўлілося 835 партызан. Іх баявы шлях працягваўся. . .

А. Л. Манаенкаў.

Перад сапраўднай барацьбой

3 успамінаў Я. Ф. Рукаля

Якаў Фёдаравіч Рукаль нарадзіўся ў 1912 г. ў в. Няклюдава Талачынскага раёна. Член КПСС з 1953 г. 3 1930 г. працаваў рабочим на маскоўскім заводзе «Памяці рэвалюцыі 1905 г. », з 1933 г. — на Асінторфе. У Чырвонай Арміі з 1934 г. , скончыў палкавую школу малодшых камандзіраў. У 1939 г. ўдзельнічаў у вызваленні Заходняй Беларусі, у 1940 — у вызваленні Бесарабіі. 3 першых дзён Айчыннай вайны на фронце. Са снежня 1942 г. ў партызанах, камандзір і-га атрада імя М. I. Куту-зава партызанскай брыгады Гудкова, з жніўня

1943 г. — начальник штаба брыгады. У жніўні

1944 г. скончыў курсы пры ЦК КПБ. 3 верасня 1944 г. працаваў у Польшчы. У 1947—72 гг. на гаспадарчайісавецкай рабоце ў Талачынскім раё-не. Узнагароджаны ордэнаміімедалямі.

Жорсткі бой пад г. Лубны Палтаўскай воб-ласці ў канцы верасня 1941 г. быў для мяне апошнім — раненні ў шыю і ногі не дазво-лілі ісці разам з палком далей. 6 кастрычні-ка ўрач перасоўнага медсанбата, -куды я трапіў, сказаў нам: «Таварышы, болей нам ехаць няма куды, мы акружаны. . . » Праз ней-кую гадзіну ў сяло, дзе мы знаходзіліся, уварваліся фашысты. Машыны з раненымі яны забралі з сабой. У г. Харол нас размяс-цілі ў вялізным памяшканні. абнесеным ка-лючым дротам. Сярод раненых прайшла чут-ка. што хутка будуць адпускаць дамоў тых, каго прызнаюць сваімі роднымі мясцовыя жыхары. У нас з’явілася надзея. I вось такі дзень настаў. Нас пастроілі ў некалькі ша-рэнгаў. У лагеры амаль не кармілі, таму вы-стаяць некалькі гадзін запар многія не маг-лі, трацілі прытомнасць. Вялікі натоўп жан-чын з нецярпеннем чакаў сустрэчы. Праз некаторы час нашы шарэнгі пачалі радзець — жанчыны выводзілі родных, блізкіх, проста знаёмых і незнаемых, якіх выдавалі за «сва-іх». Супраць мяне няўпэўнена прыпынілася адна жанчына. Я непрыкметна падаў ёй знак.

— Вось мой брат,— сказала яна.

— Ты? — немец палкай тыцнуў у мяне.

Я сцвярджальна кіўнуў галавой. Так я апынуўся «на свабодзе». Наступалі халады. Я ж быў страшна абарваны, штаны так па-сечаны кулямі, што, здавалася, і ног не па-вінна было быць. Набыў плашч-палатку і пашыў з яе штаны. 3 коўдры змайстраваў шапку. Цэлы месяц у такім выглядзе дабі-раўся да Няклюдава. 4 студзеня 1942 г. стану на парозе роднага дома. Параненыя ногі па-сінелі і адзервянелі. Маці паклікала мясцо-вага фельчара Ілью Шафранскага. Той ціш-ком прыходзіў да нас, лячыў, чым мог. К вясне раны пакрысе зажылі, і я стаў вы-ходзіць на вуліцу. У маі 1942 г. з Узноснага прыбег Аркадзь Зелюткоў і перадаў просьбу камандзіра партызанскага атрада М. П. Гуд-кова сустрэцца са мной. У час сустрэчы Мі-калай Пятровіч прама запытаў, што я збіра-юся рабіць далей.

— Магу хоць зараз ісці ў атрад,— адка-заў я.

— Мець на месцах надзейныя вочы і ву-шы для нас больш важна цяпер. А пакуль рыхтуй у атрад людзей,— даў задание каман-дзір.

Прайшло тыдні два — тры. Неяк вечарам, калі ўжо сцямнела, я, як заўсёды, стану і курыў перад сном. На вуліцы паказалася Соф’я Кавалеўская. Не прыпыняючыся і не павярнуўшы галавы ў мой бок, прамовіла: «Яша, немцы ў Няклюдаве!». «Пастка»,— мільганула думка. Менавіта ў гэты вечар павінны былі прыйсці гудкоўцы. Трэба бы-ло іх папярэдзіць, але як? Пачуўся скрып веснічак, з цемры выйшлі Гудкоў і яшчэ з дзесятак чалавек.

— Якая абстаноўка? — запытаў Мікалай Пятровіч.

— Незайздросная, немцы ў вёсцы.

— Немцы на гаі, гэта мы ведаем,— пацвер-дзіў Гудкоў.

Вырашылі праверыць, магчыма, недача-каўшыся партызан, немцы ўжо знялі засаду (партызаны прыйшлі з другога боку). Па-клікалі Толю Шафранскага, хлапчука гадоў чатырнаццаці. Ён з аброццю падаўся ў бок могілак, ці гаю, як мы яшчэ называлі тое месца, нібыта шукаць каня. Час цягнуўся доўга, а хлапчука ўсё не было. Нарэшце, при-бег і запэўніў, што ў гаі нікога няма. Мы не-даверліва паглядалі на яго. Тады Толя як рэчавы доказ выцягнуў з кішэні некалькі акуркаў ад нямецкіх цыгарэт.

«Значыць, перайшлі да дома старасты»,— вырашылі мы.

Партызаны маглі б непрыкметна выйсці з вёскі, але, параіўшыся, рашылі прыняць бой. Падышлі да дома старасты з боку сажалкі. Падзяліліся на дзве групы і сталі чакаць. У хаце міргаў агеньчык. Гудкоў падпоўз блі-жэй. У акне мільгануў цень, і нехта выйшаў у сенцы. Гудкоў — туды, а там — фашыст. Мікалай Пятровіч хутка абяззброіў яго і вы-веў на ганак. I тут гітлеравец закрычаў, у той жа момант застрачыў кулямёт. Наш ку-лямётчык прыкмеціў, адкуль б’е вораг, і вы-пусціў ў яго бок дзве чаргі. Варожы куля-мёт змоўк. Першая сутычка з акупантамі ў роднай вёсцы скончылася паспяхова. Пар-тызаны хутка адышлі ў лес, а я падаўся да сваей хаты. . . I ледзьве не сутыкнуўся з гру-пай фашыстаў, якія, пачуўшы страляніну, беглі да дома старасты. Пазней стала вядо-ма. што гітлераўцы, не дачакаўшыся парты-зан ля могілак, арганізавалі засаду каля до-ма старасты і каля майго (напэўна, я ўжо быў у іх на падазрэнні), спадзеючыся, што партызаны зойдуць да мяне. I калі мы накі-роўваліся да дома старасты, да маёй хаты ішоў стараста з групай фашыстаў. Вырата-вала нас тое, што ішлі мы рознымі дарога-мі.

Дні праз тры надвячоркам у Няклюдава прыбыў батальён карнікаў. Ачапіўшы вёс-ку, яны закрылі ўсе выхады. Раніцай усіх жыхароў выгналі на вуліцу і пастроілі. Афі-цэр узяў паперу і пачаў называць прозві-шчы. Каго выклікалі, станавіліся на другі бок вуліцы з усімі членамі сям’і. Былі на-званы прозвішчы 22 гаспадароў. Афіцэр аб’я-віў, што за нападзенне партызан названым жыхарам неабходна прывесці ўсю сваю жы-вёлу. '

Калі немцы пакідалі вёску, разам з імі ад’язджаў і стараста, пагрузіўшы на дзве фурманкі ўсю сваю маёмасць. У пачатку лі-пеня не стала яшчэ аднаго фашысцкага па-слугача — Б. Залецкага. Параіўшыся з тава-рышамі Уладзімірам Калюком, Аляксандрам Будным, Іванам Корневым, вырашылі, што гэту аперацыю можа выканаць бясстрашны семнаццацігадовы юнак з нашай вёскі Аляк-сандр Цёмны. I не памыліліся. Калі ўсе бы-лі на сенажаці, Аляксандр падпільнаваў здрадніка і адным выстралам расквітаўся з ім. Фашысты збіліся з ног, але вінаватага не знайшлі.

У снежні 1942 г. , калі далей заставацца ў вёсцы стала небяспечна, я прывёў у брига-ду 28 хлопцаў прызыўнога ўзросту з нашай вёскі. 3 намі было 110 вінтовак. ручны ку-лямёт, 5 ручных гранат. Пачыналася сапраў-днае партызанскае жыццё.

3 ДАНЯСЕННЯ СУВЯЗНОГА ПАРТЫЗАНСКАЯ БРЫГАДЫ «ДЗЯДЗЬКІ КОЛІ» ГАРБУНОВА БШПР АБ СТАНОВППЧЫ НА АКУПІРАВАНАЙ ТЭРЫТОРЫІ ТАЛАЧЫНСКАГА РАЁНА У ЖНІЎНІ - ВЕРАСНІ 1942 г.

29 верасня 1942 г.

. . . В Толочинском районе власть фактически находилась в руках партизан, все волости разгромлены и немецкие ставленники частью убиты, частью разбежались и все немецкие и полицейские власти, а также волостные управы находились в районном центре Толочино, Озерцах, где также работает еще Озерецкая волость, . . . стоит немецкий гарнизон, . . . построены дзоты.

В Волосове стоит немецкий гарнизон и работает Волосовская волость.

. . . К семьям партизан принимаются самые строгие меры, всех от старого до малого расстреливают или вешают, а имущество разграбляют. . .

. . . Одна девушка. . . уехала в Германию и прислала письмо следующего содер-жания: «Живу хорошо, лучше не надо, но моя бабушка все же живет лучше, я бы тоже желала жить так, как она, возможно, я к ней скоро приеду в гости. . . » Но бабушка этой девушки семь лет как умерла, только тогда стало понятно, по-чему эта девушка хочет к бабушке.

. . . Уборка хлеба прошла хорошо, урожай весь собран и спрятан в большинстве случаев. . .

. . . Немцы жестоко расправляются с семьями партизан, с людьми, сочувствую-щими партизанам. В деревне Гиримщино Толочинского р-на Друцкого сельсове-та расстреляно семь семей, в т. ч. дети и старики. В дер. Бияки расстреляно три семьи. . . , в дер. Гиримщино над гр. Кавриго М. немцы издевались по-зверски, вы-кололи глаза, а потом расстреляли. . .

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, с. 37, лл. 9—12. Арыгінал.

Нараджэнне «Гразы»

3 успамінаў Дз. М. Катлярчука

Дзмітрый Міхайлавіч Катлярчук нарадзіўся ў 1914 г. ў г. п. Тураў Жыткавіцкага раёна Гомель-скай вобласці. 3 кастрычніка 1939 г. па чэрвень

1941 г,—курсант ваеннага вучылішча Вярхоўнага Савета БССР. У ліпені — верасні 1941 г. — камандзір узвода 16-га стралковага палка Ў г. Багульме Татарскай АССР, у верасні — снеж-ні — камандзір 207-га асобага гвардзейскага ба-тальёна ў г. Казані, са снежня 1941 г. па студзень

1942 г. — камандзір роты 207-га асобага лыжнага гвардзейскага батальёна 50-й арміі Цэнтральнага фронту. Удзельнічаў у баях за гарады Алексіи. Калуга, Перамышль, Казельск, Сухінічы, Юхноў. Пасля ранения пад г. Юхноў накіраваны ў г. Ра-зань камандзірам узвода 414-га стралковага палка 18-й стралковай дывізіі. У маі — чэрвені 1942 г. знаходзіўся на Асобым Беларускім зборы пад г. Мурамам Уладзімірскай вобласці. Са жніўня 1942 г. па ліпень 1944 г. — начальнік штаба, у чэр-вені 1944 г. — камандзір партызанскай брыгады «Граза». 3 1944 г. працаваў настаўнікам. дырэкта-рам школы ў БаранавіцкіміТалачынскім раёнах. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга. Айчын-най вайны I ступені, медалямі. Пенсіянер рэспуб-ліканскага значэння. Жыве ў г. п. Коханава.

У канцы красавіка 1942 г. паД горад Му-рам прыбылі з розных вайсковых часцей афі-цэры і радавыя Чырвонай Арміі, якія выка-залі жаданне змагацца ў тыле ворага. Тут па рашэнню ЦК КП(б)Б быў арганізаваны Асобы Беларускі збор для падрыхтоўкі апга-нізатараў партызанскага руху на тэрыторыі Беларусі. Я разам з чырвонаармейцамі на-шага палка (усяго 9 чалавек) прыехаў на збор з Разані. Начальнікам зборѵ быў капітан Дзярэвіч, камісарам — П. А. Абрасімаѵ. За зусім невялікі час было сфарміравана 14 пар-тызанскіх атрадаў і 92 арганізатарскія гру-ны, якія пасля спецыяльнай падрыхтоўкі накіроўваліся ў варожы тыл. Тут быў ство-раны і наш атрад «Граза» — ядро будѵчай партызанскай брыгады, які адпраѵляўся ў Талачынскі раён. Камандаванне будучай брыгады было зацверджана ЦК КП (б) Б і ЦШПР. Камандзірам назначылі Мікалая Ар-цёмавіча Рашэтнікава, ураджэнца вёскі Стары Талачын, камісарам — Сямёна Мікалаевіча Нарчука з вёскі Козкі (да вайны абодва пра-цавалі ў Талачынскім раёне), начальнікам штаба брыгады — мяне, намеснікам началь-ніка штаба — Яўгена Рыгоравіча Мяжэвіча з вёскі Жукнева. Парторгам брыгады зацвердзі-лі Ігната Іванавіча Станішэўскага, камсор-гам — Мірона Аляксандравіча Чорнага. Пры падрыхтоўцы шмат увагі ўдзялілі правядзен-ню дыверсійнай работы, вывучалі устройства мін, узрывальнікаў, вучыліся мініраванню дарог. Асвойвалі нямецкую і чэшскую зброю, спосабы вядзення разведкі праціўніка і контр-разведкі, тактыку бою з засады, сустнэчных абарончых баёў. У вольны ад заняткаў час перад байцамі і камандзірамі выступалі бе-ларускія артысты, сярод якіх была і Ларыса Пампееўна Александроўская (немцы ж піса-лі ў сваіх газетах, што яна перайшла на іх бок). Природа тых мясцін была здзіўляючай прыгажосці — маляўнічае возера, сасновы лес і бярозавыя гаі — усё напамінала нам блізкія сэрцу пейзажы родных мясцін Беларусі. Усе мы з нецярпеннем чакалі дня адпраўкі ў тыл ворага. Хацелася хутчэй уключыцца ў ба-рацьбу з ненавісным ворагам.

I вось вучоба закончылася. Перад адпраў-кай адбыўся мітынг. 3 цёплымі словамі вы-ступілі сакратары ЦК КП (б) Б П. 3. Калінін і У. Г. Ганенка. На станцыю Навашына атра-ды адпраўляліся пад гукі марша. Шлях ля-жаў у Маскву. Размясціліся мы ў Маскве ў другой дыверсійнай школе, дзе знаходзіўся ЦШПР. Тут камандаванне будучай брыгады сустрэлася з сакратаром ЦК КП (б) Б, началь-нікам ЦШПР П. К. Панамарэнкам. Нас ура-зіла інфармаванасць начальніка штаба аб становішчы спраў на акупіраванай тэрыто-рыі, гарнізонах праціўніка і г. д. На разві-танне ён пажадаў нам поспехаў у выканан-ні адказнага і нялёгкага баявога задания.

У школе наша груна папоўнілася вопыт-нымі падрыўнікамі. Сярод іх былі Аляксандр Бродскі, Рыгор Савельеў. Вера Арыстархава, Сідарэнка, Круцікаў, Кукобнікаў. У нашу групу былі таксама залічаны 2 радысткі — масквічка Аляксандра Агафонава і Галіна Лылова з горада Іванава. Усяго ў атрадзе перад адпраўкай за лінію фронту было 52 ча-лавекі. Мы пераапрануліся ў цывільнае, ат-рымалі пісталеты, ручныя кулямёты, аўта-маты, гранаты, 2 бясшумныя вінтоўкі, кож-наму выдалі плашч-палатку, сухі паёк на 2 тыдні.

20 чэрвеня 1942 г. рушылі ў далёкі шлях. Наш маршрут пралягаў праз Калінін, Тар-жок, Нялідава, Старую Таропу. Неўзабаве дайшлі да вёскі Шэйна, якая знаходзілася за 4 кіламетры ад фронту. Тут размяшчалася група па наладжванню сувязей з партызан-скімі атрадамі і падполлем, у якую ўвайшлі сакратар ЦК КП (б) Б Г. Б. Эйдзінаў, іншыя адказныя работнікі ЦК. Тут мы атрымалі га-дзіннікі, карты Віцебскай і Мінскай аблас-цей, падрабязную карту Талачынскага раё-на. компасы. Добра вывучыўшы абарону пра-ціўніка, мы ў суправаджэнні праваднікоў ру-шылі да лініі фронту, якая праходзіла праз вёску Салонікі, пакінутую яе жыхарамі і за-рослую бур’яном. 3 дапамогай армейскай разведкі было ўстаноўлена, што немцы зай-маюць абарону на дзвюх вышынях супраць вёскі. Паміж імі быў разрыў у 200—250 мет-раў, працякала нешырокая рэчка. Тут мы і вырашылі перайсці лінію фронту. Немцы асвятлялі неба ракетамі. Здавалася. што пе-райсці некалькі метраў гэтай рачулкі проста немагчыма — праз кожнае імгненне стана-вілася светла, як днём. Мы моцна абняліся і пацалаваліся — ніхто не ведаў, ці будзе ўдача. На шляху пераходу прыйшлося за-

легчы разоў 12—16, калі загараліся варожыя ракеты. Рабілі ўсё бясшумна без адзінага гуку. I кожны раз чакалі магчымага адкрыц-ця агню праціўніка. Але перайшлі ўдала. без страт. Да світання паспелі прайсці 12 кіла-метраў у глыб акупіраванай тэрыторыі. За нашым атрадам ішлі яшчэ 4: Антоненкі. Та-расава, Сінякова і Цябута. Рухаліся толькі ноччу, а днём забіраліся ў гушчар і адпачы-валі. Шашу Смаленск — Віцебск пераходзілі таксама ноччу непадалёк ад станцыі Рудня. Праваднік (прозвішча, на жаль, не памятаю) аказаўся смелым і мужным. Каля пераезда ён бясшумна зняў часавога, у гэты час атрад і- пераскочыў пераезд. Аднак хвіліны праз тры загаварылі варожыя кулямёты. На шча-Сце, за пераездам ляжалі вялікія камяні-ва-луны, за якія мы і паспелі схавацца. У гэты час з боку Віцебска пачуўся гул — набліжаў-ся браняпоезд. Варожыя кулямёты замоў-клі. У гэты прамежак зацішша нам удалося адбегчы яшчэ метраў дзвесце. Браняпоезд ад-крыў агонь, але мы паспелі ўкрыцца пад разбуравы мост невялікай рачулкі. А напе-радзе чакалі не менш небяспечныя перашко-ды — пераход шашы і чыгункі Віцебск — Ор-ша. Але і яны былі пераадолены. Талачын-скі раён быў ужо зусім побач. Рухацца было ўсё больш небяспечна. Немцы стварылі гу-стую сетку нямецка-паліцэйскіх гарнізонаў, асабліва ўздоўж чыгункі і магістралі Мінск — Масква. Мы ўзмацнілі разведку, у вёскі не заходзілі, абмінаючы варожыя гарнізоны. I вось. нарэшце, мы на роднай зямлі! Гэта было 23 ліпеня. Сэрца скаланулася ад бо-лю, калі мы ўбачылі бязлюдныя вёскі. Спы-ніліся ў Субачэўскім лесе непадалёк ад вёс-кі Межыёва. Перш-наперш радзіравалі ў Мас-

кву аб паспяховым прыбыцці ў вызначаны раён. Хутка прыйшла тэлеграма з ЦШПР за подпісам П. К. Панамарэнкі. Ён віншаваў нас з выкананнем першага этапа пастаўленай пе-ред намі заданы. Але як быць далей? Людзі прайшлі больш 400 кіламетраў па лясах і балотах. Адзенне і абутак парваліся. Пра-дукты, выдадзеныя ў Маскве, амаль усе рас-ходавалі. Мы былі ў акружэнні варожых гар-нізонаў. Нялёгка было ў такіх абставінах пачынаць барацьбу з модным, спрактыкава-ным ворагам. Упэўненасць надаваў настрой людзей, з якімі даводзілася сустракацца, гу-тарыць на акупіраванай тэрыторыі. Ужо больш года над імі навісала смердъ, распра-ва. Але людзі не спалохаліся, збіралі зброю, размнажалі і распаўсюджвалі ад рукі напі-саныя лістоўкі.

Разведка ўстанавіла, што непадалёку ад нашага лагера знаходзіцца група з акру-жэнцаў і ваеннапалонных, усяго 27 чалавек. Старшы груны — афіцэр Чырвонай Арміі С. Ц. Баранаў. У канцы ліпеня 1942 г. ў ле-се за вёскай Межыёва адбыўся сход каманд-нага саставу атрада «Граза» і груны Барана-ва. Вырашылі аб’яднацца. Былі створаны тры партизанскія атрады. Камандзірамі атрадаў сталі А. Дз. Ворашань, Л. К. Кіппыянец, М. Л. Калістратаў. Першы бой адбыўся на наступны дзень у гарнізоне Абольцы. Пар-тызаны вялі сябе мужна і рашуча ў гэтым баі. Асабліва вызначыўся ўзвод Івана Стрэль-нікава з 2-га атрада. Было забіта 12 палі-цэйскіх, разгромлены воласць і малочны за-вод. Першая перамога акрыліла байцоў. Праз некалькі дзён 2-гі атрад на чале з камандзі-рам Мікалаем Калістратавым на бальшаку Талачын — Валосава каля вёскі Чарнаўцы разбіў 3 аўтамашыны з немцамі. Было забі-та і паранена 29 гітлераўцаў.

За першы месяц баявых дзеянняў брыга-ды было знішчана 4 аўтамашыны, пушчана пад адхон тры варожыя эталоны. Жыхары вёсак з вялікай надзеяй і прыхільнасцю су-стракалі нас, дзяліліся часам апошнім. Успа-мінаецца 67-гадовая Ксенія Фёдараўна Чума-кова з вёскі Чуватава. Яна прынесла ў ат-рад, дзе змагаўся яе сын Павел, вінтоўку і шмат патронаў. Вораг, якому ўпэўнена гас-падарыць на занятай тэрыторыі перашка-джалі народныя мсціўцы, не мог мірыцца з фактам існавання партызан. I ўжо 5 верас-ня 1942 г. пачалася блакіроўка Пасмурскага лесу, куды перайшла брыгада. Рэгулярныя войскі з тэхнікай з усіх бакоў пачалі акру-жаць лес. Але брыгада ўдала зманеўравала, страціўшы забітымі 2 і трапіўшымі ў палон 9 партызан, і выйшла з акружэння.

Так пачыналася баявая біяграфія парты-занскай брыгады «Граза», якая неўзабаве сапраўды стала гразой для ворага.

атрад). У кастрычніку 1942 г. — жніўні 1943 г. ка-мандзір Круглянскай ваенна-аператыўнай групы. 3 снежня 1943 г. палкоўнік Жунін — камандзір 8-й партызанскай брыгады, якая зрабіла рэйд у Брэсц-кую вобл.

28. 8. 1942 г. атрады 36-ы, 8-ы і 24-ы пад каман-даваннем С. Г. Жуніна разграмілі чыгуначную ст. Слаўнае на лініі Мінск — Орша. У 1944—1950 гг. на савецкай рабоце ў Брэсце і Мінску. Памёр 27. 1. 1977 г. Бюст героя ўстаноўлены ў двары школы № 100 г. Мінска.

К 1 августа 1942 года в зоне наших дей-ствий уже было пять отрядов. Сила немалая. У меня не выходила из головы мысль — как разгромить станцию Славное.

— Проведем собрание командиров, комис-саров и начальников штабов отрядов,— ска-зал Чигин,— предложим совместно провести операцию.

С этой идеей согласилось командование трех отрядов. В наш штаб прибыли Дмитрий Куликов и Константин Матеж, затем — руко-водители 24-го отряда Георгий Мисник, Ни-колай Садофьев и Тимофей Лупеко. Со своими боевыми товарищами — комиссаром отря-да Василием Петровым и начальником осо-бого отдела Дмитрием Чигиным — я предва-рительно обсудил план разгрома станции Славное. Что же скажут командиры 8-го и 24-го отрядов?

— Не рискованно ли? — спросил Мисник.

— Вообще-то мысль интересная,— вставил Куликов,— но нужна хорошая подготовка.

— Конечно, еще никого не украшала непо-сильная ноша,— вступил в разговор Петров. — Но у нас есть время подготовиться.

— Силами трех отрядов,— заявил Дмитрий Чигин,— можно достичь успеха. О противни-ке мы все знаем. К операции будет привле-чено еще около 300 человек гражданского на-селения.

План приняли. Началась подготовка.

В нашем отряде состоялось партийное со-брание. К тому времени у нас было 11 ком-мунистов и 30 комсомольцев. Кроме того, подали заявление о вступлении в партию 10 человек и 20 — о вступлении в комсомол. Всесторонне обсудили, как лучше выполнить план разгрома станции Славное. Решили и в период подготовки продолжать боевые дей-ствия. За первую декаду августа отряд дваж-ды нападал на железную дорогу в районе деревни Каменка. Под водосточную трубу заложили 152-миллиметровый снаряд и взры-вом уничтожили большой участок насыпи. Второй раз прямо на переезде взорвали рель-сы. Более суток немцы восстанавливали путь.

Во многих деревнях мы начали создавать дружины самообороны и охраны обществен-ного порядка. Вот что сообщил нам старший группы самозащиты из деревни Татарка Александр Кириллович Кухлевский: «Довожу до сведения, что у нас проведено собрание, на котором присутствовал комиссар Петров. Но мы не имеем своего оружия, за исключе-нием двух винтовок. Просим помочь в этом деле». Далее прилагается список лиц, жела-ющих быть в составе дружины самооборо-ны. Всего 22 человека.

Перед нападением на станцию Славное мы решили провести разведку боем. От ее исхо-да зависело, наступать на Славное или нет.

В 24. 00 13 августа группа партизан под

командованием Токарева прибыла к реке Ильинка. Группа Симановича вышла в рай-он железнодорожного моста, чтобы снять вражескую охрану, порвать связь, уничто-жить водокачку, мост, будку, казарму. Тре-тья группа под командованием Кудрявцева заняла оборону восточнее реки Ильянка, а отделение Смирнова — неподалеку от самой станции.

Действия начались в два часа ночи. Пер-выми поднялись в наступление Б. Вершинин, И. Петрович, П. Лощаков, П. Иванов, А. Гал-кин. М. Шерстобитов, Лосяков, Куликовский, Прохоренко, Тульцев. Десять взрывов на «железке» сделали Катко, Сухоницкий, Ше-пицин, В. Лаппо.

Взорван железнодорожный мост через Ильянку, уничтожена связь, сожжена казар-ма. захвачено шесть гитлеровцев. Среди тро-феев было и оружие.

— Ну как, Сергей? — обратился ко мне Дмитрий Чигин, шедший рядом с Алексеем Симановичем, который сейчас был у нас на-чальником штаба. — Осталось немного време-ни.

— И правильно,— ответил Симанович. — Надо громить Славное. . .

27 августа 1942 года было принято окон-чательное решение. 24-й отряд наступает на восточную окраину станции. Потом он за-нимает оборону в направлении деревни Глин-ники. Исходное положение — 300 метров юго-восточнее Славное. К 1. 00 28 августа взвод подрывников под командованием Гор-бунова взрывает обе колеи железной дороги в районе Славенъ.

8-му отряду предстояло вести наступление на западную окраину станции, не пропустить свежие силы противника с магистрали Минск — Орша. Исходное положение — 300 метров юго-западнее Славное. Подрывники под командованием Матежа должны взор-вать железную дорогу двенадцатью взрыва-ми в районе Красновки к 1. 00.

Наш 36-й отряд наступает с южной сторо-ны в направленпп водокачки с задачей овла-деть зданием станции. Исходное положение — 200 метров южнее Славное. Командиру ар-тиллерийско-минометной группы Порфирию Токареву приказано занять огневые позиции возле деревни Авхуты. Артиллерист Николай Юрин и минометчики должны быть готовы открыть огонь по зданию станции и казарме к 1. 30. Подрывные группы Алексея Симано-вича и Михаила Шерстобитова, а также са-перы под командованием Владимира Смирно-ва и наш резерв — призванное гражданское население, или, как мы тогда называли, «ру-баловцы»,— сосредоточились за 36-м отря-дом.

Начало наступления было назначено на 2. 00 28 августа.

В 24. 00 со станции Бобр в Славное прибыл эшелон. Это было для нас неожиданностью. Я приказал выяснить, что в вагонах. Если солдаты, то придется в план штурма внести изменения.

Через некоторое время Чигин доложил:

— В эшелоне оружие и боеприпасы.

Все облегченно вздохнули. В назначенное время послышались взрывы на западе и во-стоке. Вслед за ними раздались выстрелы из пушек. Первые снаряды попали в здание станции. Противник открыл ответный огонъ. События развертывались стремительно. С удивительной энергией и смелостью рабо-тали саперы. Вооруженные топорами, лопа-тами, ломами и гаечными ключами, они раз-ворачивали рельсы, выкапывали шпалы. Около 300 «рубаловцев» также вели себя му-жественно.

Партизаны поднялись во весь рост и с кри-ком «ура!» пошли на штурм. Фашысты в па-нике метались в разные стороны.

В вокзал первыми ворвались Петр Лоща-ков, Борис Вершинин, Михаил Навоев, Петр Редин, Федор Никулин, Дорофей Бутенко, Михаил Шумейко, Дмитрий Курбатов и Алек-сандр Павлюк. Павлюк уничтожил фашыст-скую огневую точку и захватил вражеский станковый пулемет. Из него открыл огонь по убегающим гитлеровцам.

Евгений Пожарицкий и Валентин Сухониц-кий штыками закололи трех вражеских сол-дат и бросились к водонапорной башне. Здесь уже было несколько партизан. Под-рывники тащили на башню четыре тяжелых снаряда. По крутой винтовой лестнице со снарядами поднимаются Алексей Симанович, Михаил Шерстобитов, Иван Прохоренко, Фе-дор Диденко. Вскоре раздались взрывы. Во-донапорная башня рассыпалась вдребезги.

Воинский состав, стоявший на запасном пути, уничтожают Ф. Кандыбо, П. Лаппо, А. Галкин, П. Иванов, М. Кулаковский, И. Ку-лаковский, П. Кудрявцев, П. Мухин, Б. Ерко-вич, А. Протасевич, Лидия Юбко, Надя Ва-силевская, Мария Савина, В. Бельмасов, И. Ирхин, Г. Измайлов, А. Алексеев, Н. Ло-сяков. К другому эшелону устремились Н. Юрин, Г. Кудин, П. Булыгин, А. Токарев. И. Бежов, С. Чеботарев, И. Гурьянов, Поля Чеботарева, А. Лугаков, И. Пристромов, А. Семенов, С. Мансуров, А. Животков, И. Москалев, П. Ус и Н. Шугалей.

Возле эшелона, прибывшего на станцию перед боем, завязалась рукопашная схват-ка. Горят склады, казармы и еще два эше-лона, стоявшие на запасных путях. Каза-лось, что наступает целая армия. Кругом

гремело «ура!». Помогло то, что среди пар-тизан было порядком людей, проживавших ранее в этих местах. Они хорошо знали, где расположены укрепления, огневые точки про-тивника. Одними из первых со Славного ста-ли партизанами Михаил, Иван и Анастасия Кулаковские, Александр Яковлев. Петр Ива-нов, Илья и Владимир Лапоревичи и другие. Они вели за собой товарищей.

Евгений Антонович Жидяев один схватил-ся с группой фашыстов, засевших в кювете. Уничтожил четырех, но и сам был сражен вражеской пулей.

За три часа боя на станции Славное мы уничтожили все вражеские укрепления. Про-дукты, одежду и боеприпасы крестьяне гру-зили на подводы. Кругом дым. Федор Нику-лин, Александр Черников, Николай Лосяков, Константин Салоненко добивали фашыстов, которые скрылись в ближайших дворах. Они взяли в плен немецкого офицера.

На рассвете мы отошли к деревне Зябли-цы, где был назначен сборный пункт. На станции осталось более сотни немецких тру-пов и груды развалин.

Через день все отряды, принимавшие уча-стие в разгроме станции Славное, снова со-брались вместе, чтобы сделать подробный разбор операции. Было признано, что наступ-ление велось организованно. . .

Как руководитель операции я подробно доложил в оперативный военный центр о разгроме станции Славное и всего гарнизона. В ответ 17 сентября 1942 года пришло письмо, в котором говорилось: «. . . За разгром станции Славное объявляю благодарность всем вашим партизанам. Представьте мне списки для хо-датайства о награждении отличившихся в этой операции. Действуйте смело и энергич-но, задача — не пропускать ни одного поез-да и ни одной машины на участке Бори-сов — Орша. Рвите мосты и железную доро-гу. . .

Командир оперативной груны полковник Ничипорович.

Комиссар оперативной группы Яковлев. Начальник штаба полковник Айрапетов». Такой отзыв был нам очень дорог. Письмо я прочитал перед строем. Многих товарищей решили представить к правительственным наградам.

Ныне на станции Славное установлена ме-мориальная доска. На ней высечено, что 28 августа 1942 года 8-й, 24-й и 36-й партизан-ские отряды разгромили здесь крупные си-лы гитлеровцев и задержали на несколько дней движение вражеских войск к фронту.

Найти сто «подозрительных» человек гит-леровцам ничего не составляло. Каждый советский человек был у фашыстов на подо-зрении. Тем более после разгрома партиза-нами станции Славное. Людей хватали пов-сюду. Арестовали киномеханика Романа Гай-сенка, железнодорожника Ивана Вараксу, учительницу Валентину Чеснович с ребен-ком, Франю Новицкую. Каратели вытащили из дома Тимофея Винникова. Эсэсовец уда-рил его по голове. Тимофей вырвал у фаши-ста автомат и дал очередь. Враги натрави-ли на Винникова собак, которые загрызли че-ловека до смерти.

Хватали женщин, детей, стариков. На се-ми . крытых машинах их доставили в город-ской поселок Крупки. Смотреть на казнь гитлеровцы согнали все мужское население Крупок и ближайших деревень.

Толпу окружил плотный конвой автомат-чиков. Людей погнали по старомосковской дороге. Никто не знал, куда и зачем. Виде-ли только, что гнали в сторону кладбища. Многие уже слышали, что ночью там выры-ли большую яму. По команде начальника рай-онной полиции Свитковского свидетелей по-строили в 8 метрах вокруг ямы. Немного в стороне под усиленной охраной стояло семь крытых машин.

На помост поднялся немецкий комендант и объявил:

— За нападение партизан на станцию Славное сейчас будет расстреляно 100 залож-ников.

Обреченных выводили по 5—6 человек. За-ставляли раздеться, а потом ставили у ямы. Очереди следовали одна за другой.

— Дяденька, за что меня? — схватил Свит-ковского за китель мальчик лет тринадца-ти.

Но предатель пинком сбросил его в моги-лу.

К яме подвели двух красивых девушек. Одна из них — Нина Крушинская, комсомол-ка, бывшая секретарша толочинской комен-датуры. Они обнялись и запели.

Полоснула очередь.

Следующей жертвой оказалась учительни-ца Валентина Чеснович с грудным ребен-ком. Она крепко прижимала малыша к гру-ди, но один из палачей вырвал ребенка и швырнул в яму. Женщина страшно закрича-ла, глаза ее сделались большими-большими. Она бросилась на одного из фашыстов и здесь же повалилась на землю. Труп столкнули на живого ребенка. Мертвыми падают в яму Ирина Голубева с сыном, Мошкарева с ре-бенком. . .

Так было расстреляно 100 человек. Свиде-телей выстроили в колонну и провели вокруг ямы, заставляя смотреть на убитых и ране-ных. Того, кто отворачивался, били плетьми. А в огромной яме шевелились люди, слыша-лись их предсмертные стоны. Еще живых начали засыпать землёй. . .

Оккупанты выполняли свой коварный план массового истребления советских людей. Тра-гедия в Крупках показала, что фашысты не разбирались, кто прав, кто виноват. Хвата-ли каждого встречного. Даже в грудных де-тях они видели своих противников.

Друкуецца са скарачэннямі па кн. : Жунин С. Г. От Днепра до Буга. Мн. , 1974. С. 68—76.

Дакументы і сведкі абвінавачваюць. . .

ПЕРАПІСКА АПЕРАТЫУНАГА ЎЙРАЎЛЕННЯ ГЕНЕРАЛЬНАГА ШТАБА СУХАПУТНЫХ ВОЙСК ГІТЛЕРАЎСКАЙ ГЕРМАНН 3 КАМАНДАВАННЕМ ТРУПЫ АРМІЙ «ЦЭНТР» АБ ПРАВЯДЗЕННІ РЭПРЭСІЙ СУПРАЦЬ МІРНЫХ ГРАМАДЗЯН У РАЁНЕ СТ. СЛАЎНАЕ ТАЛАЧЫНСКАГА РАЁНА ВЩЕБСКАЙ ВОБЛАСЦІ

28—31 жніўня 1942 г.

Телеграмма оперативного управления генерального штаба сухопутных войск гитлеровской Германии командованию группы армий «Центр» о необходимости проведения репрессий в связи с нападением партизан на стн. Славное Толочин-ского района Витебской обл.

28 августа 1942 г. Совершенно секретно!

Фюрер требует немедленного проведения операции возмездия в связи с напа-дением на стн. Славное с применением самых жестоких репрессивных мер.

О намеченных мероприятиях доложить.

Оперативное управление (1) генерального штаба сухопутных войск.

Телеграмма командования группы армий «Центр» в оперативное управление генерального штаба сухопутных войск гитлеровской Германии с просьбой раз-решить начать репрессии против мирного населения за нападение партизан на стн. Славное Толочинского района Витебской обл.

30 августа 1942 г. Совершенно секретно.

На основании телеграммы оперативного управления генерального штаба су-хопутных войск № 11027/42 от 28. 8. 42, сов. секретно, сообщается:

Во исполнение приказа о проведении операции возмездия в связи с нападением на стн. Славное предусмотрено следующее: 100 сторонников партизан и членов семей последних в районе Славное, подозреваемых в участии или в содействии нападению, будут расстреляны. Их дома будут сожжены. О принятых мерах бу-дет передано по радио с комментариями. Проведение этих мер подготовлено.

Просьба датъ разрешение.

Командование группы армий «Центр», оперативный отдел.

Телеграмма оперативного управления генерального штаба сухопутных войск гитлеровской Германии командованию группы армий «Центр» с разрешением проводить репрессии против мирного населения за нападение партизан на стн. Славное Толочинского района Витебской обл.

31 августа 1942 г. Секретно.

Основание: Телеграмма группы армий «Центр», оперативный отдел, № 6744/42, от 30. 8.

С намеченными мероприятиями согласен. О результатах доложить. Оперативное управление (I М) генерального штаба сухопутных войск. 3 СТЭНАГРАМЫ СУДОВАГА ПРАЦЭСУ ПА СПРАВЕ АБ ЗЛАЧЫНСТВАХ, УЧЫНЕНЫХ НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦКІМІ ЗАХОПНІКАМІ НА ЧАСОВА АКУПІРАВАНАП ТЭРЫТОРЫІ БССР У 1941—1944 гг.

15—19 студзеня 1946 г. Из допроса подсудимого Иогана Рихерта, генерал-лейтенанта, быв. командира 286-й охранной немецкой дивизии, о расстреле гитлеровцами 100 мирных совет-ских граждан в районе стн. Славное в августе 1942 г.

15 января 1946 г. . . . П р о к у р о р: Теперь расскажите, что произошло на стн. Славное?

Р и х е р т: В августе 1942 г. партизанами была уничтожена вся охрана же-лезнодорожной стн. Славное, разрушено здание вокзала и водо-напорная башня.

Прокурор: Какие в связи с этим событием вы получили указания от ставки верховного немецкого командования?

Р и х е р т: На следующий день я был вызван фельдмаршалом фон Клюге, который сказал мне, что он получил строгий приказ от фюрера, в котором говорилось о том, что нужно 100 чел. расстрелять и сжечь все деревни, расположенные в районе железнодорожной стн. Славное.

Прокурор: На каком протяжении было приказано сжечь деревни?

Р и х е р т: На протяжении от Орши до Борисова. Фельдмаршал Клюге спро-сил мое мнение насчет сожжения деревень, я отклонил это пред-ложение, заявив, что немецкая армия не будет тогда иметь ме-ста для размещения своих частей, а население уйдет на сторону партизан. Население нам нужно было для того, чтобы зимой очи-щать снег на железной дороге. Фельдмаршал Клюге согласился со мной и убедил высшее командование в том, что эти деревни сжигать не следует. Но 100 чел. было приказано расстрелять, что и было исполнено.

Прокурор: Кого вы расстреляли, лиц, непосредственно напавших на охра-ну, или людей, совершенно не имевших никакого отношения к этому происшествию?

Р и х е р т: Так как виновников, которые действительно принимали участие в нападении на железнодорожную станцию, было установлено мало, то в число намеченных к расстрелу были включены лица, которые никакого отношения к этому случаю не имели. Таким образом, было расстреляно 100 чел.

Прокурор: В числе этих 100 чел. старики и дети были?

Р и х е р т: Это мне неизвестно.

Прокурор: Таким образом, по вашему приказанпю было расстреляно 100 чел. Об этом вы расписали в газетах, огласили по радио. А скажите, зачем вы согнали 1500 чел. смотреть, как вы расправляетесь с населением?

Р и х е р т: Это было сделано для устрашения.

Прокурор: Кто непосредственно выполнял приказ о расстреле 100 чел. ?

Р и х е р т: Батальон моей дивизии.

Прокурор: Как вы, Рихерт, расцениваете расстрел этих 100 чел. ?

Р и х е р т: Как меру против человечности, против интернационального права неприкосновенности мирного населения. . .

Из показаний свидетеля В. А. Баранчика о расстреле гитлеровскими захватчиками 100 мирных советских граждан в районе Крупок в августе 1942 г.

16 января 1942 г.

. . . Я расскажу, как в 1942 г. , в конце августа или в начале сентября было расстреляно 100 чел. в районе мест. Крупки. Это было в воскресенье утром. Нем-цы с полицией пришли в дом ко мне и с применением силы предложили выйти на улицу. Всех жителей нашего поселка под конвоем повели с площади в бли-жайший лес, где было согнано около 5 тыс. чел. из Крупок и окрестных деревень. В лесу была выкопана яма, и около нее стояли 4 автомашины, крытые брезен-том. Когда население было собрано, комендант произнес речь, в которой он зая-вил, что сейчас на наших глазах будут расстреляны 100 чел. со стн. Славное. Затем выступил начальник крупской полиции. Он также сказал нам, что сейчас будет расстреляно 100 чел. и что каждый стоящий здесь должен запомнить и не думать о связях с партизанами или уходить к партизанам, а тот, кто будет замечен в этом, будет подвергнут смертной казни. После этого по команде ко-менданта открыли брезент, которым были закрыты машины. Мы увидели, что в машинах сидят наши советские люди. Их начинают по 5 чел. брать из машин, приказывают раздеваться тут же около машины и подводят к могиле, уклады-вают в нее, а потом расстреливают. В числе 100 чел. были также дети в воз-расте от 12 лет и младше. В числе находившихся в машине была женщина с грудным ребенком на руках, которую немцы раздели, ребенка у нее вырвали, ее бросили в яму, а вслед за ней бросили ее ребенка и застрелили обоих.

После казни нас построили и заставили пройти возле могилы. . .

Преступления немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии, 1941—1944. Мн. , 1965.

С. 38—40, 331—332, 333.

3 успамінаў жыхара г. Крупкі Віктара Фа-міча Шэршаня, 1910 г. нараджэння

. . . 3 пяці валасцей сагнаны народ у г. Круп-кі: Ухвалы, Шынкі, станцыя Крупкі, Дзяні-савічы — усе. У асноўным выганялі мужчын. Ніхто не знаў, нашто забіраюць. А яны хо-дзяць па вуліцы, у хаты заходзяць і: «Выха-дзі, выхадзі, выхадзі!. . » Калі толькі мужчи-на, значыць «выхадзі». У калону паставілі і ўсіх калонай пагналі да могілак. Гэта нем-цы тады расстрэльвалі ў паказацельным па-радку. Ніхто глядзець не хацеў, дык каб лю-дзі, значыць, не ўцякалі, каб не разбягаліся, кругом былі пастаўлены кулямёты. А потым машины прыйшлі, на якіх былі заложнікі. 3 машыны здымаюць і — да ямкі. Верхнюю адзёжку з людзей паздымалі, з машыны да-лоў, а потым вядуць туды, да ямкі. Па ад-ным, па адным. Тады страляць пачалі. А са-гнаных мужчын вакол ямкі абганялі. Па два чалавекі ставілі ў шарэнгу і абганялі. Была там у заложнікаў адна жанчына, дык у яе дзяўчынка была. Ужо з годзік, напэўна, ёй быў, ладненькая такая. Нехта з людзей пы-таўся яе ўзяць. Але немец убачыў, адабраў дзіцё і ў яму кінуў. Кожны тады стараўся, каб меней глядзець. Вочы не падымалі. I я блізка не стаяў, стараўся, каб меней гля-дзець. Потым ужо, як пабілі заложнікаў, яны нас яшчэ каля ямкі абагналі, а тады пус-цілі. . .

3 успамінаў жыхаркі г. Крупкі Марыі Нікі-цічны Буткевіч, 1908 г. нараджэння

. . . Народу цёмна было. Дужа народу многа. 3 адной бы Крупкі столькі не было. Яны жан-чын не бралі, а мужчын. А ўсе бабы беглі, гвалтавалі. Думалі, што мужчын будѵць страляць: так, як яўрэяў, сабралі і пагналі. А я куды пабяжу? Бацька стары, яго ўзялі былі, ды кінулі. Там у нас за хатай лазня была, дык я узлезла на загароду за ёй і гля-дзела. Гэта цяпер во набудавалі, а тады пу-ста было, усё відна. Машын многа было. Бег-лі па вуліцы жанчыны і крычалі. А матка Світкоўскага тады сядзела на ганку і гава-рыла: «Не бойцеся, не будуць мужчын стра-ляць, гэта іх пагналі глядзець, як будуць партызан страляць». Казалі, што ў машынах людзей напрывозілі. Дык сама я там не бы-ла. А пагаворкі былі. Там яны гэтых залож-нікаў клалі ў рады, адзін у адзін, і страля-лі. А мужчын абганялі кругом ямкі, каб яны глядзелі. Па два чалавекі ставілі і аб-ганялі. Народу цёмна было. I знаеце, які спуг быў. Ужо забывацца начала, што куды во палажыла, а гэта помню. Народу аж цём-на было.

3 успамінаў жыхаркі в. Слаўнае Ніны Анто-наўны Жукоўскай, 1917 г. нараджэння

. . . Тады ў Крупках мужа майго Рому рас-стралялі. Са Слаўнага яшчэ Вараксу Івана, Валю Касмовіч з гадавалым дзіцём і Франю Навіцкую, муж яе ў партизанах быў. Але забралі нас трохі раней, як партызаны на гар-нізон наляцелі. Пэўна дзён пяць да таго яшчэ было. За сувязь з партызанамі. I сёння думаю, нехта прадаў тады нас. А можа Ва-лю і Франю потым забралі, як бы то пака-зацельна. Гаварыць не буду, бо не знаю.

Рома да вайны кінамеханікам рабіў, а ў вайну трохі памагаў партизанам, вазіў з Барысава волава, соль, іншае такое, я і не знаю навошта. Ён тады як раз з Барысава прыехаў. Прывёз солі, можа з пуд там усяго было. А ў хаце ў нас такі во сундучок стаяў, дык у ім чыста ўсё і ляжала. Прыйшлі паліцаі, усё забралі, кажухі забралі, якія ха-рошыя рэчы. Вобыск у нас быў. А тады Рому і мяне забралі і павялі. На станцыю павя-лі, там сарайчык такі во стаяў. Укінулі ў тэты сарайчык. А ў мяне дзяўчынка была маленькая, Галя. Каб не яна, не было б мя-не цяпер. Як ішлі бежанцы, яна прыбілася. Матку бомба забіла, бацька на фронце. Жы-ла ў мяне за дачку. Гадоў сем ёй было. Дык яна прыйшла пад сарайчык і плача: «Маю цётку забралі. . . Майго дзядзьку забралі. . . » Тады пасля начы бургамістр мяне пусціў. Дзяцей ён дужа любіў. Гаворыць: «Ідзі, і во прынясі свайму адзення, чаго ён голы ся-дзіць». Я і пайшла. Але сама несці пабаяла-ся, думала другі раз пасадзяць. Дзяўчынка занесла. А тады Рому і Вараксу Івана адразу ў Талачын павезлі, у «Пушніну». Яны да расстрэлу яшчэ там трохі сядзелі. А потым нехта бачыў, сказаў мне, што павезлі Рому ў Крупкі, па магістралі павезлі, што ў Круп-ках расстрэльваюць. Людзі казалі, што ямка там была такая, дык іх каля ямкі ў кружок паставілі і крупчанскіх усіх пазганялі. Каб глядзелі: паказацельны расстрэл. . . Сама я та-ды ў людзей хавалася.

* * *

30 студзеня 1946 г. на іпадроме горада Мінска быў прыведзен у выкананне прыга-вор Ваеннага трыбунала Мінскай ваеннай акругі над нямецка-фашысцкімі злачынцамі Рыхертам, Герфам, Эрдмансдорфам, Вайсі-там і ішпымі, засуджанымі за жудасныя зла-чынствы, зробленыя імі ў Беларускай ССР, да пакарання смерцю праз павешанне.

У пошуках партызан

Зімой 1943 года ў Талачынскую партизанскую брыгаду М. П. Гудкова прыйшла груна савецкіх ваеннапалонных, якія ўцяклі з эталона, што вёз іх у канцлагер. Большасць у групе складалі лёт-чыкі. Праз пэўны час іх пераправілі самалётам на Вялікую зямлю, а некаторыя з тых уцекачоў за-сталіся ваяваць у партызанах, у тым ліку і аўтар гэтых успамінаў Уладзімір Пятровіч Ільін, былы камісар атрада № 5 брыгады М. П. Гудкова. У. П. Ільін жыве ў Падмаскоўі, у г. Ягор’еўск.

Наступіў 1943 год. Свой план уцёкаў з ла-гера ваеннапалонных у Смаленску лётчыкі намецілі ажыццявіць у канцы студзеня. Ці быў гэты план рэальным — цяпер цяжка ска-заць.

Амаль напярэдадні ўцёкаў у наш барак нечакана зайшла група нямецкіх салдат, Пе-ралічылі ўсіх і пад узмоцненай аховай павя-лі на чыгуначную станцыю. Там нас, 25 чалавек, загналі ў таварны вагон, у якім стая-ла толькі буржуйка, а вокны былі аблыта-ны калючым дротам. Нямецкі афіцэр, спы-ніўшыся насупраць дзвярэй, звярнуўся да нас на чыстай рускай мове:

— Вы паедзеце ў горад Лодзь і будзеце працаваць там на фабрыках і заводах. Вас там будуць карміць і апранаць у спецвопрат-ку. Не спрабуйце па дарозе уцякаць, бо калі каго зловім, то расстраляем. Па дарозе я абя-цаю добра карміць вас з салдацкай кухні. Калі я прывязу вас у Лодзь, то камандаван-не адпусціць мяне у Верлін. Там жывуць мае сваякі, якіх я яшчэ не бачыў, бо нарадзіўся і жыў у Расіі.

— Куды ўцячэш у такую сцюжу? Паглядзі-це, якое ў нас адзенне. Мы замерзнем у сне-зе. Таму не хвалюйцеся, мы разам з вамі прыедзем у гэты Лодзь,— крыкнуў я з ваго-на афіцэру.

Той паглядзеў на маю парваную ватоўку і няпэўнай формы на параненай назе сама-робны бот са старога шыняля, летнюю кеп-ку і, мусіць, супакоіўся. Ён загадаў стрэлач-ніцы падаць нам на дровы дошку, што валя-лася каля вагона. Жанчына прынесла не толькі дошку, але яшчэ трохі дроў і камен-нага вугалю.

Гітлераўцы зачынілі дзверы і накінулі на іх завалу. Афіцэр і салдаты, якія суправа-джалі нас, селі ў суседні вагон. Калі звеча-рэла, поезд крануўся і пайшоў на захад, у бок Оршы.

Усе мы былі ў нейкім маўклівым здранц-венні, кожны думаў пра свой цяжкі лёс. По-тым нехта з лётчыкаў парушыў цішыню:

— Я чуў, у Польшчы, у Лодзі знаходзіц-ца вялікі лагер, дзе немцы вынішчаюць ва-еннапалонных, галоўным чынам камандзіраў Чырвонай Арміі. Вось нас туды і вязуць. Трэ-ба ўцякаць, паку ль не позна!

Гэта добра разумеў кожны з нас.

— Давайце перакусім абцугамі дрот на акне і гэтай дошкай падымем завалу ў дзвя-рах,— прапанаваў Аляксандар Голікаў, які недзе здабыў і даўно захаваў пры сабе абцугі і напільнік.

Дрот быў перакушаны, і вось з трэцяй спробы паднялася завала. Поезд як раз на-бліжаўся да Оршы. Уцякаць на гэтай вялі-кай вузлавой станцыі мы не адважыліся.

У Оршы поезд спыніўся, да вагона падышлі немцы і пра штосьці ўзбуджана паміж сабой загергеталі, відаць заўважылі адкінутую за-валу на дзвярах вагона.

Яны адчынілі дзверы і пры святле элек-трычнага ліхтарыка пералічылі нас. Потым зноў накінулі завалу, і мы пачулі, як яны старанна знадворку закручваюць яе дротам. Хтосьці з лётчыкаў ціха сказаў:

— Цяпер засталося толькі выламаць дош-ку ў падлозе і скакаць проста на шпалы.

Але гэта прапанова была адразу ўсімі ад-кінута як вельмі небяспечная. Тады хтосьці прапанаваў распаліць напільнік да чырвані ў печы і прапаліць ім дзірку.

Хвілін праз сорак адтуліна ў сценцы ва-гона была гатова. Выламаны кавалак дошкі мы засунулі назад у сценку, а зверху паве-сілі чыйсьці рэчмяшок. Пакуль набліжаліся да чарговай станцыі, пацягнулі жэрабя, ка-му за кім скакаць з вагона.

Як толькі поезд мінуў воданапорную вежу на станцыі Талачын, мы адразу раскруцілі дрот на завале і адчынілі дзверы. Але цяпер мала хто з нас трымаўся ўстаноўленай чар-гі. Я скакаў, здаецца, двадцатым. Два разы перакуліўся на схіле насыпу і стаў чакаць, пакуль пройдзе апошні вагон.

Калі поезд знік у цемры, я падняўся і на-бег назад, каб сустрэцца са сваімі тавары-шамі. Хутка апынуўся ў прыдарожным лесе. Тут нас сабралася дзевяць чалавек. Дзе астатнія — мы не ведалі.

— Больш чакаць не будзем, трэба спяшац-ца. — рашуча сказаў Голікаў.

Прайшоўшы паспешна каля кіламетра ўздоўж чыгункі, вырашылі кіравацца на поў-нач. У тым баку, па словах аднаго з лётчы-каў. вялікія лясы, а значыцца ёсць і парты-заны.

Дзесьці паміж вёскамі Раманаўка і Маціё-ва мы перабраліся цераз шашу Масква — Мінск, рушылі далей на поўнач. Валіў гу-сты снег і засыпаў нашы сляды. Гэта было добра, хоць ісці станавілася ўсё цяжэй.

Паступова развіднела. Лес скончыўся, па-казалася голае поле. Справа і злева віднелі-ся нейкія вёсачкі. Але заходзіць у іх мы не асмеліліся. Знясіленыя, мы нарэшце дайшлі да лесу і спыніліся адпачыць. Распалілі вог-нішча, крыху абагрэліся і нават паспалі. Пад раніцу выбраліся на нейкую прасеку і пай-шлі па ёй. Праз пару кіламетраў заўважылі невялічкі стажок сена і побач сляды пала-зоў. Па іх выйшлі на дарогу. Нарэшце, лес скончыўся, і мы ўбачылі маленькую . вёсач-ку.

— Вось што, Уладзімір,— звярнуўся да мя-не Голікаў. — Ты сярод нас выглядаеш больш па-вясковаму — ідзі ў разведку.

У вёсцы было ціха і бязлюдна. Я пастукаў у крайнюю хату. Мне адчыніла дзяўчынка-падлетак, а з-за коміна паглядаў зацікаўле-на хлопчык гадоў шасці.

— Добры дзень! Немцы ў вёсцы ёсць?

— Не. Немцаў у нас няма,— адказала дзяў-чынка і ўважліва агледзела мяне.

— А стараста, паліцаі?

— Таксама няма.

Тады я паклікаў сваіх таварышаў.

Калі на вуліцы з’явілася група людзей, апранутых у форму савецкіх лётчыкаў, у вёсцы адразу пачалося ажыўленне. Да нас падыходзілі жанчыны, старыя, дзеці. Людзі распытвалі, хто мы, куды ідзём. . .

— Ды чаго вы ўсё пытаецеся? — раптам сказала адна жанчына. — Хіба не бачыце, людзі галодныя. Накарміць іх трэба.

Толькі надвячоркам мы пакінулі гэту гас-цінную вёску. Цяпер накіраваліся ў Лаў-рэнавічы, дзе, як нам падказалі жыхары, можна знайсці партызан. Раілі знайсці трэ-ці з краю дом.

Чым далей мы адыходзілі ад вёскі, тым мацней была перамецена дарога. Ноч была вельмі цёмная. Не без цяжкасці знайшлі Лаў-рэнавічы. Асцярожна пастукалі ў акно трэцяй хаты. На ганак выйшаў заспаны мужчына ў споднім і насцярожана запытаў:

— Што вам трэба?

— Нам параілі звярнуцца да вас. Мы — савецкія лётчыкі. Уцяклі з палону і шукаем партызан.

— Колькі вас? — пацікавіўся ён.

— Дзевяць чалавек.

— Зробім так. Я зараз апрануся і размя-шчу вас па бліжэйшых хатах. А раніцай па-глядзім, што рабіць далей.

У трывожным чаканні прайшоў цэлы дзень. Толькі пад вечар у хату зайшоў сярэдніх гадоў мужчына, апрануты ў зімовае паліто гарадскога фасону. Мы доўга размаўлялі. Калі я сказаў, што да вайны вучыўся і пра-цаваў у Арэхава-Зуеве на тэкстыльнай фаб-рыцы, ён перапыніў мяне:

— Кажаце, вучыліся і працавалі ў Арэха-ва-Зуева? Тады скажыце, хто ў той час быў там сакратаром райкома партыі?

Я адказаў. Між намі адразу ўстанавіўся давер. Выявілася, што ён таксама нейкі час працаваў у Арэхава-Зуеве. У хату зайшоў вясковы хлопец гадоў васемнаццаці. Ён пра нешта пашаптаўся з маім субяседнікам і сеў побач з ім за стол. У гэты час увайшлі ў ха-ту ўсе нашы лётчыкі, мы пазнаёміліся. Ка-дзер, так звалі майго новага знаёмага, адразу прыступіў да справы:

— Зараз мы рушым з вамі да партызан. Спераду пойдзе гэты хлопец і хтосьці з ва-шых з гранатамі ў руках, на той выпадак, калі нарвёмся на засаду. Астатнія пойдуць ланцужком ззаду.

На двары быў моцны мароз. Мы ішлі на ўсход. Я зусім змерз у сваей парванай ва-тоўцы і кепцы. Мароз апякаў вусны. Нарэш-це, мы мінулі лес і выйшлі да вёскі Янава. Зайшлі ў адну з хат у сярэдзіне вёскі. Наш праваднік павітаўся з маладой гаспадыняй:

— Соня, напалі хутчэй печ, бо лётчыкі зу-сім памерзлі. I папрасі ў суседзяў хлеба на ўсіх. Так і скажы — нашы лётчыкі ўцяклі з палону.

Запалалі дровы ў печы. Мы падсілкавалі-ся, і я не заўважыў, як заснуў. Заснулі і мае таварышы: хто на падлозе, хто на лаўцы, хто на печы. А наш праваднік і гаспадыня Соня Казакевіч кудысьці зніклі.

Гадзіны ў дзве ночы на вуліцы зарыпелі санкі і пачулася каманда:

— Кулямётчыкі! Заняць абарону з двух ба-коў! Астатнія — за мной!

Пры святле газніцы мы ўбачылі ўзброе-ных людзей, якія ўвайшлі ў хату. Спачатку ў белым маскхалаце і шапцы-кубанцы з чыр-вонай стужкай малады баец з аўтаматам на грудзях. Услед за ім таксама ў маскхалаце дзяўчына з карабінам у руках. Трэцім быў мажны мужчына з ручным кулямётам. Як хутка нам стала вядома, гэта былі разведчы-кі мясцовай брыгады Гудкова Мікалай Ага-поненка, Шура Пляц і Ягор Яўсееў.

Агапоненка па-вайсковаму адрэкамендаваў-ся, сказаў, хто яны такія.

— А мы савецкія лётчыкі,— адказаў за ўсіх Голікаў.

Потым ён і Агапоненка моцна паціснулі адзін аднаму рукі.

Раніцай усе мы былі ў партызанскім лаге-ры ў лесе паміж вёскамі Манастыр і Узнос-нае.

У брыгадзе Гудкова нас засталося толькі трое, астатнія лётчыкі праз некаторы час вы-лецелі за лінію фронту, дзе зноў селі за штурвалы баявых самалётаў.

Аляксандр Голікаў пазней стаў камісарам 14а атрада брыгады, а я — спачатку каміса-рАм разведатрада, а потым — камісарам пя-тага атрада. Наша брыгада правяла багата баявых аперацый, але неслі і страты. У апош-ніх баях у маі 1944 года загінулі нашы та-варышы, якія сустрэлі нас тады ў Янаве: мой сябар і камандзір атрада Мікалай Ага-поненка, яго баявая паплечніца Шура Пляц і лепшы кулямётчык нашага атрада каман-дзір узвода Ягор Яўсееў. . .

Раёнка клікала ў бой

3 успамінаў К. С. Хруцкага, супрацоўніка газеты «Чырвоны хлебароб» у гады вайны

. . . Неяк, вяртаючыся з задания, мы знайіплі у вёсцы Шэпетава нумар даваеннай раённай газеты «Чырвоны хлебароб». Узнікла ідэя. Кіраўніцтва Талачынскага падпольнага рай-кома партыі і камандаванне брыгады «Гра-за» вырашылі любой цаной ва ўмовах фа-шысцкай акупацыі выпускаць газеты, каб адчулі людзі: камуністы дзейнічаюць, чу-жынцы будуць выгнаны з нашай зямлі. Ка-місару партызанскага атрада імя Аляксанд-ра Неўскага Аляксею Пахамовічу, які да вайны працаваў рэдактарам «Чырвонага хле-бароба», было вядома, што ў Талачыне ў два-ры будынка рэдакцыі закапаны шрыфты, пі-шучая машынка і сёе-тое з абсталявання друкарні. I хаця ў памяшканні рэдакцыі раз-мяшчалася нямецкая жандармерыя, ноччу партизанскія сувязныя прабраліся туды, ад-капалі тайнік і прынеслі шрыфты. Але іх для выпуску газеты аказалася недастаткова. Да-памаглі партызаны Міншчыны. якія базіра-валіся ў зоне Бярэзінскага запаведніка і ме-лі сваю друкарню. Так нараджалася газета-партызанка.

15 сакавіка 1943 г. выйшаў першы ваенны нумар «Чырвонага хлебароба». Усяго было надрукавана 500 экземпляраў. Як самую вя-лікую каштоўнасць неслі мы газету ў бри-гаду. Партызаны прагна чыталі, абмяркоў-валі кожную заметку, падказвалі тэмы, да-валі матэрыялы з баявых дзеянняў для наступнага выпуску. Цяжка нават перадаць радасны настрой, вялікі ўздым, выкліканы з’яўленнем нумара газеты.

Так працягвалася некалькі месяцаў. 3 не-цярпеннем чакалі «Чырвонага хлебароба» і ў навакольных вёсках. У многіх з іх былі на-шы сувязныя, якія з рызыкай для жыцця распаўсюджвалі газету. У вёсцы Рыжычы, напрыклад, гэтай справай займалася Надзея Шведка, у Лаўрэнавічах — Цімафей Пашке-віч, Шэпетаве—Любоў Ярома. Сухачэве — Сяргей Тамаровіч і іншыя.

У адну з чэрвеньскіх начэй 1943 г. над месцам размяшчэння нашай брыгады закру-жыў савецкі самалёт. На світанні партызаны падабралі ў хмызняку два цюкі. У іх аказа-ліся партатыўная пішучая машынка, камп-лекты шрыфтоў, варштаты, фарбы, папера. Радасці не было канца. 3 гэтага дня ствары-лі мы сапраўдную лясную друкарню. У бры-гадзе знайшліся і наборшчыкі, і літаратур-ныя работнікі. Рэдагаваць газету райком пар-тыі даручыў А. П. Пахамовічу. Актыўны ўдзел у яе выпуску прымалі камісары пар-тызанскіх атрадаў і іх намеснікі па камса-молу Ліманскі. Рак, Жураўскі, Пахабаў, ра-дысты Галіна Лылова і Генадзь Шчалканаў, інструктары падпольнага райкома партыі Мі-хаіл Агееў, Мікалай Шавель, Ігнат Стані-шэўскі. Распаўсюджвалася газета праз пад-польную сетку партыйных і камсамольскіх арганізацый. праз патрыятычныя групы, якія дзейнічалі ў населеных пунктах, гарнізонах праціўніка. Аднойчы паша сувязная падкі-нула экземпляр «Чырвонага хлебароба» ра-зам з нямецкімі газетамі ў кабінет начальні-ка талачынскай камендатуры. Фашысты ўзня-лі на ногі ўсіх сваіх агентаў і паліцэйскіх. але адшукаць партизанскую друкарню не змаглі.

«Чырвоны хлебароб» паведамляў не толькі аб баявых дзеяннях партызан, але і аб ста-новішчы на франтах, змяшчаў зводкі Саўін-фармбюро. Праз газету быў арганізаваны збор грашовых сродкаў на будаўніцтва тан-кавай калоны «Савецкая Беларусь». Ад на-сельніцтва і партызан было тады сабрана 380 тысяч рублёў. У 1943—1944 гадах вый-шла больш як 40 нумароў газеты і кожны з іх з’ядноўваў людзей, усяляў у іх сэрцы ўпэўненасць у перамозе над ворагам, ума-цоўваў веру ў наш народ, нашу Радзіму.

3 успамінаў В. Бачарова, былога кіраўніка друкарні партызанскай брыгады «Стары»

«Чырвоны хлебароб» — была чацвёртая газета падпольнага райкома партыі, якая друкавалася ў друкарні. партызанскай бры-гады «Стары», што размяшчалася каля возе-ра Палік.                             •

Больш сотні кіламетраў аддзялялі лясныя масівы, дзе базіраваліся талачынскія парты-заны, і лясы Бярэзінскага запаведніка, дзе размяшчалася брыгада «Стары». Дзесяткі варожых гарнізонаў былі на шляху талачын-скіх газетчыкаў. Небяспека падсцерагала на кожным кроку, калі неслі ў друкарню матэ-рыялы для газеты або вярталіся назад з пач-камі свежааддрукаванай раёнкі. Здаралася і зброяй пракладваць сабе шлях. Нішто не магло спыніць энтузіястаў баявой савецкай прапаганды, якія неслі слова праўды насель-ніцтву акупіраванай Талачыншчыны і пра становішча на фронце, і ў савецкім тыле, аб поспехах Чырвонай Арміі, пад моцнымі ўда-рамі якой адкатваліся назад на захад гітле-раўскія войскі.

Гэта інфармацыя падбадзёрвала партызан і мясцовае насельніцтва, была для іх як глы-ток свежага паветра, узнімала дух людзей. Газета заклікала на больш актыўныя дзеян-ні супраць ворага.

Талачынцы разам з матэрыяламі для пер-шага нумара газеты прынеслі і сваю даваен-ную газету «Чырвоны хлебароб». Наш набор-шчык Віктар Кандрацьеў выразаў па гэтаму ўзору загаловак для газеты, падрыхтаваў за-галоўкі для інфармацый і артыкулаў. Адна-часова набіраўся тэкст. Праз некалькі дзён на самаробным друкарскім станку з’явіліся першыя адбіткі газеты.

На першай паласе замест лозунга «Прале-тарыі ўсіх краін, яднайцеся!» лозунг газет-падпольшчыц: «Смерць нямецкім захопнікам» і заклік «Прачытаўшы, перадай другому!». Ніжэй клішыраваны загаловак «Чырвоны хлебароб», справа ў рамцы — «Штодэкадная газета Талачынскага РК КП(б)Б і N-скага партызанскага атрада. Год выдання 1-ы».

Перадавіца першага нумара ваеннага «Чыр-вонага хлебароба» называлася «Вораг будзе знішчаны». Займала яна дзве з трох калонак першай паласы і расказвала аб велізарным энтузіязме, выкліканым разгромам фашысц-кіх войск пад Сталінградам і пачаткам магут-нага наступления Чырвонай Арміі. Яна за-клікала талачынцаў аказваць усямерную да-памогу партизанам і тым самым набліжаць час свайго вызвалення.

У падвёрстцы другой калонкі перадавіцы змешчаны радкі з верша Янкі Купалы:

Партизаны, партызаны, Беларускія сыны!

Рэжце гітлерцаў паганых, Каб не ўскрэслі век яны.

На трэцяй калонцы першай паласы — ін-фармацыі пад рубрыкай «На франтах Айчын-най вайны». Яна не сыходзіла са старонак газеты і ў наступных нумарах. Тут паведам-лялася аб тым, што нашы войскі занялі горад Вязьму, што Смаленская вобласць ачышчаец-ца ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Для талачынцаў гэтыя звесткі былі асабліва пры-емнымі, бо смаленская зямля была блізкая і родная, як і свая, беларуская. На другой паласе былі надрукаваны матэрыялы аб звер-ствах нямецка-фашысцкіх захопнікаў, паве-дамленні аб дзеяннях партызан, тэкст лі-стоўкі да насельніцтва супраць спроб гітле-раўцаў стварыць на Беларусі так званую «народную армію» і інш.

Такім быў першы нумар газеты-па дполь-шчыцы. Потым іх было шмат. I кожны рас-казваў аб подзвігах савецкіх патрыётаў, аб іх мужнасці і гераізме, заклікаў насельніцт-ва да барацьбы.

ГАЗЕТА ПАВЕДАМЛЯЛА. . .

Разгромлено 5 волостных управлений

Немецко-фашистские мерзавцы, насаждая местные волостные управы, пытаются через них еще больше грабить мирное население. . . Партизаны, уничтожая волуправления и раз-гоняя местные немецкие власти, не дают нем-цам грабить население.

Так, в Толочинском районе уничтожены Озерецкая, Алёновичская, Оболецкая и Соко-линская волуправы. Толочинские партизаны уничтожили также Дубовскую волуправу Хо-лопеничского района. При этом советские патриоты уничтожили 12 полицейских и 3 взяли в плен.

В Толочинском районе в основном парали-зована работа местных немецко-фашистских властей.

Они погибли геройски

Немецко-фашистские мерзавцы, терпя пора-жение за поражением на фронте, в дикой зло-бе истребляют в тылу мирных русских жи-телей.

Недавно в городском поселке Толочино фа-шисты арестовали всех русских врачей, по-дозревая их в неблагонадежности. Над ними издевались, избивали, в сильный мороз обли-вали холодной водой, стреляли над головами, пытаясь. . . заставить их признаться. Но ни пытки, ни издевательства не помогли. Особен-но геройски вели себя женщины-врачи Лисов-ская и Малахова. Перед расстрелом Лисов-ская заявила фашистским палачам: «Я погиб-ну. Но тысячи русских людей отомстят вам. Вы будете уничтожены».

Так геройски погибли Лисовская и Мала-хова. Они —русские люди и были полны не-нависти к озверелым фашистам.

Диверсанты

Группа партизан-диверсантов за непродол-жительное время в Толочинском районе пу-стила под откос 11 немецких боннских эшело-нов. Врагу нанесен огромный ущерб. В ре-зультате крушений разбито 7 паровозов, 52 вагона с живой силой противника, 6 платформ с артиллерией и автомашинами, 12 платформ с орудиями, 34 платформы с танками, 19 ва-гонов с разным вооружением, 22 вагона с военным имуществом, 1 цистерна с горючим и 2 вагона с взрывчатыми веществами.

Под обломками вагонов погибло свыше 3700 гитлеровцев. Кроме этого, 28 солдат и офице-ров получили тяжелые ранения.

Опп перестали служить врагу

Немецко-фашистские власти в оккупирован-ных районах Белоруссии путем обмана, на-силия и шантажа вынуждают нашу молодежь идти в полицию. Но ряды полиции, набран-ные таким путем, с каждым днем тают. Моло-дежь находит свой истинный путь борьбы с ненавистными захватчиками в партизанском отряде.

Полицейский Сергей Б. с тремя «коллега-ми» ночевал в одном населенном пункте. Когда полицаи уснули, он забрал у них ору-жие и с подоспевшими партизанами захватил их сонными.

Бывший полицейский Аркадий 3. разубедил 7 полицейских в преступности служить на немцев и пришел с ними в партизанский от-ряд. Аркадий принес ручной пулемет, 7 вин-товок и 30 гранат. 12 человек ушло к парти-занам из Соколинской полпцпи.

Многие бывшие полицейские и так называе-мые «народоармейцы» уже заслужили уваже-ние среди партизан своим героизмом и само-отверженностью в борьбе с врагом.

Газета «Чырвоны хлебароб», 24 сакавіка 1943 г.

Французы в партизанах

Недавно из гарнизона Волосово в партиза-ны перешло шесть французских солдат. Они заявили, что хотят мстить гитлеровцам за разоренную Францию и будут вместе с бело-русскими партизанами бороться за освобож-дение своей Родины.

Газета «Чырвоны хлебароб», 5 снежня 1943 г.

ДАКЛАДНАЯ ЗАШСКА САКРАТАРА ТАЛАЧЫНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА ЛКСМБ Л. М. М1ХАЙЛАВАЙ ВЩЕБСКАМУ АБКОМУ ЛКСМБ

3 верасня 1943 г.

Организационная работа по созданию подпольных комсомольских организаций в Толочинском районе началась с мая 1943 г. по прибытии в Толочинский район партизанских бригад «Гроза» и Гудкова.

Работой по созданию подпольных организаций руководили 1-й и 2-й секретари РК ЛКСМБ и создавали их лично сами. В большинстве своем подпольные органи-зации созданы вблизи вражеских гарнизонов и даже в самих гарнизонах, как, например: Серковицы, Взносно, стн. Толочин, Озерцы, Обольцы, Букарево и др. Всего в настоящее время насчитывается 35 подпольных организаций с количе-ством членов 175 чел.

В первые дни при создании подпольных организаций были даны лично се-кретарем РК ЛКСМБ краткие указания, над чем должны работать организации (содержание кратких указаний Вам отослано с первым отчетом). Работа орга-низаций была направлена на конкретную помощь партизанам в их борьбе с немецкими оккупантами, в изучении людей и подготовке резервов для пополне-ния партизанских рядов.

Некоторые руководители и члены подпольных организаций принимают не-посредственное участие в диверсионно-подрывной работе, разведке и контрразвед-ке, в [установлении] связи с гарнизонами и т. д. Через связь с букаревским гар-низоном члену подпольной организации дер. Букарево Потапович Марии удалось разложить гарнизон. Из этого гарнизона перешло в партизаны 40 чел. «народ-ников».

Член организации стн. Толочин Тулинская Лилия поставила мину, получен-ную от партизан, на которой взорвалась автомашина с 4 офицерами. Рая Ста-селько, член подпольной организации дер. Рижицы, взорвала котел п машинное отделение плодовинзавода в Озерцах. Через подпольную организацию Букарево в бригаду доставили станковый пулемет, который девушки — члены организа-ции — сами перенесли через ж. -д. магистраль Минск — Москва и передали 2-му секретарю РК ЛКСМБ Раку Александру. При помощи ряда членов подпольных организаций добыто около 20 винтовок, 2 ручных пулемета.

Подпольная организация дер. Взносно (секретарь Снапков Петр) провела раз-ведку вражеского гарнизона во Взносно, сделала план огневых точек, чем дала ценный материал штабу бригады. Большую работу провели подпольные органи-зации в деле изучения людей, разоблачения предателей и шпионов. При помо-щи подпольной организации дер. Дроздове пойман немецкий шпион, посланный соколинской полицией для разведки размещения партизан с задачей их уничто-жения. Этот шпион расстрелян.

Такие примеры были в других организациях. За счет роста партизанских ре-зервов, в чем сыграли немалую роль подпольные организации, бригады выросли на 300 чел. В области политической работы подпольные организации провели ряд бесед, получая в каждом отдельном случае личное указание секретаря РК ЛКСМБ о полном сохранении конспирации подпольных организаций. Распространено сре-ди населения до 5 тыс. листовок и газет. Почти столько же заслано в немецкие гарнизоны. Населению рассказано, как нужно беречь свое имущество и свое доб-ро от немцев.

Подпольными организациями собрано 20 тыс. руб. средств в фонд обороны. Оказана помощь партизанам в сборе продуктов и одежды.

Секретарь [Толочинского подпольного] РК ЛКСМБ Михайлова Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 —июль 1944). Т. 2, кн. 1. Мн„ 1973. С. 533—534.

3 ДАНЯСЕННЯ КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ БРЫГАДЫ

М. П. ГУДКОВА БШПР АБ БАЯВОЙ ДЗЕЙНАСЦІ БРЫГАДЫ

I ПАЛІТЫКА-МАСАВАЙ РАБОЦЕ СЯРОД ПАРТЫЗАН

I НАСЕЛЬНІЦТВА ТАЛАЧЫНСКАГА РАЕНА

Не раней 5 лістапада 1943 г.

. . . За последние 3 месяца боевая деятельность бригады подтверждается следу-ющими цифрами:

Спущено и уничтожено воинских эшелонов противника — 12. Уничтожено 11 паровозов, 272 вагона и платформы с живой силой, техникой, вооружением про-тивника.

Разбито и уничтожено автомашин грузоподъемностью от 2 до 7 т с живой си-лой, оружием, боеприпасами и продовольствием — 18. Уничтожено 2 трактора и 2 сложных молотилки. Устроено засад в разных местах Толочинского и дру-гих районов — 22. Уничтожено конных повозок в разных направлениях грунто-вых дорог — 8. . . Разбито немецких штабов в разных населенных пунктах Толочин-ского района — 4.

Разрушено и уничтожено телефонно-телеграфной линии — 23 км. Прервано подземного провода Берлин — фронт — 9 раз. Произведено нападений на немец-кие гарнизоны — 8. . . Подорвано и уничтожено на ж. -д. пути 599 рельсов. Произ-ведено разрушений и минирований грунтовых и шоссейных дорог и ж. -д. ма-гистрали — 29 раз. Угнано скота из крупных немецких гарнизонов (Толочин и др. ) — 147 голов.

Бригада выросла за данный период в личном составе на 275 чел. Добыто воо-ружения в разных районах: пулеметов — 6, автоматов — 5, винтовок — 102, мото-цикл, электростанция ЛГ — 6, 55 гранат, 4500 шт. патронов русских и немецких. . .

Все отряды бригады в основном подготовились к зиме обувью, одеждой, про-довольствием. Несколько неудовлетворительно проводится заготовка фуража для скота, на что обращено самое серьезное внимание.

Организация и постановка агитационно-массовой работы позволила обеспечить выполнение поставленных боевых задач командованием бригады. Среди мирно-го населения проведено 230 митингов и бесед. Распространено 1638 экз. листо-вок и газет, сводок Совинформбюро. . .

Командир партизанской бригады

Гудков Комиссар партизанской бригады Игнатович

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 —июль 1944). Т. 2, кн. 2. Мн. , 1978. С. 415—416.

СА СПРАВАЗДАЧЫ КАМАНДАВАННЯ АХОВЫ ТЫЛУ 4-й НЯМЕЦКАЙ АРМІІ АПЕРАТЫУНАМУ АДДЗЕЛУ АРМІІ АБ ДЗЕЙНАСЦІ ПАРТЫЗАН

У ТЫЛА ВЫХ РАЕНАХ ВОЙСК ЗА ЛІСТАПАД 1943 г.

30 лістапада 1943 г.

. . . Принятая от 9-й армии территория, за исключением полосы в 10—15 км по обе стороны дороги Могилев — Бобруйск, полностью находится в руках партизан. При этом речь идет о тех же крупных отрядах. . . , которые известны командова-нию охраны тыла в связи с их деятельностью против южной дороги на прежней территории тыла армии, а также в районе Могилева, давление которых в отчет-ном месяце заметно возросло. Эти отряды сильно угрожают дороге Могилев — Бобруйск, особенно в южной части.

В связи с развитием событий па фронте в этот район перебазировались и дру-гие отряды, в том числе отряд Гришина. В результате в районе Могилев — Боб-руйск — Южная дорога — Березина и южной границей тыла армии создалась мас-совая концентрация партизанских сил, примерно 6—8 тыс. партизан. . . Район юж-нее и западнее Шепелевичей и район севернее и северо-восточнее Червеня на-ходится в партизанских руках. . .

В партизанских районах, расположенных в северной части Толочинского, Хо-лопеничского и Борисовского районов, обстановка мало изменилась. . . Вынужден-ное оставление нами некоторых опорных пунктов партизаны немедленно исполь-зовали для своего дальнейшего продвижения на юг. Численно партизанские от-ряды по-прежнему растут за счет притока гражданского населения. . . Судя по численности и вооружению, партизаны в состоянии перейти к крупным насту-пательным действиям, на что надо рассчитывать в любое Время.

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944). Т. 2. кн. 2. Мн. , 1978. С. 472—473.

3 ПАЛІТДАНЯСЕННЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ БРЫГАДЫ «ГРАЗА»

БШПР ПРА БАЯВУЮ ДЗЕЯНАСЦЬ БРЫГАДЫ 3 ЛІПЕНЯ ПА СНЕЖАНЬ 1943 г.

10 снежня 1943 г.

. . . Взорвано и уничтожено 17 воинских эшелонов. Уничтожено 40 вагонов толь-ко с живой силой врага. Разбито и сожжено 102 автомашины с немцами и не-мецкими грузами. Уничтожена 1 бронемашина и 1 танк. Уничтожено на раз-личных] дорогах т[елефонно]-т[елеграфная] связь на протяжении 13 километ-ров, 35 раз порван подземный провод ставки Гитлера с фронтом, взорвано 584 рельсы, сожжены склады с продовольствием. Сгорело хлеба 300 тонн. Взорвано и сожжено на главных дорогах 17 мостов, 25 повозок с немцами и полицией, сделано более 30 засад на немецкие колонны. В результате боевых операций бри-гадой захвачены и добыты трофеи: пулеметов — 13, винтовок — 169, автоматов — 12, патронов — 4000, исправная легковая автомашина, 2 грузовые автомашины и радиоприемник. Убито и ранено 2560 немецких солдат и офицеров.

. . . 95 партизан представлены к правительственным наградам.

. . . Результатом личной переписки, прокламаций и обращений явилось то, что за август — ноябрь из разложенных гарнизонов перешли к партизанам с оружием 200 человек. . . Были ликвидированы и уничтожены гарнизоны в Переволочной, Гальцеве, Шибеках, Плосском, Смолянах и Букареве.

. . . Население района целиком во всех населенных пунктах игнорирует и сабо-тирует все немецкие мероприятия. Ни одна деревня (зоны действия партизан) не выполняет немецких планов. Заготовка продуктов для немцев и полиции представляет огромную проблему. Для того, чтобы взять картофель из дере-вень] Лозы, Низкий Городец и др. , немцам нужно было организовать экспедиции в сотни человек, при поддержке танков, бронемашин, артиллерии. . . Хлеб весь спрятан в земле или лесах. Ряд деревень, прилегающих к лесному массиву (Бук) и сожженных немцами в продолжительных боях с партизанами, организовали в лесу лагеря, построили землянки, угнали туда свой скот. . .

Командир бригады Нарчук Начальник штаба Котлярчук

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3550, воп. 4, с. 37, лл. 77—78. Арыгінал.

3 ЗАГАДА № 55 КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ БРЫГАДЫ

«ГРАЗА» ВІЦЕБСКАЙ ВОБЛАСЦІ АБ МЕДЫЦЫІІСК1М АБСЛУГОЎВАННІ ПАРТЫЗАН

14 снежня 1943 г.

. . . За хорошее отношение к больным и раненым партизанам и принятие мер к быстрейшему выздоровлению работникам медперсонала Трибендис, Потапович Евгении объявляю благодарность. Купалову Римму, Демешко Полину представ-ляю к правительственной награде. Партизанкам 1-го отряда Потапович Марии, 4-го отряда Маскалюк Галине за хорошую работу в отряде, участие в боевых дей-ствиях, подрыв немецкой автомашины объявляю благодарность.

Командир бригады Нарчук Начальник штаба Котлярчук

3 ПРАТАКОЛА № 26 ПАСЯДЖЭННЯ БЮРО ТАЛАЧЫНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА ЛКСМБ АБ ЗБОРЫ ІІАДАРУНКА. Ѵ БАЙЦАМ-ПАРТЫЗАНАМ

16 студзеня 1944 г.

. . . В итоге широкой политмассовой агитационной работы собрано комсомоль-цами партизанской бригады «Гроза»: 310 м холста, 115 пар перчаток, 73 пары носков, 23 килограмма шерсти, 60 носовых платков.

Комсомольцами партизанской бр[игады] Гудкова: 152 м холста, 62 пары пер-чаток, 90 пар носков, 16 килограммов шерсти, 111 овчин.

Комсомольцами партизанской бр[игады] Дьячкова: 570 м холста, 70 пар пер-чаток], 16 пар носков, 17 шуб, 9 пар валенок, 10 полотенец, 7 пар белья.

Итого: 1032 м холста, 274 пары перчаток, 170 пар носков, 39 килограммов шер-сти, 60 носовых платков, 111 овчин, 17 шуб, 9 пар валенок, 10 полотенец, 7 пар белья.

Передовыми по сбору подарков являются комсомольские организации 4-го от-ряда бр[игады] «Гроза», комсомольская организация 4-го отр[яда] Гудкова, комсомольская организация 2-го отр[яда] бр[игады] Дьячкова. . .

Секретарь РК ЛКСМБ [Михайлова].

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3873, воп. 1, с. 1, лл. 101—103. Арыгінал, рукапіс.

СА СПРАВАЗДАЧЫ ТАЛАЧЫНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА

ЛКСМБ ЗА 1943 г.

Студзень 1944 г.

Райком комсомола был создан в июле 1943 г. До этого времени руководство первичными комсомольскими организациями Осуществлялось одним секретарем РК ЛКСМБ.

2-й секретарь — Рак Александр Власович. Инструкторы — Демешко Степан и Маханёк Вера и тех. секретарь Блажевич Катя.

На 1. 1. 1944 г. в составе бригад Гудкова, Дьячкова, Нарчука насчитывалось 285 членов ВЛКСМ. Рост комсомольских организаций со времени создания РК ЛКСМБ — 244 чел[овека]. Среди них частично восстановленные и большинство принятые в члены комсомола. Первичных комсомольских организаций —18. Ком-сомольских групп — 27, агитаторов-комсомольцев — 110 человек. За отчетный пе-риод погибло в борьбе с нем[ецкими] оккупантами 25 членов комсомола. Реко-мендовано в партию лучших передовых 24 комсомольца. Представлены к пра-вительственным наградам — 74 члена. В 50 населенных пунктах созданы и работают подпольные организации, сыгравшие огромную роль. От населения со-брано 200 тыс. рублей в фонд обороны.

. . . 1-й отряд бригады «Гроза», командует которым комсомолец т. Ворошенъ, на протяжении всего 1943 г. является передовым по боевой работе. Отряд вырос численно в три раза.

Командир взвода Волоткевич со своим взводом вступил в неравный бой с фа-шистами. Уничтожив из засады десятки фашистских собак, он с криком: «Ура!» «За Родину!» «За Сталина!» поднял взвод в атаку. . . Захвачено 2 пулемета, рот-ный миномет, 10 винтовок, патроны, мины и другая военная добыча.

. . . Хорошие успехи имеет 6-й отряд, где командир отряда комсомолец Стрель-ников. Комсомольцы этого отряда в 1943 г. имеют на своем счету 240 уничтожен-ных немцев, более 50 подорванных автомашин. Организация насчитывает 19 ком-сомольцев.

. . . За отчетный период подготовлено комсомольцев и молодежи: пулеметчиков — 148, автоматчиков — 48, диверсантов-подрывников — 370, санинструкторов — 48.

Секретарь Михайлова Зав. отделом пропаганды и агитации РК ЛКСМБ Тюкин

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3873, воп. 1, С. 1, лл. 73—79. Арыгінал, рукапіс.

3 ПАЛІТДАНЯСЕННЯ САКРАТАРА ТАЛАЧЫНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА КП(б)Б ВЩЕБСКАЙ ВОБЛАСЦІ С. М. НАРЧУКА ВЩЕБСКАМУ ПАДПОЛЬНАМУ АБКОМУ КП (б) Б

1 красавіка 1944 г.

. . . Проведены партийные и комсомольские собрания в первичных организациях. Изучение приказа тов. Сталина вызывало улучшение в работе, политический подъем у партизан и населения. Партизанские отряды взяли конкретные обя-зательства по усилению боевых действий в марте. Население на приказ ответи-ло сбором средств в фонд Красной Армии, сбором одежды и продуктов для пар-тизан. Население оказало помощь в разведывательной и боевой деятельности пар-тизан. Отряды пополнились новым составом за счет мирного населения.

Немецко-фашистскими извергами в марте была организована экспедиция, под-держанная танками, бронетранспортерами, артиллерией. Экспедиции были под-вергнуты почти все бригады нашего и соседних районов. Немцы и их пособники хотели нанести удар по партизанским отрядам, отрезать их от своих тылов и баз сообщения, посеять панику, сломить волю к сопротивлению.

В план экспедиции входило также уничтожение населенных пунктов, в чем принимало участие соединение германских самолетов, угон трудоспособного на-селения на каторжные работы. Однако, несмотря на техническое превосходство врага, партизаны вступали в открытые бои. Например, бригада «Гроза» 4 раза вела бой. В трудных местах применялась маневренность. Партизаны появлялись там, где их не ожидали немцы. В открытой борьбе против немецкой экспедиции партизаны проявили себя как храбрые воины, подлинные народные мстители. Партизанский отряд «За Родину» бригады «Гроза» геройски сражался за дер. Обидовка, Шашаловка. В районе этих деревень партизаны вели бои на протяже-нии нескольких дней. Один взвод отряда «За Родину» оборонял дер. Слидчаны, на которую двигался бронетранспортер. Стремительным броском немцы ворва-лись на окраину деревни и отрезали отход взводу. Немцы из машин открыли ура-ганный огонь. Командир взвода комсомолец Дьяченко находился в 50 м от не-мецкой машины. Фашисты кричали: «Бандит, сдавайся!» Однако тов. Дьяченко не потерял самообладания. Он очередью из автомата убил 4 немцев, началось замешательство. Ударили по бронетранспортеру из винтовок. Тем временем ко-мандир вышел из кольца и вывел бойцов. . .

Дерзкую засаду организовал 3-й отряд, где командиром тов. Антонов. Он с группой бойцов возле гарнизона у домов деревни напал на колонну полиции, раз-громил ее и захватил трофеи. Отряд возвратился без потерь.

Такие примеры имели место и в других отрядах. Отдельные подрывные груп-пы за март взорвали по 2 эшелона (группа Зарубы М. , Илютина и др. ). Не уда-лось немцам нанести партизанам поражения, не удалось им угнать население. Весь народ, старики и дети уходили от немцев в лес под защиту партизан. Нем-цы, выполняя свой дьявольский план, сожгли в марте 25 деревень Толочинско-го, Чашникского и Сенненского р[айо]нов и там, где им удалось, забрали скот, хлеб, одежду.

Несмотря на все это, партизаны [после] экспедиции вышли еще более орга-низованными. Она не помешала партизанам и в проведении боевых действий, диверсионной работы, организации засад.

Вот некоторые характерные данные по боевой работе бригад Толочинского р[айо]на.

Бригада «Гроза», комбриг тов. Нарчук.

Взорвано 13 вражеских эшелонов на ж. д. Минск — Москва, повреждено 13 па-ровозов, 42 вагона с живой силой и около 90 вагонов с техникой п продоволь-ствием, разбито 8 автомашин, 1 броневик. . . Бригада вооружила за счет трофеев 40 партизан.

Бригада тов. Гудкова, комбриг Гудков.

Взорвано эшелонов — 6, паровозов — 6, вагонов с живой силой и техникой вра-га— до 90, взорвано 25 автомашин, 16 повозок, сделано нападение на немецкий гарнизон Шейки Крупского р[айо]на. . . Бригада вооружилась за счет трофеев и добытого оружия 11 винтовками, 2 пулеметами, 12 автоматами и выросла на 25 чел. . .

Бригада тов. Дьячкова, комбриг Дьячков.

В марте взорвано 17 автомашин, несколько повозок. Бригада вместе с бри-гадой Гудкова участвовала в нападении на гарнизон. Сделано несколько засад. . . Собрано в фонд Красной Армии 35 тыс. руб. . . .

Партийно-политическая работа данного периода направлялась на обеспече-ние боевых успехов, укрепление воинской дисциплины и устранение недостат-ков. Проведены собрания в партийных организациях и кандидатских группах по приказу тов. Сталина о 26-й годовщине Красной Армии, о боевой и политиче-ской работе коммунистов в отрядах, о состоянии агитмассовой работы и др.

Проведены собрания с партизанами и мирным населением об успехах Крас-ной Армии, о Дне Парижской коммуны, Международном женском дне и др.

Агитмассовой работой охвачено 85 населенных пунктов с участием до 9 тыс. населения. Кроме этого, регулярно принимаются сводки Совинформбюро и про-водятся политинформации с партизанами и населением. Сводки, до 70 экз. , еже-дневно переписываются и распространяются в районе. За м[еся]ц распростране-но 1350 экз. сводок и заслано в гарнизоны 450 экз. В отрядах выпускается 17 стенных газет и боевых листков. Агитаторами работает 89 чел.

Райком партии ощущает недостаток в периодических изданиях и литерату-ре. Не засылаются нам газеты и листовки. Нет печатной машинки. Сводки пе-реписываются от руки, отсутствует бумага.

В области военной подготовки партизан райкомом и парторганизациями вме-сте с командованием бригад проведено следующее мероприятие. По специально разработанному плану штабами проводится военное обучение по строевой под-готовке, тактике, подрывному делу, материальной части оружия. Закончили ра-боту созданные школы младших командиров, где обучалось 110 чел. Проводятся занятия с резервами партизанских отрядов, в которых насчитывается до 700 чел. , которые не вооружены из-за отсутствия оружия. . .

Райкомом партии и парторганизациями проведена работа по развертыванию предмайского соревнования. Проведены партийные и комсомольские собрания в отрядах, заключены договоры. В ходе соревнования первое место занял отряд им. А. Невского бригады «Гроза». В марте отряд взорвал 4 немецких эшелона, сделал удачные 2 засады и захватил трофеи. . . Этот отряд на протяжении послед-них двух месяцев занимает первое место и держит переходящее Красное знамя Толочинского РК КП (б) Б. Райком партии провел ряд мероприятий по упорядо-чению системы заготовок и питания партизан. В р[айо]не почти не осталось ско-та. Запасы на партизанских базах ограничены. Экономия в расходовании продук-тов занимает важное место. В ряде отрядов организовано котловое довольствие. Введены молочные и постные дни. . .

В отрядах имеются ветспециалисты, которые проводят лечение и профилак-тические меры против болезни. Некоторая часть лошадей будет отдана населению партизанских деревень для проведения весенней запашки.

В ходе соревнования к 1 Мая партизанские отряды поставили перед собой задачу удвоить удары по врагу. Эти обязательства при помощи командования бригад и руководства партийных организаций будут выполнены. День 1 Мая партизаны Толочинского района встретят новыми успехами в борьбе с немецки-ми захватчиками.

По состоянию па 1 апреля 1944 г. партийных организаций — 7, кандидатских групп — 7, членов партии — 57, кандидатов — 63; первичных комсомольских ор-ганизаций— 21, членов комсомола — 382. Патриотических подпольных организа-ций — 25. с количеством 80 членов, которые работают под руководством и указа-нием райкома.

Секретарь Толочинского РК КП(б)Б Нарчук

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941—июль 1944). Т. 3. Мн. , 1982. С. 199—202.

ПАСТАНОВА ТАЛАЧЫНСКАГА ПАДПОЛЫІАГА РАЙКОМА КП (б) Б ВІЦЕБСКАЙ ВОБЛАСЦІ АБ ЗАДАЧАХ ПАРТЫЙНЫХ I КАМСАМОЛЬСКІХ АРГАНІЗАЦЫЙ ПА АКАЗАННЮ ДАПАМОГІ НАСЕЛЬНІЦТВУ

У ПРАВЯДЗЕННІ ВЕСНАВОЙ СЯУБЫ

23 красавіка 1944 г.

РК КП (б) Б отмечает, что немецко-фашистские изверги поголовно ограбили население и довели до такого состояния, когда крестьяне не имеют лошадей и не в состоянии проводить весенний сев без соответствующей помощи со стороны партизан в тягловой и людской силе.

РК КП (б) Б постановляет:

1. Командирам и комиссарам отрядов, партийным и комсомольским организа-циям провести разъяснительную работу среди населения с тем, чтобы как можно больше было посеяно яровых культур и запаханы огороды, особенно в партизан-ских зонах.

2. В первую очередь партизанским отрядам оказывать помощь в весеннем севе семьям партизан и красноармейцев.

3. Из числа имеющихся лошадей в отрядах выделить часть лошадей для обра-ботки яровых площадей и огородов.

4. Партизанским отрядам оказывать помощь населению в ремонте сельхозин-вентаря и обработке посевов.

Секретарь Толочинского подпольного РК КП(б)Б Нарчук

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941—июль 1944). Т. 3. Мн. , 1982. С. 260.

СА СПРАВАЗДАЧЫ САКРАТАРА ТАЛАЧЫНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКО-МА КП (б) Б А. П. ПАХАМОВІЧА АБ МАСАВА-ПАЛІТЫЧНАЙ РАБОЦЕ I БАЯ« ВОЙ ДЗЕЙНАСЦІ БРЫГАДЫ «ГРАЗА»

Не раней 26 чэрвеня 1944 г. ¹ . . . По состоянию на 26. 6 [19]44 г. в бригаде имелось партийных организаций — 4, кандидатских групп — 5, кол[ичест]во комсомольских организаций — 10 с нали-чием 160 членов комсомола. В партию принято со времени организации подполь-ного райкома партии в члены ВКП(б) — бив кандидаты ВКП(б) — 16 чел[овек]. В комсомол первичными организациями и райкомом [ЛКСМБ] принято 114 че-ловек] передовой молодежи.

. . . Газета «Чырвоны хлебароб» была выпущена 15 раз общим тиражом до 10 тыс. экземпляров. Она находила своих читателей во всех 267 деревнях Толочинского района, куда ее заносили наши подпольщики-коммунисты и комсомольцы. Во всех десяти отрядах [бригады «Гроза»] выпускались стенные газеты и боевые листки. 173 издания сводок Совинформбюро общим тиражом 34 тыс. экземпляров было заброшено в населенные пункты и гарнизоны противника.

. . . В дер. Рыдомль после шестидневных боев с партизанами немцы крупн[ыми] силами при поддержке танков и самолетов ворвались в деревни Рыдомль, Загатье, Яново, сожгли свыше 200 домов, все другие постройки, расстреляли и замучили 68 мирных граждан, стариков и детей. Таким репрессиям подвергались и ряд дру-гих деревень района. Немцы за время своего хозяйничанья сожгли свыше 2000 до-мов колхозников. . .

Ненависть и проклятие к фашистским поработителям росли у населения с каж-дым днем. Население района собрало в фонд Красной Армии деньгами и облига-циями свыше 350 тыс. руб. Дало партизанам сотни тонн хлеба и других продук-тов. Население одевало и кормило партизан, находило свою защиту у партизан, пополняло партизанские отряды.

Успешными наступлениями Красной Армии в сочетании с дерзкими ударами партизан по немецким тылам удалось спасти 43 тыс. населения, которое осталось в районе. До войны в районе насчитывалось 63 тыс. [населения].

Парт[изанские] отряды на протяжении более года защищали от вторжения немцев большое количество деревень района. В этих деревнях была установлена подлинно партизанская власть. Силами агитаторов-пропагандистов регулярно про-водились беседы и собрания с населением. В 180 населенных] пунктах, куда мог-ли проникнуть партизаны, были проведены беседы.

. . . Население оказало огромную помощь партизанам в обеспечении их одеждой и обувью. Только за одни десять дней объявленного декадника по добровольному сбору подарков для партизан собрано 1034 метра холста, 274 пары перчаток, 179 пар носков, 39 килограммов шерсти, 111 овчин для шуб, 60 носовых платков.

Народная поддержка поднимала моральное состояние и боев[ую] активность партизан. Комсомольско-молодежными группами в 1943 г. организовано 40 засад. . . , подорвано автомашин — 120, эшелонов — 30, повозок — 24, убито и ранено свыше 7 тыс. солдат и офицеров. Только одной группой отр[яда] «Победа» под коман-дой[анием] Сивковича уничтожено из засад на автомагистрали Минск — Москва 50 автомашин.

' Датуецца паводле зместу дакумента.

Успешные боевые действия партизан способствовали разложению вражеских гарнизонов и переходу полиции на сторону партизан. Только за 1943 год в ре-зультате проведенной. . . работы на сторону партизан перешло из полиции свыше 200 человек. Гарнизоны в Букарево, Переволочне, Мартюхово, Заболотье, Шибе-ках, Росски-Сельце, Гальцево, Плосском окончательно были разложены.

. . . Привожу один пример разложения гарнизона Букарево. Девушкам Потапович Жене и Анне из д. Букарево было поручено завязать связь с . . . этим гарнизоном. Девушки постепенно добывали нужные нам сведения, засылали наши листовки и письма, узнавали необходимые нам данные. Через некоторое время они сообщи-ли о готовности группы в 40 человек перейти в партизаны. . . . Была организована встреча. 40 чел[овек] с полным вооружением — пулеметами, автоматами, боепри-пасами прибыли в отряд. . . Гарнизон долгое время не действовал. Примеров раз-ложения гарнизонов было много.

. . . Один месяц (апрель 1944 года) боевой работы бригады: спущено воин[ских] эшелонов — 16, повреждено паровозов — 14, разбито вагонов с живой силой — 35, разбито и повреждено 113 вагонов с различными грузами, техникой и продоволь-ствием, разбито автомашин — 10, повозок — 9, сделано засад — 7, уничтожено . . . и ранено немецких солдат, офицеров — 598. Захвачено трофей, добыто и сделано в мастерских оружия, пулеметов — 13, винтовок — 90, автоматов — 40. . .

Секретарь Толочинского подпольного РК КП(б)Б Пахомович ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, с. 37, лл. 411—417. Арыгінал, рукапіс.

3 ГІСТОРЫІ ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ «ГРАЗА» ВЩЕБСКАЙ ВОБЛАСЦІ ПРА ДАПАМОГУ ВЯЛІКАЙ ЗЯМЛІ ЗА ПЕРЫЯД 3 КРАСАВІКА 1943 г. ПА ДЗЕНЬ ЗЛУЧЭННЯ БРЫГАДЫ 3 ЧЫРВОНАЙ АРМІЯЙ 26 ЧЭРВЕНЯ 1944 г.

Не раней 2 ліпеня 1944 г. ⁵ . . . Помощь с Большой земли началась с апреля 1943 г. , что усилило боевой дух партизан и боевую деятельность против врага. С каждым разом оказания помощи замечен большой прилив в партизаны местного населения. Особенно увеличилась помощь с ноября 1943 г. , что коренным образом изменило ход боевых действий бригады. Партизаны горели желанием выполнить поставленные перед ними за-дачи. Они чувствовали заботу Большой земли. Население и партизаны с большой радостью встречали летчиков. Партизаны и население имели возможность связать-ся через письма с советским тылом. Летчики рассказывали о жизни в советском тылу. Подарки собирались и вручались летчикам. Особенно большую помощь ока-зали советские летчики. После экспедиции были эвакуированы десятки тяжело-раненых и больных партизан в советский тыл, чем была спасена их жизнь, под-нято моральное состояние партизан и населения.

Помощь Большой земли

Доставлено: пулеметов — 25, автоматов — 50, винтовок — 158, пистолетов — 13, ПТР — 5, минометов — 4, ракетниц — 1, дисков ППШ — 40, наганов — 1, тола — 1830 кг, МУВ— 915, капсюлей-дето[наторов] —9150, бикф[ордова] шнура — 700 м, винтовочных патронов — 140 500, патронов ППШ —142 880, питания к рации — 16 комплектов], медикаментов — 21 мешок, литературы —100 кг, патронов ПТР — 1740, мин различных — 240. . .

Вывезено самолетами в советский тыл тяжелораненых партизан — 52 чел. , пар-тизанских и красноармейских семей — 27 чел.

Медработниками бригады вылечено раненых и больных — 320 чел.

Командир бригады «Гроза» Котлярчук Секретарь Толочинского РК КП (б) Б Пахомович Нач. штаба Овчинников

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941—июль 1944). Т. 3. Мн. , 1978. С. 485—486.

3 ДЗЕННІКА КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ БРЫГАДЫ «ГРАЗА» ПРА БАЯВУЮ ДЗЕЙНАСЦЬ БРЫГАДЫ У ЛІПЕНІ 1943 г —МАІ 1944 г.

Ліпень 1944 г.

. . . 1 июля 1943 г. Немцы предприняли экспедицию против партизан Толочинско-го, Сенненского и Чашницкого р[айонов]. Общая численность — до 700 ч[еловек] с техникой. Партизаны приняли бой в д[еревнях] Толпино, Будище, Следчаны.

В это же время противник силою до 1000 ч[еловек] предпринял экспедицию против партизан в Субочевском лесу. Партизаны сманеврировали на Бук. . .

11 июля 1943 г. В д. Узнос[ное] произошел бой отряда [им. Александра] Нев-ского с немцами. Бой длился день. 7 немцев и 1 офицер убиты, 5 ранено. . .

13 июля 1943 г. У населения достали один пулемет. Отряд им. Г. И. Котовского на больш[аке] Коханово — Обольцы уничтожил 18 немцев. Через связную взорва-но 2 автомашины. Убито и ранено до 60 человек. Вокруг Смольян и Коханово концентрация прот[ивни] ка. . .

16 июля 1943 г. Отправка партизанских групп минировать дороги Толочин — Муравничи, Толочин — В[ольшие] Козки, Толочин — Плоское.

Подрывники Ходневский и Киселева в 7 километрах зап[аднее] Орши подо-рвали военизированный эшелон. Взорван паровоз, 3 вагона с живой силой и 13 вагонов с боеприпасами.

30 июля 1943 г. Прибыла с задания диверсионная группа, которая в ночь на 27 июля [19] 43 г. на ж[елезной] д[ороге] М[инск] — Москва против д. Озерцы по-дорвала в[оенизированный] эшелон противника. Подорван паровоз, 4 платформы с автомашинами, 2 вагона крытых. Убито и ранено 43 гитлеровца.

1 августа [19] 43 г. . . . Группа отр[яда] «Знамя» в ночь на 29 июля 1943 г. взо-рвала автомашину и тягач на автомагистрали Минск — Москва. Убито 25 и ра-нено 22 гитлеровца.

2 августа [19] 43 г. . . . На основании приказа тов. Пономаренко за № 0042 ко-мандир бригады приказал: всему личному составу бригады в 11. 00 2 августа [19] 43 г. выйти с Д. Ховчи на участок ж[елезной] д[ороги] Минск — Москва между ст. Переволочная и ст. Коханово с задачей взорвать . . . рельсы, Кохановскую во-докачку и парализовать движение на данном участке.

Операцию совершить в 0. 30 3 августа [19] 43 г.

. . . В операции отличился командир группы Бродский, который смело и реши-тельно повел партизан на полотно дороги под огнем противника, личным приме-ром поднимал боевой дух бойцов. Бродский Александр] до этого времени зани-мался диверсией, подорвав на ж[елезной] д[ороге] М[инск] —Москва 5 эшелонов противника. Партизан отр[яда] «Победа» Хромцов первым начал забрасывать вах-ту гранатами.

Результат проведенной операции:

1. Задача решена полностью — взорвано 570 рельс, разбито 2 вахты, взорвана Кохановская водокачка, убито и ранено 43 гитлеровца.

Потери партизан: схвачен немцами один партизан. . . Потерь среди местного на-селения не было. В результате успешного нападения немцы гарнизона Коханово убежали в овраги. Движение на ж[елезной] дороге было парализовано. . . Среди немцев паника. . .

15 августа [19]43 г. За ж[елезной] д[орогой] Орша — Витебск противник скон-центрировал силы до 6 тысяч для борьбы с партизанами.

. . . 12 сентября [19]43 г. Отряд «Знамя» (командир Нечаев), [им. Александра] Невского (командир Большов) ведут бой с немцами в д. Рыдомль. Бой начался в 9. 00, кончился в 16. 00. Немцев отбили. Немцы потеряли 35 солдат и офицеров. По-лучив подкрепление до 400 чел. немцы вторично начали наступление. За отсутст-вием боеприпасов партизаны оставили Рыдомль. Противник, ворвавшись в дерев-ню, сжег ее и расстрелял 85 человек мирного населения.

14 сентября [19] 43 г. Немцы появились в деревнях Запрудье и Якубово силой в 300 ч[еловек], имея орудия, 2 танка, 1 миномет, 1 станковый пулемет и ручные пулеметы, предприняли наступление на д. Лозы и Н[изкий] Городец. Противник встречен ураганным огнем. Атака немцев отбита, противник потерял 21 убитых солдата. Танк поврежден. Потерь партизан нет.

Бригада в обороне.

17 сентября [19] 43 г. Немцы силой до 600 ч[еловек], поддержанные батареей, двумя броневиками, минометами, начали наступление на д. Рыдомль, Загатье,. Яново, Н[изкий] Городец, в которых находились отряды «Знамя» и Александра Невского общей численностью до 120 человек, приняли бой, В результате 67 нем-цев убито и ранено. Один партизан убит, один ранен. Бой длился 8 часов. Из-за. отсутствия боеприпасов отряды отошли. . .

2 ноября [19] 43 г. Засада на автомагистрали Минск — Москва. . . В 23. 30 была разбита легковая автомашина, идущая на фронт. . . . Убито 3 немца, один из них — офицер СС. Захвачены . . . немецкое радио, документы, фотоаппарат, 2 винтовки, автомат. Машина уничтожена. Потерь среди партизан и местного населения не было. На второй день немцы искали партизан в лесу. Партизаны собрали митинг в д. Козовка, а вечером все население слушало радиопередачу из Москвы.

. . . 4 ноября 1943 г. На большаку Черея <— Абчуга разрушено два моста, об-стреляно 2 машины. Легковая машина разбита. 5 ноября [19] 43 г. отряд «Побе-да» на автомагистрали разбил 3 автомашины и 1 захватил. Убито и ранено 17 гитлеровцев. Захвачены немецкие документы и радиоприемник. . .

10 ноября [19] 43 г. Немцы отравляют колодцы. Отряд «За Советскую Бело-руссию» разбил 2 легковые и 2 грузовые автомашины. 9 солдат убито, 2 тяжело ранено. Захвачен пулемет и 1 винтовка.

14 ноября 1943 г. Отделение Писаренко разбило на автомагистрали Минск — Москва 3 автомашины, убито и ранено до 18 гитлеровцев. Партизаны отр[яда] «Знамя» на дороге Обольцы — Коханово обстреляли немецкую колонну. 1 немец убит и 1 ранен. Достали у населения 2 винтовки. Партизаны отр[яда] «Победа» на автомагистрали Минск — Москва разбили 5 автомашин. Убито и ранено 30 гитлеровцев.

28 ноября 1943 г. Отр[яд] «За Советскую Белоруссию» разрушил большак То-лочин — Волосово. Уничтожено 3 километра связи. Поврежден телефонный про-вод фронт — Берлин.

. . . 8 декабря 1943 г. Прилетели советские самолеты. Привезли 17 тыс. патрон.

9 декабря 1943 г. Взвод отряда Суворова под командованием Кузнецова вел открытый бой в д. Михиничи. Убито 2 и ранено 2 немца. Отбито 6 коров, награб-ленных у крестьян. Храбро дрался и погиб пулеметчик Саманюта. Этим же от-рядом на автомагистрали Минск — Москва подбито 3 автомашины. Убито до 36 гитлеровцев.

11 декабря 1943 г. Отряд «Знамя» подорвал 2 автомашины на автомагистрали между Озерцами и Михайловщиной.

17 декабря 1943 г. Отряд им. Г. И. Котовского подбил транспортный самолет противника, который совершил вынужденную посадку в р[айо]не мГестечка] Смольяны. Отряд подорвал груз[овую] автомашину на бол[ыпаке] Обольцы — Смольяны. Убито 4 немца. . .

. . . 22 декабря 1943 г. Отряд им. Александра Невского на автомагистрали Минск — Москва разбил 1 груз[овую] и 1 легк[овую] автомашины. Убито 6 и ранено 9 гитлеровцев]. Вторая группа подорвала немецкую автомашину. Убито 6 нем-цев, 3 ранено.

Группа партизан на ж. д. Минск — Москва спустила эшелон. Разбит паровоз,

7 вагонов с живой силой, 4 вагона с боеприпасами и 11 платформ с автомашина-ми. Убито и ранено 210 гитлеровцев.

24. 12. [19] 43 г. При минировании железнодорожного полотна погиб подрывник отр[яда] «За Советскую] Белоруссию» Дубков М. Отряд «За Советскую Бело-руссию» через связную Ермакович Ядю сжег склад в Толочино с медикамента-ми, продуктами, оружием.

. . . 26 декабря [19] 43 г. Группа партизан в кол[ичест]ве 25 чел. (ст[арший] Сивкович) подорвала автомашину и военный эшелон. Дан приказ отрядам на блокировку гарнизона Волосово. Отряды заняли деревни вокруг гарнизона.

27 декабря [19] 43 г. Противник в 11. 30 силой до 45 человек двигался на То-лочин. Отряд «Знамя» организовал засаду в д. Рафалово. Ком[андир] взвода Иванов подпустил противника на близкое расстояние и открыл огонь. Убит один офицер, 11 солдат, ранено — 7. Захвачено 11 винтовок, 4 пулемета, 3 автомата,

8 лошадей с продуктами. К исходу боя пр[отивни]к с гарнизона Мешково силой до 40 чел[овек] прибыл на подкрепление. Его встретил взвод Дивейкиса в д. Чер-норучье. Убито 7 п ранено 9 фашистов. Убит начальник гарнизона Мешково.

. . . 10 февраля [19]44 г. Группа партизан отряда им. Фрунзе на ж[елезной] д[ороге] Минск — Москва между деревнями Букарево и Михайловщина сброси-ли эшелон пр [отивни] ка. Разбит паровоз и 28 вагонов с живой силой. Убито и ранено до 400 гитлеровцев (ст[арший] гр[уппы] Илютин).

Группа партизан отряда «Победа» на автомагистрали Минск — Москва под-била 5 автомашин. Убито и ранено до 45 гитлеровцев.

. . . 19 февраля [19] 44 г. Блокировка партизанами нем[ецкого] гарнизона Аб-чуга.

Группа партизан отряда им. М. В. Фрунзе на ж[елезной] д[ороге] Минск — Москва между Букарево и Михайловщиной спустила под откос военный эшелон, следовавший на фронт. Разбит паровоз и 23 вагона с живой силой и 5 вагонов с автомашинами. Убито и ранено до 440 гитлеровцев. Движение по железной до-роге приостановлено. . .

Подрывник Плешаков с группой на ж[елезной] д[ороге] Минск — Москва между ст. Трацилово и Славное спустил эшелон противника. Разбит паровоз и 11 вагонов с различным грузом. Убито 10 и ранено 14 [гитлеровцев].

Взвод отряда «Победа» под командованием комиссара Сивковича совершил нападение на нем[ецкий] гарнизон Озерцы. Убито 11 гитлер[овских] офицеров и 14 солдат, ранено 12. Общежитие забросано гранатами. Захвачено 19 винтовок, 2 пистолета. . . Отряды вернулись без потерь.

Подрывники отр[яда] «Знамя». . . [старший — Гасюта] на ж[елезной] д[ороге] между д. Новая Рудня и Коханово спустили под откос вражеский эше-лон. Разбит паровоз, 13 вагонов с техн[иной] и боеприпасами. Убито и ранено до 70 гитлеровцев. Перерезан провод фронт — Берлин. В д. Якубово обстрелян секрет отр[яда] им. Н. Ф. Гастелло. Один партизан убит.

22 февраля [19] 44 г. Отр[яд] «За Советскую Белоруссию» на ж[елезной] д[ороге] Минск — Москва спустил эшелон противника между Ломачино — По-гост, следовавший с фронта. Разбит паровоз и 13 вагонов (из них 2 — с живой силой), 7 платформ с автомашинами. Убито до 20 гитлер[овцев].

24 апреля [19] 44 г. Получена поздравительная радиограмма от Архангельско-го в честь Дня Красной Армии. Подрывники отряда [имени] Александра Невско-го (старший Савицкий) подорвали эшелон на ж[слезной] д[ороге] Минск — Москва между ст. Трацилово и Славное. Взорван паровоз, 4 вагона с живой си-лой и 6 вагонов с лошадьми. Убито и ранено до 100 гитлеровцев. Движение при-остановлено на 12 часов. . .

. . . 28 февраля 1944 г. Налет нем[ецких] самолетов на деревни партизанской] зоны. Отправка отряда имени Н. Ф. Гастелло и им. М. В. Фрунзе на опе-рацию.

1 марта [19]44 г. . . . Отряд «Знамя» вывел из немецкого гарнизона 24 коровы. Подрывники отряда «Победа» (старший Богданский) на железной д [ороге] То-лочин — Орша подорвали эшелон, идущий с фронта. Разбит паровоз и 2 вагона с живой силой, 3 вагона с автомашинами и повозками. Убито и ранено до 35 гит-леровцев. . .

. . . 3 марта [19] 44 г. . . . Группа партизан отряда [им. М. В. ] Фрунзе (старший Илютин Ив. ) на ж[елезной] д[ороге] Толочин — Орша взорвала эшелон, идущий на фронт. Разбит паровоз, 9 вагонов с боеприпасами. Убито и ранено до 20 гит-леровцев.

. . . 6 марта [19] 44 г. Подрывники отряда «За Родину» взорвали эшелон против-ника на железной д[ороге] -Толочин — Орша. Мина взорвалась во время встречи двух эшелонов. В эшелоне, идущем на фронт, разбит паровоз и 7 вагонов со ско-том. Убито и ранено до 20 гитлер[овцев].

7 марта [19] 44 г. Подрывники отр[яда] им. А. В. Суворова на ж[елезной] д[ороге] Толочин — Орша взорвали эшелон. Разбит паровоз и 15 вагонов. . . Уби-то и ранено до 195 гитлеровцев.

. . . 16 марта [19]44 г. Нем[ецкие] самолеты бомбили партизанские деревни. В Толочинском р[айо]не немцы предприняли экспедицию против партизан в Сковышках, Бушмпно, Романовке, Анелино, Дроздове, Поречье, Узгои.

На ж[елезной] д [ороге] Минск — Москва, между Коханово и Оршей группа партизан отр[яда] «Знамя» сбросила эшелон противника. Разбит паровоз и 11 вагонов. Убито 11 гитлеровцев.

Группа партизан отр[яда] им. Александра Невского между д. Сирицы и Сла-венями подорвала эшелон противника. Разбит паровоз, 3 платформы с танками, 2 вагона с живой силой и 15 вагонов с различным грузом. Убито и ранено до 80 гитлеровцев.

. . . 17 марта [19]44 г. Группа партизан отряда «Победа» на ж[елезной] д[ороге] Минск — Москва на участке между деревнями Мартюхово и Переволочная сбро-сила эшелон противника. Разбит паровоз, 6 вагонов с неизвестным грузом п 2 вагона с живой силой. Убито и ранено до 75 гитлеровцев.

Группа партизан отряда им. Н. Ф. Гастелло на железной дороге Минск — Москва между ст. Славное и Малые Славени подорвала эшелон на 571-м кило-метре. Разбит паровоз, 7 вагонов с ранеными. Убито до 150 гитлеровцев.

Группа партизан отряда «За Советскую Белоруссию» во главе с комиссаром Авчинниковым и начальником штаба Сиваком подожгли дом воинской части 32752 в гарнизоне Мотиево, где сгорели: электроагрегат, большое количество за-пасных частей, 16 электродинам, 3 автомашины, 4 винтовки, 12 гранат, 2 ящика патронов, 18 бочек бензина, 12 бидонов оружейного масла, 15 бидонов спирта.

. . . 28 марта [19] 44 г. Немцы (200 человек) при поддержке четырех танков на-ступали на наши отряды. Убито 4 и ранено 6 немцев. Один партизан убит, 2 ра-нено.

Подрывная группа отряда им. Александра Невского на ж[елезной] д[ороге] Минск — Москва взорвала эшелон. Разбит паровоз, 3 вагона с живой силой, 7 вагонов с боеприпасами и 4 с вооружением. Убито и ранено до 70 гитлеровцев.

. . . 18 апреля [19] 44 г. . . . Противник ремонтирует большак Чашники — Бешен-ковичи. В целях помощи партизанам Ушацкой зоны 2 наших отряда занимают д. Дубровицу, чтобы отвлечь силы противника из Чашник, другие в это время со-вершают нападения на[нем] ецкие гарнизоны.

Группа партизан отр[яда] им. Александра Невского (старший Доронин) по-дорвали эшелон между ст. Трацилово и Сырицы. Разбит паровоз, 8 платформ с автомашинами, 15 вагонов с различным грузом. Убито и ранено до 15 гитлеров-цев.

Партизан отр[яда] «За Родину» на дороге Коханово — Обольцы подорвал лег-ковую машину. Убиты офицер и солдат.

Банда. . . немцев из гарнизона Абчуга выехала грабить и угонять мирное на-селение. Отряд им. Н. Ф. Гастелло (ком[андир] Бродский, комиссар Тарариков) организовал засаду возле д. Хватынка. Убито 12 и ранено 8 гитлеровцев. Осталь-ные, до 100 человек, разогнаны. Освобождено 19 граждан, которых взяли для от-правки в Германию.

. . . 24 апреля [19]44 г. Подрывники отр[яда] им. А. В. Суворова (старший Да-нилов) подорвали эшелон между Коханово и Мартюхово. Разбит паровоз и 8 ва-гонов с машинами и техн[икой]. Убито и ранено до 20 гитлеровцев. Нем[ецкие] самолеты бомбили деревни.

Подрывники отр[яда] «За Советскую] Белоруссию]» подорвали 2 повозки. Убито 3 и 4 ранено. Эта же группа подорвала легк[овую] машину. Убито 3 и ранено 2.

25 апреля [19]44 г. Отряд «Победа» из засады у д. Поповка убил 3 гитлеров-цев и 7 ранил. Захвачено 6 винтовок. Подрывник отр[яда] им. Н. Ф. Гастелло Торганский взорвал эшелон у ст. Славное. Разбито 5 платформ с техникой и 3 вагона с боеприпасами. Убито и ранено до 60 гитлеровцев.

Подрывник Петрашкевич подорвал эшелон . . . возле Кохановского переезда. Разбит паровоз, 2 вагона с живой силой, 8 платформ с грузом. Убито и ранено до 20 гитлеровцев.

. . . 28 апреля [19] 44 г. . . . По всем данным противник готовит крупную экспе-дицию против партизан в количестве 64 тысяч. Формируется в Борисове, Стай-ках, Крупках, Орше, Сенно, Богушевске. . .

. . . 1 мая [19] 44 г. По данным разведки в р[айо]не Чашник и Лепеля гарнизо-ны располагаются на расстоянии от 1 километра до 6 километров, насчитывают от 60 до 250 человек каждый. Все тяжелое вооружение снято и брошено против партизан Ушацкой зоны. Группе отрядов необходимо произвести демонстратив-ное наступление. . . с целью отвлечь противника, затем уйти другим маршрутом. . . . Бомбардировка советскими самолетами г. Лепеля с целью помощи партизанам.

2 мая [19]44 г. С целью отвлечения противника пущен ложный слух, что дви-жется несколько тысяч партизан для удара противника с тыла. Выход на опера-цию. . .

3 мая [19]44 г. Группа отрядов бригады «Гроза» и Гудкова общей численно-стью до 700 чел[овек] под командованием начальника] штаба Котлярчука в районе дер. Боровка Лепельского района обстреляла скопление войск пр[отивни]-ка. Противник до 2000 в панике разбежался. . . Поставленная задача Рыжиковым была выполнена. Совершен марш в 208 километров в трудных условиях. . . . Мо-ральное состояние партизан отличное. Командующий зоной тов. Леонов в прика-зе объявил благодарность начальнику штаба Котлярчуку и всему личному соста-ву партизан.

. . . 10 мая [19]44 г. Высылка разведки на Толочин и Волосово. В Волосове 300’ гитлеровцев, которые намереваются грабить население. Отряды вышли на за-сады. Продолжается сбор средств на оборону страны. Собрано 380 тысяч рублей.

11 мая 1944 г. . . . В Толочин прибыло 2000 немцев для борьбы с партизанами. Немцы выбросили листовки, чтобы партизаны сдались до 15 мая.

Усиление разведки.

14 мая [19]44 г. Оказана помощь населению деревни Н[изкпй] Городец, Вы-сокий] Городец, Шашоловка, Обидовка, Рыдомль в проведении сева.

. . . 18 мая [19]44 г. Противник до 1000 чел[овек] занял деревни Ревятичи, Ус-вейка Красинская, Зеленовка, Михиничи, Козигорка с целью борьбы с партиза-нами. Высылка двух отрядов на засаду. . .

. . . 20 мая [19]44 г. . . . Начало нем[ецкой] экспедиции. Бомбардировка самоле-тами леса. В Прусиничи и Неклюдово приехали немцы. Обстреливали лес. Вто-ричная бомбардировка леса. Выход бригады в деревню Лозы.

21 мая [19] 44 г. 12 самолетов противника бомбили Подмошский лес. 13 пар-тизан убито, 25 ранено.

22 мая [19] 44 г. Движение к переправе на оз. Селява Холопеничского района. Бой длился целую ночь. Немцы потеряли до 15 человек. Наши потери — 6 уби-тых, 5 ранено. Отряды отошли. Заняли оборону около деревни Колодница. Бро-сили обоз.

23 мая [19] 44 г. Выход в подмошское болото. Немцы окружили его. Пыталпсь пройти в пасмурский лес. Не удалось. Ночевка в болоте. Бомбардировка подмош-ского леса, артиллерийско-минометная подготовка.

24 мая [19] 44 г. 12 нем[ецких] самолетов бомбили болото. Немцы пошли це-пью по болоту. Мы сманеврировали. Всю ночь лес обстреливался с минометов п артиллерии. Выход с боем на деревню Заборье.

25 мая [19] 44 г. Бомбардировка леса с воздуха, немцы пошли в лес. Находим-ся в болоте голодные. . . . Немцы подожгли болото. Облава продолжается.

. . . 27 мая [19] 44 г. Выход на деревню Хоританцы. Экспедиция продолжается. Много партизан убито . . . Нарчук отдал команду выходить мелкими группами. Силы противника до 75000, поддержанные новейшей военной техникой.

28 мая [19] 44 г. Немцы большими силами пошли на столбцовский лес. По-строили мост через болото. Грабят людей. Обстрел и бомбардировка столбцовско-го леса. Умер, находясь в окружении, командир бригады Нарчук, похоронен воз-ле деревни Высокое Холопеничского района.

. . . 30 мая [19] 44 г. За период экспедиции немцы потеряли убитыми и ранены-ми до 90 солдат и офицеров. Наши потери — до 100 человек убитые, 70 человек ранено, 200 попали в плен,’150 пропали без вести. Бригада сохранила свою бое-способность и начала собираться в лесу Бук.

31 мая [19]44 г. Сбор бригады в лесу Бук возле деревни Дубовое, возобновле-ние связи с Большой Землей. . .

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, с. 37, пл. 379—414. .

СА СПРАВАЗДАЧЫ КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ «ЧЭКІСТ» МАГІЛЕЎСКАЙ ВОБЛАСЦІ БШПР АБ РАЗБУРЭННІ ЧЫГУНАЧНАЙ ГАСПАДАРКІ НА ЧЫГУНЦЫ МАСКВА—МІНСК

У ПОЧ 3 19 НА 20 ЧЭРВЕНЯ 1944 г.

28 ліпеня 1944 г. ⁶

По получении приказа генерал-лейтенанта Пономаренко о проведении одно-временного налета на ж[елезную] д[орогу] с задачей разрушения всего ж. -д. хо-зяйства — рельсов, водокачек, будок — все отряды приступили к подготовке опера-ции. Отряды были отозваны из Шкловского, Толочинского, Круглянского райо-нов действий. Участок для проведения операции был отведен для бригады на ж. д. Москва — Минск, перегон Славное — Троцилово. Отряды приступили к подготов-ке всего личного состава по подрывному делу — [обучению] правильному обра-щению с толом, капсюлями, бикфордовым шнуром и методам взрыва рельсов; каждый отряд получил участок ж[елезной] д[ороги] для проведения операции.

Отряды после этого выслали по отделению для разведки отведенных участ-ков, которым была поставлена задача: разведать'систему охраны ж[елезной] д[ороги], расположение бункеров, гарнизонов и их численный состав, тщательно изучить местность и наиболее удобные подходы к ж[елезной] д[ороге]. Для ве-дения разведки и получения более точных данных были привлечены диверсион-ные группы, работающие на этом участке. . .

Ход операции. К 24. 00 все подразделения заняли свои исходные положения, не обнаруженные противником. По общему сигналу — 2 красные ракеты — взво-ды, прикрывавшие фланги, открыли массированный огонь по дзотам про[тив-ни]ка. Подразделения, имевшие задачу атаковать ж. -д. полотно, начали ползти к ж[елезной] д[ороге], не обращая внимания на огонь про[тивни]ка. Овладев ж. -д. полотном, начали организованно производить взрыв рельсов под руковод-ством командиров] подразделений. Противник вел все время огонь. . .

В 21. 45, перед началом операции, на стн. Троцилово остановился эшелон с живой силой, продвигавшийся от фронта. . . Эшелон выгрузился, принял боевой порядок и вступил в бой с ротой, прикрывавшей правый фланг 31-го отр[яда]. Рота 31-го отр[яда] вела бой на всем протяжении операции и не дала возможно-сти про[тивни] ку сорвать операцию. С 24. 00 до 2. 00 продолжалась операция. От-ход был организован по сигналу 3-х белых ракет. Несмотря на отчаянное сопро-тивление пр[отивни] ка, находящегося в дзотах и на стн. Троцилово, Славное, поставленная правительством задача была выполнена.

Взорвано 1520 рельсов, повреждено 2300 м связи, убито более 20 немцев и 1 австриец взят в плен.

Свои потери: убито 8 партизан, ранено 26 партизан.

Операцией руководил командир бригады полковник Кирпич.

Командир п[артизанской] бригады «Чекист» полковник Кирпич

Нач. штаба бригады Севостьянов

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 —июль 1944). Т. 3. Мн. , 1982. С. 577—579.

СА СПРАВАЗДАЧЫ КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ

М. II. ГУДКОВА АБ БАЯВОЙ ДЗЕЙНАСЦІ ПАРТЫЗАН 24—26 ВЕРАСНЯ 1943 г.

27 жніўня 1944 г. ⁷

Обстановка ко дню операции в р[айо]не дислокации бригады была благопо-лучной. В р[айо]не действий нашей группы [обстановка] была напряженной, так как в прилегающих населенных пунктах и в лесу к северо-вост, части Толочи-но. . . (дер[евни] Конопельчицы, Лисовщина, Каспарово, . . . Узгои, Рыжичи, Уго-ловщина, Озерцы) были заняты тыловыми частями немцев и они свободно разъез-жали в зоне своего расположения.

24 сент[ября] 1943 г. Игнатович, комиссар бригады, зам. ком[анди]ра по раз-ведке Захарович, ординарец комиссара бригады Зелютков и разведчик прибыли в зону Толочинского района. . . Мы имели два автомата, один пулемет и карабин. Вопрос боевой операции в нашу задачу не входил, и к этому мы не готовились. . . В нашу задачу входил вопрос переговоров (о переходе в партизаны) с полицией Соколинского гарнизона в д. Анелино, с Толочинским и Озерецким гарнизонами в д. Поречье, а также проведение митингов в данных деревнях и на пути нашего следования по материалам новостей с Большой земли и успехах Кр[асной] Армии на фронтах Отечественной] войны; как убрать и сохранить урожай от немцев.

На 26 сентября была намечена д. Поречье, которая находилась на расстоянии двух километров от крупного немецкого гарнизона запасного авиаполка, распо-ложенного в д. Лисовщина и Конопельчицы. . . . Прибыли в д. Поречье 26 сен-тября] в двенадцать часов дня. А в 11. 45 из Поречья выехал комендант гарни-зона Лисовщина и начальник] штаба части на двух легковых автомашинах, которые произвели опись домов для расположения вновь прибывших частей. Вы-брав помещение для штаба, предупредив население, что через два часа, т. е. в 13. 00, в деревню прибывают воинские части. Наш [приезд] в деревню взволновал население деревни, которое, желая сохранить нам жизнь, уговаривало покинуть деревню и выйти в лес. Разговор продолжался несколько минут в юго-западной части деревни. Не успели закончить разговора, как на горизонте по дороге пз гарнизона Лисовщина, на расстоянии 600 м показалась первая машина врага. Машина подошла на расстояние 200 м. Игнатович заметил сверху машины радио-мачту. [Предположили], что машина штабная, и первых «гостей» решили встре-тить с боем.

Не теряя времени, мгновенно был занят боевой рубеж в юго-восточ. части д. Поречье на перекрестке дорог. Один-единственный пулемет было решено по-ставить вдоль дороги, навстречу идущей машине. Игнатович. Захаревич и Зелют-ков встали за угол дома. . . . Машина врага подошла к угловому дому, переключая скорость на развороте, на расстоянии 5 м от Игнатовича и 15 от пулемета оста-новилась. В это время был открыт огонь по машине. . . . В своих предположениях мы не ошиблись. Машина оказалась штабной вместе с восьмью сотрудниками штаба — двумя офицерами и шестью ефрейторами и оберефрейторами. . . . Маши-на, хотя и подбитая, но была на ходу, и для того, чтобы снять ответственность за гибель немцев с населения, было решено машину немедленно выгнать за пре-делы деревни до выяснения обстановки, что и было сделано.

В 14. 30 машина находилась в четырехстах метрах от деревни Поречье и по> случаю порчи мотора остановилась. В это время конный разведчик-наблюдатель доложил Игнатовичу, что немцы движутся по дороге с Лисовщины на Поречье.

Было решено . . . забрать трофеи: ценные документы штаба, восемь карабинов, один пулемет, . . . радиоприемник, санитарную и полевую сумки и много другого, обмундирования и вещей, после чего зажгли машину и отошли в лес. . . В связи с чистотой работы нами и населением был пущен слух, что немцы сами сожгли машину и ушли в партизаны.

Всякие меры немцев и полиции найти виновников гибели штабной машины не увенчались успехом.

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, с. 38, лл. 128—132. Арыгінал.

СА СПРАВАЗДАЧЫ НАЧАЛЬШКА АПЕРАТЫУНАЙ ГРУНЫ БШПР НА 3-м БЕЛАРУСКІМ ФРОНЦЕ А. А. АРХАНГЕЛЬСКАГА АБ БАЯВОП I ДЫВЕРСІЙНАЙ ДЗЕІІНАСЦІ ПАРТЫЗАНСКІХ БРЫГАД, ПАДІІАРАДКАВАНЫХ АПЕРАТЫУНАЙ ГРУНЕ, ЗА ПЕРЫЯД 3 1 СТУДЗЕНЯ 1944 г. ДА 2 ЛІПЕНЯ 1944 г.

21 верасня 1944 г.

. . . Крупная операция по разгрому сильно укрепленного гарнизона противника в дер. Подберезье (8 км ю[го]-з[ападнее] Коханово), сковавшего действия дивер-сионных групп партизан, была проведена 17 марта 1944 г. 5-м батальоном полка «Тринадцать». В результате внезапного и стремительного налета и последующе-го 3-часового уличного боя батальон полностью разгромил немецкий гарнизон. . . . Было сожжено 20 мотоциклов, 2 автомастерские, склады с запасными частями, 26 т горючего, склады с боеприпасами, продовольствием и другим воинским иму-ществом, которые горели в течение 2 суток, сопровождаясь сильными взрывами.

Благодаря хорошей подготовке [к] операции и достигнутой внезапности, ба-тальон партизан в бою с гарнизоном противника имел весьма незначительные потери и только уже к концу ее, в бою с подошедшими на помощь гарнизону бронетанковыми подразделениями противника, понес потери. Всего партизаны по-теряли убитыми 18 и ранеными 13 чел. . .

Нач. оперативной группы БШПД на 3-м Белорусском фронте подполковник А. Архангельский

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 —июль 1944). Т. 3. Мн. , 1982. С. 681—683.

Гарэлі ў агні вёскі. . .

Колькі іх на нашай роднай Беларусі! Мапенькіх і вялікіх, пры дарогахіў лясных гушчарах, чый лес у ваенную часіну стаў аднолькава трагічны. Усе яны сталі сёстрамі, усіх іх з’яднала адно го-ра, адна гісторыя.

Вёскі Рыдамля, Сіманава, Замошша, Слабада. Серкавіцы, Бызава, Сухачэва, Высокі Гарадзец, Літ-вякі. Сельцы, Жураўлі, Лешава, Лаўрэнаўка. Па-поўка, Клёнкі, Загацце, Каменка, Галынка, Гута. . . Усе і не пералічыць. У раёне няма ніводнага сель-савета. населения пункты якога б уцалелі ад агню карнікаў. Гарэлі, падпаленыя з самалётаў — былі партызанскімііакупанты не рызыкавалі за-ходзіць сюды, распраўляліся з паветра, на адлег-ласці. Палілі, знянацку падкраўшыся да іх. Палілі, па-здрадніцку ашукваючы жыхароў. На каго ўзні-малася злачынная рука акупантаў? На маленькіх, ні ў чым не вінаватых дзяцей, бездапаможных старых, міласэрных жанчын.

Гарэлі ў агні вёскі. . . Гарэлі, задыхаліся ў агні людзі. . . Такое забыць нельга!. . .

ВЕСКА РЫДАМЛЯ

Да вайны гэта была вёска з палымнеючымі фарбамі астраў і вяргінь. Але асаблівую пры-гажосць надавалі ёй дзіўныя яркія кветкі, якія цвілі з вясны да позняй восені і па-мяс-цоваму называліся пеўнікамі.

У вайну кветак не сеялі, яны раслі самі. Кветнікі не палолі. Так, бывала, вырве звыч-на жаночая рука адну-дзве сцябліны пуста-зелля і бяссільна апусціцца — вайна ж, кру-гом смерць. . . А малыя радаваліся: як добра, татачка вернецца дамоў з вайны, а кругом, як і раней,— кветкі!

Але не многія дзеці дачакаліся сваіх баць-коў. Варожыя кулі не шкадавалі ў той страш-ны дзень нікога. 81 чалавек быў забіты, 43 па-ранены. . .

Да вайны тут гаварылі так: сям’я Мартына Дубаўца, Антона Кацюшына. Калі мужы вая-валі, калі на фронт або ў партызаны право-дзілі сыноў, на чале сям’і станавіліся жанчы-ны. Таму штогод у дзень памяці аб страшнай трагедыі, якая спасцігла жыхароў гэтай вёскі, гучаць словы: «Поўнасцю забіты сем’і Ганны Дубавец, Марфы Кацюшынай, Фядоры Зыд-левай. . . »

25 сакавіка 1945 г. газета «Чырвоны хлеба-роб» пісала: «. . . 12 сентября банда карателей ворвалась в деревню. Старики, женщины, де-ти, не успевшие бежать в лес, попрятались в погребах, ямах, блиндажах, окопах. Началась ужасная расправа. Деревня была подожжена со всех сторон.

Пьяные головорезы отыскивали спрятав-шихся и чинили над мирными людьми свою ужасную расправу. Ямы и погреба забрасы-вались гранатами, обстреливались из пуле-метов и автоматов, четверых человек фашисты бросили в огонь живыми.

По-своему зверствовал подлый изменник Ро-дины бургомистр Кувека, Он собственно-ручно застрелил учительницу Сулимову и бросил в огонь инвалида Гражданской войны Дубовца Мартына.

Дотла уничтожили фашисты красивое село. 136 жилых домов, школа, сельсовет, магазин и много колхозных построек погибли в огне. 81 убитый и 43 раненых жителя стали жерт-вой кровавого фашистского разгула. Семьи Дубовец Анны и Катюшиной Марфы были уничтожены полностью.

День 12 сентября 1943 останется в истории Рыдомли как самый ужасный за всю жизнь рыдомлян. . . »

3 успамінаў Марыі Васілеўны Кацюшынай, 1920 года нараджэння, жыхаркі в. Рыдамля

. . . Маці прасіла: бяжы, дачка. Я і паслухала матульку. Карнікі вёску не паспелі акру-жыць, падпалілі з усіх бакоў. Дым, кроў, стогны. . . На тары, у бліндажы, сабралася ча-лавек 20. Паціснуліся, выслабанілі мне мес-ца. Спадзяваліся, што схаваліся і ніхто не знойдзе. А яны як раз у бліндажы і склепы закідвалі гранаты. Памятаю, прыціснулася да людскіх цел, а краем вока бачу, як вяліз-ны фашыст накіроўваецца прама на нас. . . Вось ужо кулямёт наводзіць. . . Заслаў мне той кулямёт усе неба. Адна толькі думка міль-ганула: людзі паспеюць уцячы, лес жа побач. Кінулася на тое чорнае страшыдла, збіла фашыста з ног, а болей і не ведаю, што бы-ло. . . Прыйшла ў прытомнасць. параненая, у лесе. Людзі дзякуюць: маўляў, выратавала.

Цэлым ніхто не ўйшоў. I дзеці таксама. Вось Марыя Шыбека. Доўга лячылі яе ад ран у лесе. Або Пеця Рылько. Уся сям’я яго за-гінула — маці, сястра, нявестка з дзіцем, стры-ечный братам. Толькі адзін Пятрок і дача-каўся дзядзьку Васіля Рыгоравіча з фронту. . .

3 успамінаў Марфы Трафімаўны Кацюшынай, 1924 года нараджэння, жыхаркі в. Рыдамля

. . . Жыла ў нас бежанка з дваімі дзецьмі, з ёй разам і схаваліся ў бліндажы. Ды і су-седская Зінка, Антона Іванюты дачка, за на-мі ўвязалася. Сябравала яна з маім Колем, сыночкам, яго я трымала на руках. Граната неяк бясшумна ўляцела ў бліндаж, пакаціла-ся пад ногі. . . Выбухам забіла майго сыночка, сваім цельцам засланіў мяне. . . Як можна та-кое перажыць?! На маіх вачах загінулі дзеці, настаўніца Віселеўская. Круглымі сіротамі засталіся Дуня і Ларыса Зыдлевы. . .

ВЕСКА СІМАНАВА

28 мая 1943 г. згарэла ў полымі вёска Сіманава. Было спалена 24 двары. 14 жыхароў, сярод іх трое дзяцей, згарэла ў склепе. 3 успамінаў Марыі Івапаўны Шэйка, 1926 го-да нараджэння, жыхаркі в. Сіманава

Май быў ужо на зыходзе. I так было пры-гожа і хораша наўкол — усё зелянела, агаро-ды нашы акуратныя, толькі паспелі адсеяцца.

Спачатку праехалі два верхавыя, партыза-ны. Потым прайшло многа-многа партызан. Спыніліся, папрасілі вадзіцы. Партызаны папярэдзілі, каб уцякалі. За вёскай пачаўся бой. Частка жанчын і дзяцей пайшлі ў Ба-шароўскі лес, за Любатынь. Засталося ў вёс-цы 14 чалавек: сям’я Франузаў была вялі-кая — Мар’я, дзве дарослыя дачкі, Каця і Пекла, з дзецьмі, два сыны і сям’я бежанцаў у іх была. Старыя ў дварах пааставаліся.

Прыйшлі карнікі ўжо надвячоркам. Мая маці, 55 гадоў ёй тады было, залезла ў акоп з чатырохгадовым хлапчуком Міцем, там і захлынулася ад дыму.

Вёска факелам успыхнула, гарэла ўсё. Дзе каго бачылі — тых забілі, астатнія ад агню і дыму на той свет пайшлі: сядзелі ж амаль усе ў адным месцы.

Свайго брата Ягорку (13 гадоў) з торбачкай за бульбай паслалі, каб разведаў, хто ў вёсцы ёсць. А так — нікога і нічога. Ляжаў толькі цяжка паранены Міша, брацік Пёклы і Каці Франузаў, і вельмі плакаў.

Засталіся сярод вёскі дзве старыя халупы. Вярнуліся — пахавалі ўсіх. Думалі і будавац-ца больш тут не будзем. Жылі па пяць сем’-яў у тых халупах.

3 успамінаў Яўгеніі Рыгораўны Шэйка, 1916 года нараджэння, жыхаркі в. Сіманава

Адны раней з вёскі пайшлі, адразу ж, як па-зналі. што паліць будуць. Я — пазней набег-ла. Матулечка кажа: «Ты бяжы з дзецьмі, а я тут перабуду». Я падхапіла на рукі дзяў-чынку сваю (3 гады), сынка (9 гадоў) за ру-ку і за вёску ў лес. А кулі ўжо па-над намі. Я прысяду, дзяцей да зямлі прыцісну, потым ізноў бягу. Наста Дранеўская і Васіль Шэй-ка таксама беглі, дык іх кулі пакасілі. А я бягу і ўсё думаю: ну, вось зараз дагоне, так ужо шмат куль ляцела наўздагон. Хочацца глянуць, ці далёка немцы, а азірнуцца не магу — баюся час патраціць.

Ад куль уратаваліся. Ну, думаю, цяпер і ве-ку нам не будзе — так доўга зажывём. Прый-шлі ў вёску — анікога. Матулька Феадосія Сяргееўна Ярома ў агні задыхнулася.

А сынок пазней памёр. Ад запалення лёг-кіх.

ВЕСКА ЗАМОШША СЕРКАВЩКАГА СЕЛЬСАВЕТА

14 кастрычніка 1943 г. з самалётаў была спалена веска Замошша Серкавіцкага сельсавета. Згарэ-ла 80 двароў, загінулі два жыхары.

3 успамінаў Вольгі Іванаўны Дубавец, 1930 го-да нараджэння, жыхаркі в. Замошша

Што вёску будуць паліць — мы ведалі. Пар-тызаны папярэдзілі. Да гэтага ўжо Сялец, Лаўрэнаўку палілі з самалётаў. I мы ўвесь час чакалі. Камсамольцы вёскі, чалавек трыц-цаць, арганізавалі дзяжурствы на гарышчы адной хаты, адкуль былі бачны дарогі на За-полле, Рыдамль, Гай. На балоце былі пабу-даваны будкі, каб было дзе схавацца. Нека-торыя нават печы парабілі і ямачкі для вады выкапалі.

Было гэта як раз на пакроў. Мы абедалі, маці, брат Пеця (15 гадоў) і я. Бачым у ак-но — усе па вёсцы бягуць, у бок балота. Пар-тызаны зайшлі ў хату, кажуць: «Што вы тут седзіцё, зараз немцы будуць!» Маці мне гарш-кі з ежай у рукі і кажа: нясі на балота. А са-ма ў хаце засталася. Я з гаршкамі таксама памчала да нашай будкі. Там з самай раніцы сядзелі сястрычка Таня пяці гадоў, брацікі: сямігадовы Лёня і Ваня дзевяці гадоў. Стар-шы брат Міша быў у партызанах у брыгадзе Сяліцкага (1-я брыгада імя К. С. Заслонава). Толькі да будкі дабегла, як пачуўся гул са-малётаў. Прыляцелі першы раз, скінулі бом-бы, развярнуліся — і назад. Мы як запла-чам — матулечку нашу недзе там забіла. Тут аднекуль брат Міша прыйшоў. Кажа, гараць

4 хаты ў вёсцы. Наша пакуль стаіць. У гэты час прыйшла і маці. Нам адразу ж весялей зрабілася. Тры разы яшчэ прыляталі. I Кож-ин раз скінуць бомбы — і назад. Калі ўсё сціхла, вечерам пайшлі ў вёску. Ад яе заста-ліся толькі Фёдарава хата, калгасная хаму-тоўня, школа, Алёнчына хата, Дзядзюліна і Кандратава хаты. Не паспелі збегчы з вёскі двое — жанчына сляпая і яе сын, ужо па-жылы чалавек. У самым пекле адзін наш жы-хар Іван Антонавіч жаробку вёў у кажусе. Дык яму рукавы ў кажусе кулямі адсекла і вяроўку, за якую вёў жаробку.

Вечарам прыгналі кароў з поля, а вёскі — няма. Як яны пачалі раўці! Вы б толькі чулі! Жывёла і тая бяду адчула. Жанчыны загала-сілі. Пайшлі ўсе назад у балота. А праз ме-сяц зайшлі ў нашу будку партызаны. «Маці, вам пісьмо». А гэта ад старшей сястры Недзі, якея кялгесных кероў пегнеле ў Мордовію.

Тек і прежылі ў будкех усю зіму. Вясной же зямлянку пябудявелі, е ў ёй увесь чес веде. Вядоме ж, белоте.

ВЕСКА ЗАМОШША КОХАНАЎСКАГА СЕЛЬ-САВЕТА

У пачатку лістапада 1943 г. карнікі двойчы па-лілі вёску Замошша Коханаўскага сельсавета. Бы-ло знішчана 59 двароў, забіта 19 мірных жыхароў.

Вёске знаходзілася ў двух кілеметрех ад гарнізона карнікаў, які быў резмешчены ў вёсцы Владыкі.

3 лістападе трое партызен брыгеды «Граза» прыбылі ў Замошша, каб папярэдзіць жыха-роў пра аблаву для адпраўкі ў Германію і для работ у прыфрантавую паласу. Не паспе-•лі партызаны выканаць задание, як на вуліцы з’явілася нямецкая легкавая машына. Фа-шысты прыкмецілі партызан. Завязалася пе-растрэлка. Аўтаматнай чаргой партызан Пётр Падаліцкі забіў нямецкага падпалкоўніка і параніў шафёра. Перастрэлку пачулі ў гарні-зоне, і карнікі вось-вось павінны былі з’явіц-ца ў вёсцы. Сілы былі няроўныя, і партыза-ны адышлі ў лес. 3 вёскі сталі бегчы і мір-ныя жыхары.

Праз некалькі хвілін у Замошшы з’явіліся карнікі. Яны заходзілі ў дамы і расстрэльва-лі ўсіх, хто не паспеў уцячы. Адначасова па-лілі хаты. Першай ахвярай стаў дванаццаці-гадовы Валодзя Плаксіцкі. Калі карнікі ўварваліся ў хату, хлапчук паспрабаваў уця-чы. Фашыст застрэліў яго, труп кінуў у пад-паленую хату.

Да самага вечара цягнулася расправа. Па-грузіўшы дабро, карнікі пакінулі вёску. На-сустрач ім ішоў Вася Альхіменка, які яшчэ не ведаў аб жорсткай расправе ў яго вёсцы. Карнікі запраглі хлопчыка ў драбіны і пры-мусілі яго разам са сваяком іх цягнуць. У ко-мендатуры хлапчукі прастаялі ўсю ноч ля сцяны з узнятымі рукамі. Раніцай Васю пры-вялі да месца, дзе быў забіты нямецкі пад-палкоўнік і прымусілі збіраць кроў і мазгі забітага. Цудам удалося падлетку пазбегнуць смерці.

На наступны дзень карнікі зноў прыйшлі ў Замошша. Жывых у вёсцы ўжо не было. На вуліцы ляжалі трупы забітых. Уцалела толь-кі 14 двароў. Карнікі спалілі і апошнія.

3 успамінаў Галіны Герасімаўны Казловай, 1938 года нараджэння, ураджэнкі в. Замошша

Вайну помню з таго моманту. калі ў канцы 1941 г. на парозе нашай хаты ўбачыла незнаё-мага, страшнага з выгляду чалавека. «Пады-дзі, гэта ж твой татачка вярнуўся!» — плака-ла маці. А я не знаходзіла ў ім ні адной знаё-май рысачкі. «Шкілет гэта, а не тата!» — ха-целася мне крыкнуць (мы жылі побач са школай, і шкілет я там бачыла). Я горка за-плакала і кінулася наўцёкі. Тады я яшчэ не

ведала, што дзякуючы аршанскім падполь-шчыкам бацька быў вызвалены з лагера ва-еннапалонных. Потым ён доўга хварэў ты-фам, і, калі паправіўся, маці вучыла яго ха-дзіць. Пазней пайшоў у партызаны.

Помню, што ў нашай вёсцы жылі фашысты. Нам, дзецям, яны здаваліся нават вясёлымі і смешнымі — жартавалі, іншы раз частавалі нас цукеркамі. Потым рантам сабраліся і пе-раехалі ў вёску Рамашкава, дзе стаяў гарні-зон эсэсаўцаў. Калі стала дарослай, даведала-ся, што незадоўга да іх ад’езду жыхары пе-радалі партизанам 30 кароў. Акупантаў, ві-даць, гэта занепакоіла.

У вёску сталі часта наведвацца партызаны. Іх кармілі, пяклі хлеб і перапраўлялі ў лес. Колькі гэта працягвалася — не ведаю.

Самае страшнае здарылася ў пачатку ліста-пада 1943 г. , калі гарэла вёска, расстрэльвалі нашых родных і знаёмых.

. . . Спачатку былі стрэлы, якія хутка заціхлі. Дарослыя і дзеці беглі за вёску, дзе стаяла падбітая легкавая аўтамашына (тады я ўпер-шыню ў жыцці ўбачыла легкавую машыну). У машыне ляжаў забіты афіцэр, «высокі чын», як потым казалі жыхары. У вёску на танках з аўтаматамі ўехалі карнікі. Замест цукерак частавалі кулямі і агнём. Жыхароў сагналі да сарая. Мы з двухгадовай сястрычкай Валяй былі адны дома (маці пайшла на млын у Галошаўку на сувязь з партызанамі). Усё кругом гарэла — драўляныя дамы, хіявы, скляпы. Мы з сястрычкай кідаліся, крь/чалі, клікалі на дапамогу. Не ведалі, што рабіць, куды бегчы, дзе схавацца. Было вельмі гора-ча, усё здавалася крывава-чырвоным (доўгі час потым здавалася, што ўсё гэта адбывала-ся гарачым летам). Не ведаю, як апынуліся ў дзядулевай хаце. Ён ляжаў у лужыне кры-ві, паранены ў жывот. «Вяжыце, бяжыце ў лес, хавайцеся, а то ўсіх пастраляюць!»— ледзьве прамовіў ён. 15-гадовая цёця Валя, дзядулева дачка, набегла з намі ў лес. Ногі ад страху не слухаліся, здавалася, мы ледзьве рухаемся. Кулі свісталі над галавой, сястра плакала і ўвесь час прасілася на рукі. Цёця Валя яе несла, але хутка марылася, апускала сястрычку на зямлю, і мы зноў беглі. Некаль-кі разоў азіраліся на вёску — там усё было ў полымі (пасля вайны мне часта сніўся гэты жудасны сон: мы гарым і зноў кудысьці бя-жым). Калі не стала болей сіл пі бегчы, ні нават рухацца, упалі ў нейкую яму і сядзе-лі там да вечара. Доўга да нас даносіўся брэх сабак, крыкі, плач. Потым, страшэнна змуча-ныя, заснулі. Разбудзіў нас дваюрадны дзед Тарас, які выпадкова ўбачыў нас у яме. Ён узяў на рукі спячую сястрычку і мы пайшлі ў вёску Шанькава. Там пас прытулілі добрыя людзі.

Маці знайшла нас толькі праз некалькі дзён. Калі яна вярталася з Галошаўкі, яшчэ нічога не ведаючы, карнікі схапілі яе і пры-вялі да сарая, куды сагналі жыхароў вёскі. Якім цудам людзі засталіся жывымі — цяж-ка зразумець. Магчыма, пемцаў напалохала тое, што дзень быў на зыходзе, і яны ўсе спешна з’ехалі з вёскі, а людзі разбегліся, хто куды.

. . . Нашага дзядулю, Мікалая Васілевіча Агеенку, знайшлі мёртвым. Фашысты здзека-валіся над ім, параненым. Потым кінулі за-мучанага на вуліцы. Тады мне стала зразу-мела, што такое фашызм. Тады я стала да-рослай. . .

ВЁСКА РАЦАВА

У чэрвені 1944 г. , перад самым вызваленнем. з самалётаў спалілі вёску Рацава. Згарэла 38 дамоў.

3 успамінаў Браніславы Міхайлаўны Шчэрба, 1902 года нараджэнпя, жыхаркі в. Рацава

Муж мой памёр у 1933 г. , а я засталася з трохгадовым сынком і дачкой, каля годзіка ёй было. Партызанскай была наша вёска. Колькі прайшло партызан праз яе! I ўсе — у Рацаўскі лес. Хлеб пяклі, бялізну мылі партызанам. Жылі ўвесь час у страху. Быва-ла, гляну ў акенца,— наш партызан стаіць на пасту, значыць, усё ціха, пачынаю рабіц,. што-небудзь. А няма на пасту нікога — душа не на месцы, чакай ліха. Нас і з самалётаў бамбілі, і ў вёску прыходзілі. Як пачалі з са-малётаў паліць летам 1944 г. — палезла з дзецьмі пад печ. А дзеткі з перапуду рвуць на сабе валосікі і так ужо крычаць, здавала-ся, і ім там чутна было. У Марылі Фікавай чацвёра дзетак ад двух да васьмі гадкоў моц-на ўсе спалі. Не стала іх трывожыць Мары-ля. Выйшла ў сенцы, каб паглядзець, што робіцца. А ёй праз сцяну нагу перабіла. Як упала так і не ўстала — крывёй сышла. Дзет-кі прачнуліся — а мамкі няма.

Потым з дамоў выганяць пачалі. Я прыха-піла вузельчык з хлебам, а немец вырваў яго і ў канаву. А кругом усё гарыць, і былыя панскія будынкі ў полымі. Усё згарэла. Па-гналі нас да школы. «Не ганіце паліць,— про-сімся,— тут страляйце». Тады Новікава забі-лі. У сям’і Шаткавых двое забілі, у Зелянь-кевічаў аднаго, у Анташкевічаў таксама аднаго. У Красоўскай Марылі бацьку і маці з-за сына забілі. Майго брата Івана Баброві-ча, партызана. забілі, жонку брата Барыса, на фронце ён быў.

Пазней яшчэ прыязджалі. Забілі Любу Ку-дзен і Галю Аўдзееву, якая перад вайной на настаўніцу вучылася, усё за сувязь з парты-занамі.

ВЕСКА СЛАБАДА

У чэрвені 1944 г. карнікі спалілі 38 дамоў у вёсцы Слабадзе.

3 успамінаў Зінаіды Раманаўны Шэндрыка-вай, 1928 года нараджэння, жыхаркі в. Сла-бада

Спалілі ўжо Харькова, напярэдадні палілі Рацава. Ну, думаем, сёння нас будуць паліць.

I праўда. Было гэта ў самы абед. Ішлі на вёску з двух бакоў. Чалавек з дзесяць паспе-ла збегчы. А фашысты як убачылі, што людзі ў балота бягуць — і давай з двух бакоў па іх з кулямётаў біць. Я таксама бегла. Потым вярнулася, бачу, што заб’юць. А ў хаце маці і дванаццацігадовая сястра Таня. «Немцы, мама, куды дзявацца?» — плачу. «Бяжы ў кусты». Там каля хаты яма была выкапана. А ў яме сядзела ўжо ўся сям’я Верцяхоўскіх. Галаву падніму, бачу ў вёсцы дым. Прыбегла маці з сястрой. «Можа яшчэ хлеба вазьму»,— кажа. I зноў набегла да хаты. А там ужо Немцы. У хату не пусцілі. Вярнулася маці, сядзім. Зусім побач запахла дымам, нават горача стала. Паглядзела — наша хата га-рыць, зусім новая, з аднаго сасняку збудава-ная. Толькі трэск ідзе. Пагарэлі ўсе хаты. У нас засталося толькі тое, што было надзе-та. Куды ісці? Пахадзілі-пахадзілі, ды і па-даліся ў Свіраны, да бацькавага брата. Хацелі зямлянку пабудаваць і лесу ўжо з мамай на-рэзалі — ды дзе ж ты ўдвух збудуеш. Так і застаўся лес ляжаць. Перазімавалі ў чужых. А вясной будку з саломы зрабілі. Да ха-ладоў жылі ў ёй. Потым перавезлі з суседняй вёскі еўню, без падлогі, з адным акенцам. 3 яе і замуж пайшла ў 1949. . .

Запісала Ф. I. Кітаева.

Тыдзень у «Пушніне»

3 успамінаў Уладзіміра Барысавіча Захарэвіча, былога партызана атрада імя М. А. Шчорса партызанскай брыгады М. П. Гудкова

На допыт прыводзілі ў драўляны будынак з высокім ганкам (да вайны і пасля вызвален-ня тут знаходзілася Талачынская сярэдняя школа № 2).

— Дзе твой вінтоўка,— на ломанай мове за-пытаў немец у цывільным.

— Ніякай вінтоўкі ў мяне няма. . . Мы ма-лацілі ячмень на таку.

— А яны сказалі, што ў цябе вінтоўка. . . У іх вінтоўка і ў цябе. . .

Я стану на сваім: ніякіх вінтовак ні ў іх. ні ў мяне няма. Мы малацілі на таку. . . Немец зноў, як кажуць, браў нашармака:

— Яны сказалі, што ў партызанах быў. . .

Допыт цягнуўся мінут пятнаццаць. Я ўсё адмаўляў. Нарэшце, мяне адвялі ў «Пушні-ну» (будынак знаходзіўся ў самым цэнтры Талачына. на перакрыжаванні сучасных ву-ліц Энгельса і Леніна, да вайны тут прымалі аўчынкі, шкуркі пушных звяроў). У вайну абсталявалі «Пушніну» над турму, куды са-дзілі ўсіх, хто выступаў супраць іхняга «но-вага парадку».

. . . У лесе каля нашай вёскі Узноснае з вяс-ны 1942 г. стаяў партызанскі атрад Гудкова. Мы, вясковая моладзь, неаднойчы былі там, перадавалі сабраныя вінтоўкі і патроны. Па-сля няўдалай спробы перайсці за лінію фрон-ту ў жніўні атрад, які вырас колькасна, вярнуўся назад. Размясціліся ў вёсцы. У нас жыло шэсць артылерыстаў, сярод іх былі рускія, узбекі, татары. Тут жа каля хаты стаяла гармата-саракапятка. Партызаны пры-везлі з сабой газеты «Савецкая Беларусь», плакаты-лістоўкі «Раздавім фашысцкую га-дзіну!». Мы літаральна накінуліся на павіны.

Аднойчы ў вёсцы ўсчалася трывога. Парты-заны хутка занялі абарону па ўскрайку лесу. Не засталіся ў вёсцы і жыхары. Ва Узноснае ўехала некалькі нямецкіх браневікоў. Адзін з іх вырваўся напсрад і паімчаў да лесу. Але адтуль нечакана грымнулі адзін за адным гарматныя стрэлы. Снарады клаліся блізка ад браневіка. У артылерыстаў не было пры-цэлу і яны білі па ворагу прамой наводкай. Браневікі павярнулі назад і пакінулі вёску (у адной хаце фашысцкі афіцэр з перапуду кінуў нават свой бінокль). Партызаны аста-ляваліся ў лесе.

У жніўні зноў наляцелі немцы. Спачатку пачулі страляніну, а потым убачылі, як па Дуброве (узгорак паміж Мапастыром і вёскай Узноснае) ланцужок фашыстаў рухаецца да нашай вёскі. Рашылі, лепш будзе, калі пой-дзем «працаваць» на ток. Сабралася нас ча-лавек восем, цапамі пачалі малаціць ячмень. У варотах тока з’явіліся французы ў фашысц-кай форме. Яны крычалі. штыкамі падштур-хоўвалі да выхаду. 3 васьмі чалавек адабралі чацвярых — Сцяпана Захарэвіча, Аркадзя Зе-люткова, яго бацьку і мяне (усе мы былі ў гімнасцёрках). Непадалёку ад тока стаяла фурманка, пакінутая партызанамі. Французы, відаць, палічылі, што мы і ёсць якраз тыя, хто ехаў на фурманцы (гімнасцёркі, якія акружэнцы мянялі на наша вясковае адзенне, таксама сыгралі сваю ролю). Мяне пасадзілі на фурманку і загадалі ехаць да Падтрасніч-ча. На фурманцы было мяса, якое не паспелі вывезці партызаны. Ззаду пылала зарыва — французы падпалілі ток. Калі мы перабраліся цераз канавы на балота, нас зноў абшукалі. Мы паказалі свае «аўсвайсы», якія заўсёды насілі з сабой. Аркадзь Зелюткоў быў у ка-мандзірскай гімнасцёрцы з двума аддзялення-мі ў нагрудных кішэнях. Адно аддзяленне француз агледзеў, тым і задаволіўся. А ў дру-гім аддзяленні была лістоўка «Раздавім фа-шысцкую гадзіну!». Не здабраваць бы нам, каб гэта лістоўка была знойдзена. У вёсцы Разаны, дзе батальён французаў спыніўся на начлег, Аркадзь схаваў лістоўку ў хляве. Ішлі з прываламі, не спяшаліся. . .

У «Пушніне» нас пасадзілі ў цесную каме-ру. Настрой быў невясёлы. Як-ніяк, адзін з нас —мой дваюрадны брат Сцяпан Захарэ-віч — быў член партыі, да вайны працаваў раённым пракурорам на Смаленшчыне. А я і другі мой дваюрадны брат Аркадзь Зелют-коў — камсамольцы. Бацька Аркадзя, дзядзь-ка Карпа, перажываў таксама, але выгляду не падаваў. Вядомы на ўсю ваколіцу знаўца смешных гісторый, прытчаў, ён і тут спраба-ваў развесяліць нас.

На другія суткі да пас перавялі бургаміст-ра Азерацкай воласці Савіка (пасадзілі, ві-даць, за нейкую правіннасць).

— Ведаеце, куды мяне пасадзілі спачат-ку? — абураўся ён. — Мяне, бургамістра, тры-малі ў адной камеры з партызанамі!. . Іх двое. Аднаго завуць Будны Мікола. Часта выкліка-юць на допыт, але Будны гаварыў: «Нічога я ім не сказаў» (праўда, замест слова «нічога» было больш моцнае рускае слова). Мы добра ведалі Міколу — перад вайной я з Аркадзем хадзіў у сёмы клас Няклюдаўскай школы, а Мікола — у шосты.

Са слоў Савіка мы даведаліся, што і другі партызан трымаў сябе мужна.

Праз некалькі дзён, неяк адвячоркам, да «Пушніны» падышла машына. Сэрца зайшло-ся ў трывозе — машынай звычайна вывозілі людзей на расстрэл.

— Нарчук Алена! Навіцкая Клаўдзія,— па-чулі мы голас немца.

I яшчэ былі названы два прозвішчы. Стук-нулі засовы, зарыпелі дзверы. Мы разумелі, куды вядуць гэтых людзей. . . Мы маўчалі. Магчыма, наступным рэйсам і нас павязуць у тое ж месца. . .

Праз паўгадзіны машына прыйшла зноў.

— Будны Мікалай,— пачулі той жа голас.

Потым выклікалі і яго таварыша. Шэсць чалавек расстралялі ў той дзень фашысты (на жаль, імёны трох з іх у памяці не заха-валіся).

Праз некалькі дзён нас адпусцілі. Магчыма таму, што нічога кампраметуючага ў нас не знайшлі, і на допытах мы ў адзін голас сцвяр-джалі, што няма ў нас ніякіх вінтовак і дзе партызаны, мы таксама не ведаем. А можа дапамагла папера, якую падпісалі аднавяс-коўцы, што мы не звязаны з партызанамі. . .

Што мы ім зрабілі!

3 успамінаў Галіны Рыгораўны Рабцавай, жыхаркі г. Талачына

Да вайны мая сястра Ніна, па мужу Кру-шынская, жыла з сям’ёй у Заходняй Белару-сі. Там іх застала вайна. На другі дзень вай-ны яны — Ніна, яе муж Аляксандр, дачка Ва-ля і сястра наша Марыя — сабраліся і пайшлі пешшу ў Талачын, дамоў. У Стоўбцах немцы Крушынскага арыштавалі, але Ніна з дачкой і Марыя неяк усё ж дабраліся.

Крушынскі з-пад арышту ўцёк і падаўся ў Смаляны, дзе жыла яго матка. А тады пай-шоў у партызаны. Ніна часта насіла яму ў лес яду. адзенне, валёнкі. Сама не захацела ісці за мужам у лес, баялася, што расстраля-юць ус-ю сям’ю. А нас тады ў вайну было дзесяць чалавек. У адзін дзень да нас у хату прыйшлі немцы і некалькі паліцаяў. Абкру-жылі хату, зайшлі, паставілі нас да сценкі і пачалі вобыск. Адзін з паліцаяў шукаў, нібы за дваіх, усё чиста ператрасаў. А Ніна ж яго добра ведала, бо ён да вайны рабіў у міліцыі (Мілько яго прозвішча), а яна — сакратаркай у пракуратуры. Дык Ніна і гаворыць да яго, скажы, чаго вы шукаеце? А ён ёй у адказ: «Не тваё дзела!»

Апісалі хату, як ім трэба было, а Ніну і бацьку павялі ў палявую камендатуру. Бань-ку хутка адпусцілі, бо ён у нас быў трохі глухаваты. Калі ён адыходзіў, Ніна яму ска-зала: «Тата, пільнуйце маю Валю».

Яе пасадзілі ў турму. Звалася турма «Пуш-ніна», бо да вайны там прымалі кожачкі. Бы-ло ў ёй адно маленькае акно за кратамі. Ма-ма часта насіла Ніне перадачы, але ці папа-далі яны ёй, ці не — не ведаю. Аднаго разу я пайшла з мамай. Ніна трымалася за краты і глядзела ў акно, а як нас пабачыла, дык і абарвалася. Мама наша ўвесь час плакала.

I вось аднойчы, памятаю, што было тады жніво, мама сабірала передачу ў турму несці, а я на двары была і бачу, што едзе машына, у ёй людзей поўна, а з бакоў — немцы з са-бакамі. I Ніну нашу вязуць. Яна мяне такса-

Усім смярцям назло

Шмат іх было на нашай зямлі — простых працавітых людзей, адданых свайму дому, Ра-дзіме, чыя душэўная шчодрасць з асаблівай сілай раскрылася ў ліхую гадзіну.

Да вайны ў вёсцы Дроздава жыла сям’я Маханькоў. Нікога не пашкадавала вайна ў гэтай сям’і — ні бацькоў, ні дзяцей. Самая старэйшая з дзяцей, Вера, напярэдадні вайны на выдатна скончыла Магілёўскае педвучы-лішча, працавала настаўніцай у вёсцы Сідор-кава Круглянскага раёна. У жніўні 1942 г. разам са сваей сяброўкай Аляксандрай Ваха-рок Вера стала байцом 2-й Беларускай пар-тызанскай брыгады імя П. К. Панамарэнкі. Калі ў гэтым жа месяцы арганізаваўся Тала-чынскі падпольны райком камсамола, Веры даручылі ў ім работу. Да вызвалення Вера Маханёк не дажыла роўна чатыры месяцы — загінула 26 лютага 1944 г.

Веска Дроздава, акружаная з усіх бакоў лясамі, прытуліла многа жыхароў і бежанцаў з іншых раёнаў. Вольга Яфімаўна Маханёк прыняла сям’ю Жачкіных з Бягомля — Кацю і Сеню, іх матулю і бабулю. Жылі цяжка, але чужых не крыўдзілі — дзяліліся ўсім, штр было на агародзе і ў доме. Дзеці гулялі разам, пасябравалі. Усё было разам — і гора, і невя-лікія радасці, на якія быў скупы ваенны час. Праўда, Вольга Яфімаўна спачатку хвалява-лася — ці добра гэта, калі даведаюцца Жач-кіны, што пасяліліся ў партызанскай сям’і (тады яна яшчэ не ведала, што муж Жачкі-ма пабачыла і крыкнула, іпто вязуць іх на ра-боту, каб я маме пра гэта сказала. Я набегла ў хату і кажу маме: «Не нясі Ніне есці, іх на работу павезлі». Але мама пра ўсё здагадала-ся. У слёзы. Гаворыць, што гэта іх страляць павезлі. Мама тады дужа перажывала, захва-рэла і злегла, не магла ані хадзіць, ані ра-біць. Мы бегалі па доктара. Той доктар уна-чы цішком прыходзіў і лячыў маму.

А Ніну, і яшчэ там многа было людзей, па-везлі ў Крупкі. Рабілі там паказацельны рас-стрэл, сабралі іх сто чалавек, як бы то парты-занаў, якія спалілі станцыю Слаўнае. У той час у Крупках быў адзін наш талачынскі Жыхар Шашалевіч. Ён бачыў той расстрэл і діасказваў маме. Калі Ніну падвялі да ямы, на ёй была чырвоная сукенка ў белыя гарохі і такая самая хусцінка. Яна зияла хусцінку і завязала сабе вочы. . .

Наша знаемая, яна таксама сядзела тады ў «Пушніне», гаварыла маме, што калі Ніна прыйшла з допыту ў камеру, дык сказала: «Што ім трэба ад мяне, што мы ім зрабілі?» I больш яна тады нічога не сказала.

най — палітрук Чырвонай Арміі). Каб не зда-рылася бяды. . .

А лёс сапраўды аднолькава абышоўся і з бежанцамі, і з мясцовымі жыхарамі. У той страшны снежаньскі дзень 1943 г. хапалі ўсіх. У хату Маханькоў таксама прыйшлі карнікі. Забралі сям’ю Жачкіных (успаміны Каці Жачкінай «Нумар 79645» змешчаны ў кнізе «Ніколі не забудзем»). За падол спадні-цы Вольгі Яфімаўны ўчапіліся пяцігадовая Таня, сямігадовая Ліза і самы меншанькі, Ві-ця, якому нядаўна споўніўся год. Дзяўчынак карнікі адцягнулі адразу. Віцю ж адарваць не маглі — маленькія ручкі трымалі намертва. Крык стаяў страшэнны. Тады карнік пачаў біць хлопчыка прыкладам па галоўцы. Заліты крывёй, ён страціў прытомпасць.

Вольгу Яфімаўну Маханёк гналі па вуліцы да свірна. «Будуць паліць»,— рашыла яна. Так яно і было. Тры партызанскія сям’і (ся-род іх і В. Я. Маханёк) загналі ў машыну, каб адправіць у талачынскую турму. Астатніх павінен быў знішчыць агонь. Дзякуючы пар-тизанам жыхары Дроздава засталіся жы-вымі. . .

Нельга ніякімі словамі выказаць тое, што рабілася ў мацярынскім сэрцы. Зіма. Бацька на фронце, з блізкіх родных у вёсцы — ніко-га. У халоднай хаце засталося трое маленькіх дзяцей. . . Ні допыты ў турме, ні доўгія галод-ныя дні ў перапоўненым цягніку, які імчаў у Германію, не маглі заглушыць нясцерпны боль маці, тое страшнее расставание з дзець-мі, Віценька без памяці з прабітай галоўкай. Адзінае гэта заставалася рэальным. Астат-няе — як у сне, як не з ёй. . .

Канцлагер у Равенсбруку. Потым Брандэн-бург, праца на ваенным заводзе. Колькі гэта працягвалася — сказаць нельга, тады здавала-ся, што бясконца. Толькі сустрэча з масквіч-кай Норай Аляксандраўнай Смірновай, моц-нае сяброўства паміж імі нібыта вярнулі Вольгу Яфімаўну да жыцця. Нора вельмі на-памінала ёй старэйшую дачку, Веру, з якой яны былі амаль аднагодкамі. Нора таксама прывязалася да жанчыны. Сэрца дзяўчыны да глыбіні душы кранула гісторыя беларускай сялянкі. Нора імкнулася ўсяляк падтрымаць Вольгу Яфімаўну ў яе горы. На рабоце так-сама пры магчымасці дапамагала ёй, была заўсёды разам. «Калі б не Нора — не выжи-ла б я там»,— успамінае Вольга Яфімаўна.

. . . Не ведала тады маці, што яшчэ раз у той жахлівы дзень былі на валаску ад смерці яе дзеці. Пад вечар карнікі зноў сталі хадзіць па хатах. Цяпер яны нікога не шкадавалі. Ліза, Таня і Віця сядзелі на печы, якая ледзьве грэла ў выстуджанай хаце. Некалькі фашыстаў агледзелі хату, на цёмную печ, дзе чакалі свайго прысуду маленькія Махапькі, не звярнулі ўвагі.

Усю зіму да вясны дзеці жылі адны. За ма-ці і бацьку была сямігадовая Ліза. Хадзілі па хатах, жылі тым, хто што дасць. I зноў вяр-таліся ў халодную хату. У Віці пачалі гнаіц-ца раны на галоўцы, ён перастаў гаварыць, а потым — і хадзіць.

Вясной, у сакавіку, са Скавышак прыехала цётка са сваімі дзецьмі, каб забраць малых да сябе. Калі ехалі назад, адно сваё застудзіла, памерла роднае дзіцятка. Але не разлютавала-ся сэрца жанчыны, приняла дзяцей сястры як родных.

«Віціо напаілі казіным малаком і ён за-снуў. Увесь час спаў, думалі, што не прачнец-ца, бо ні на што не рэагаваў, быў як мёрт-вы»,— успамінае Лізавета Іванаўна.

Пачалі спачатку па лыжачцы ўліваць малачко. Па сем разоў на дзень даілі казу. Пачаў ажываць хлопчык, зноў стаў на свае иожкі. Але нядоўга сагравала дзяцей чулае сэрца жанчыны. Як часам бывае, менавіта ў добрых людзей век кароткі. Праз месяц цёт-ка захварэла на тыф. Сталі жыць ва Узгоях, у цёткі па бацькавай лініі. Жылі вельмі го-ладна. Зноў адкрыліся раны на галоўцы хлоп-чыка. «Бывала, паказвае на цыбулю, маўляў, дай хоць яе. . . »,— цяжка ўздыхае Лізавета Іва-паўна.

У жніўні 1944 г. вярнуўся бацька з фронту пасля цяжкага ранения ў лёгкія. Сам хворы, ледзьве хадзіў. Вярнуліся жыць у родную ха-

ту. 1 верасня стала працаваць школа. А ха-дзіць не было ў чым. Чулая суседка звязала панчохі ледзьве за калені. Настаўніца Надзея Рыгораўна Сініца вадзіла Лізу да сябе грэц-ца на печ. У снежні 1944 г. памёр бацька. Зноў засталіся адны.

Невясёлым было ў дзяцей свята 9 Мая. Бацькі не было, старэйшай сястры таксама. Думалі, што і маці няма ў жывых. Усе, хто мог і чым мог, засеялі свае агароды. Ліза таксама б пасадзіла бульбу. Толькі дзе ж яе ўзяць? Не ў адной яе так было. Узнялося шчаўе на агародзе. Тым і жылі.

У канцы ліпеня 1945 г. (упершыню пасля вяртання бацькі!) небывалая радасць прый-шла ў дом разам з пісьмом незнаёмай цёткі Норы. Яна пісала, што маці іх жывая і зда-ровая і хутка вернецца ў родную хату. Дзеці ад радасці крычалі і плакалі. Ліза галасіла, як дарослая. А вечарам села і напісала па-дзіцячаму горкае пісьмо ў адказ пра ўсё іх цяперашняе жыццё. Нора Аляксандраўна выслала дзецям 900 рублёў. . . А 22 жніўня вярнулася маці, вельмі пастарэлая (забіралі зусім маладой). Вестку пра смерць дачкі Ве-ры і мужа Вольга Яфімаўна приняла мужна. Трэба было ставіць на ногі меншых дзяцей. Перш-наперш купілі на прысланыя грошы ячменю, засеялі поле. К зіме атрымалі некалькі пасылак з Масквы. Дзеці радаваліся абноўкам. I ў вёсцы ўсе ведалі, што ў Тані, Лізы і Віці палію, шапкі і бацінкі маскоў-скія.

. . . 3 тых ваенных гадоў цягнецца шчырая, бескарыслівая дружба паміж сям’ёй Махань-коў і Но рай Аляксандраўнай Смірновай. вы-кладчыцай Маскоўскага дзяржаўнага універ-сітэта. Можна ўявіць, што азначала гэта знаёмства ў жыцці Маханькоў. Сяброўства, народжанае ў самы цяжкі момант жыцця, стала мацней за самыя блізкія сваяцкія адно-сіны, звязала гэтых людзей назаўсёды. Бяда ў сям’і Маханькоў заўсёды знаходзіла водгук у сэрцы гэтай незвычайнай жанчыны. Так было і ў 1957 г. , калі ў Віці стаў рэзка пагар-шацца зрок і пагражала поўная слепата. «Тэрмінова прыязджайце»,— тэлеграфавала Смірнова. Віцю ўладкавалі на кансультацыю

Гавораць вязні Асвенціма

Каля ста талачынцаў прайшлі праз усе жахі і выпрабаванні, якія выпалі на долю вязняў Асвен-піма. іншых фашысцкіх канцлагераў. Былі сярод іх дзеці, моладзь і зусім пажылыя людзі. Нямногім суджана было перанесці вытанчаныя здзекі, голад, уратавацца ад вогненных печаў крэматорыяў. Жы-вымі засталіся цудам. Вярнуліся, адкуль не вяр-таюцца.

3 успамінаў Зоі Аляксандраўны Картавіцкай, 1926 года нараджэння, жыхаркі в. Сялец

17 студзеня 1944 г. ўсю нашу сям’ю арыш-тавалі за сувязь з партызанамі. Сядзелі ў та-лачынскай турме тыдняў сем. 3 нашай вёскі ў турме знаходзілася трынаццаць сем’яў (уся-го 53 чалавекі), якіх забралі разам з намі. 3 Талачына павезлі ў барысаўскі канцлагер, адтуль праз два тыдні — у мінскі канцлагер. Тут нас трымалі два месяцы. Потым далі па буханцы хлеба, пагрузілі ў вагоны і павезлі на захад. Везлі больш тыдня. Людзі паміралі ад голаду, духаты. Трупы не прыбіралі. Калі поезд спыніўся і нас пачалі выганяць з ваго-наў, мы адчулі моцны пах паленага. Адна жанчына заўважыла, што немцы, відаць, ку-рэй смаляць.

Мы былі ў Асвенціме. Усіх, хто мог ісці, адразу пагналі на тэрыторыю лагера. Загада-лі стаяць перад вялікай будынінай, у якую заганялі мужчын. Прайшло іх міма нас вель-мі многа. Усе ўваходзілі ў дзверы і ніхто не вяртаўся. Мы яшчэ здзіўляліся, дзе яны там памяшчаюцца. Прыйшла і наша чарга. Спа-чатку загадалі ўсім раздзецца. у другім па-мяшканні стаяла ванна з нейкай вадкасцю. Нам загадалі мачыць у ёй ногі. Пасля гэтага стаяць на падлозе было нельга, людзі падалі. Падганяючы дубінкамі, пагналі ў наступнае памяшканне. Там нас умясцілася чалавек 700—800. Было тут вельмі горача і вельмі пахла тарам. Раптам падлога пачала падні-мацца, людзі не маглі ўстаяць і з жудасным да вядомага прафесара Філатава. была зроб-лена складаная аперацыя. Пагаршэнне зроку было прыпынена. Але як жыць далей? Вайна, той незабыўны снежаньскі дзень 1943 г. па-ламаў лёс хлапчука. Віця стаў глуханямы. Аднак жыццё не страціла для яго сэнсу. Ві-ця скончыў сем класаў. Мог працаваць, толь-кі, зразумела, на пэўнай рабоце. I тут, нібы добрая фея з казкі, зноў прыйшла на дапамо-гу Нора Аляксандраўна. Віцю ўладкавалі на працу ў таварыства сляпых у Віцебску. Прай-шоў час і Віця знайшоў тут самае галоўнае для сябе — сям’ю. Дачушка працуе ўжо. Рас-це сын. Род Маханькоў працягваецца. Насупе-рак вайне, насуперак усяму. . . ф. і. штаева.

крыкам ляцелі ўніз, адкуль шугала полымя. Гэтак жа нечакана падлога пачала выпрам-ляцца. У гэты момант зайшлі немцы і загада-лі ўсім выйсці.

Толькі ў лагеры мы даведаліся, што былі ў крэматорыі. Потым нам стала вядома, што наш вагон трапіў паміж двума вагонамі з яўрэямі, якіх адразу ж адпраўлялі ў крэма-торый. У лагеры нам далі паласатае адзенне з чырвоным трохвугольнікам, што азначала — палітычныя. Накалолі нумары. Мой нумар 76769. Усіх разлучылі з бацькамі. Я трапіла ў каранцінны блок са сваей сястрой. Раніцай давалі адну ваду, вечарам — хлеб з мякінай ці апілкамь Пасля бруднай вады (лагер стаяў на балоце) галодныя людзі сталі распухаць. Праз два тыдні пагналі працаваць на тэры-торыю лагера — чысцілі канавы, па якіх з крэматорыя цёк попел. Мы яго вычэрпвалі на бераг, а калі падсыхаў — вывозілі тачкамі на палі. Калі не было работы — да абеда пры-мушалі насіць камяні ў адно месца, а пасля абеда — назад. Праз месяц залічылі ў каман-ды, па 600—800 чалавек у кожнай. Пад’ём у пяць гадзін, у шэсць строілі на ранішнюю праверку. На работу вялі з аўчаркамі. Людзі галодныя, хто ішоў, а хто поўз, пры гэтым іграў духавы аркестр. Жудасна было бачыць усё гэта. Працавалі па 12—16 гадзін. На поле прывозілі суп з лубінам, хлеб з мякінай. I так кожны дзень. Калі на працягу тыдня хто-небудзь з блока правініўся. у нядзелю усіх жыхароў блока выганялі і прымушалі стаяць на каленях увесь дзень, іншы раз — узняўшы рукі. Стаялі і пад дажджом, і ў сцюжу.

На рабоце капалі канавы і ўкладвалі тру-бы. Раніцай кожнаму вызначалі норму. Хто быў хворы і не мог выканапь нормы, тут жа жорстка збівалі. Я заўсёды імкнулася быць побач з сястрой. Яна вельмі хварэла, і я ўвесь час баялася, што яе забяруць ў крэ-маторый. Выконвала дзве нормы — за яе і за сябе. Як можна было такое вытрымаць — не ведаю.

Калі Чырвоная Армія стала вызваляць Польшчу, нас павезлі ў Германію. Працавала на фабрыцы. Калі нашы ўступілі на тэрыто-рыю Германіі, нас пагрузілі ў вагоны і цэлы месяц вазілі без ежы і вады. Аднойчы цяг-нік спыніўся і нас выпусцілі. Мы хадзіць ужо не маглі. Страшэнна галодныя, мы поўзалі каля вагонаў і елі траву. Потым зноў паехалі. Прывезлі ў нейкі кар’ер. Але расстраляць не паспелі — вызвалілі чешскія партызаны. Нас уладкавалі ў арганізаваныя прытулкі. Там лячылі і кармілі. Праз месяц мы ўжо маглі хадзіць. Былі ў Чэхіі да прыходу Чырвонай Арміі. . .

3 успамінаў Надзеі Фёдараўны Аўчынка, 1920 года нараджэння, жыхаркі в. Дроздава

Наша вёска была партызанскай — кармілі, давалі адзенне, ратавалі параненых. 1 студзе-ня 1944 г. мяне разам з іншай моладдзю вёскі схапілі і адправілі ў лагер Ісце Аршанскага раёна. Праз два тыдні мне памаглі збегчы аднавяскоўцы Станіслаў Рак і Аркадзь Дуба-вец, якія таксама былі ў гэтым лагеры. Праз два тыдні карнікі зноў напалі на вёску. Са-гналі ўсіх жыхароў у хату, астатніх пагналі ў талачынскую турму. Праз тыдзень перавез-лі ў Барысаў. 11 сакавіка прывезлі ў Трасця-нец — для «селекцыйнага адбору». Слабейшых адразу знішчалі. Здаровых трымалі на каран-ціне тры месяцы. За гэты час многія памерлі ад голаду і тыфу. 18 мая — зноў адбор. «При-годных» адпраўлялі ў Асвенцім. Калі пад’яз-джалі да лагера, убачылі вялізную трубу, з якой на метры тры вырывалася полымя і чор-ны дым. Тады мы яшчэ не ведалі, што гэта за дым. Нас пастрыглі, загадалі зняць адзен-не і адправілі ў «лазню», у якой вада не рэ-гулявалася — ішоў то кіпень, то халодная ва-да. Мыцца не прыйшлося — нечакана загада-лі выйсці. Так мы выратаваліся. Нас загналі ў цэментнае памяшканне, двое сутак сядзелі там голыя. Потым выдалі не па размерах адзенне з крыжам на спіне, на руцэ выкалалі нумар. Мой нумар 79738. Змясцілі ў блокі. Спалі на трох ^г ярусных папах, мне дастадося месца ў самым нізе на цэментнай падлозе. Разам сд мной былі маці Марыя Дзянісаўна і малодшая сястрычка Граня. Хутка мама за-хварэла, яе забралі ў шпіталь, а адтуль у кпэ-маторый. Два дні ўсюды яе шукала, усё не магла паверыць, што яе спасцігла такая жу-дасная смерць. А было ёй толькі 47 гадоў. Малодшую сястру захавала. Слабенькая, яна ўвесь час была пры мне. Думала, куды яе ад-правяць, туды і я кінуся, нават у крэмато-рый.

14 студзеня нас перавезлі ў Германію, дзе бачылі толькі неба і зямлю — лагер быў аб-несены высокай цэментнай сцяной. Фронт набліжаўся, і нас перакінулі ў Лейпцыг, по-тым яшчэ ў нейкі горад. А з 12 па 24 краса-віка знаходзіліся ўвесь час у дарозе. Кармі-ліся тым, што дзе знойдзем у час невялікіх стаяпак. Апоўдні 24 красавіка 1945 г. ў чар-говым канцлагеры мы пачулі выбухі, стрэлы. Памятаю тую хвіліну, калі да агароджы пад-скочылі кавалерысты з зоркамі на шапках. Спачатку яны разгубіліся і некаторы час стаялі моўчкі па той бок агароджы. Па шчо-ках цяклі слёзы. Мы таксама плакалі. Ад ра-дасці.

5 кастрычніка 1945 г. былі дома. У вёсцы нас не пазнавалі нават родныя дзеці. Я цяг-нула рукі да свайго сыночка Ванечкі, а ён плакаў і ўцякаў. Але хутка бегчы не мог, маленькі яшчэ. А я дагнаць не магла. Так і павалілася перад ім. Не хапіла сіл ад радасці.

3 успамінаў Уладзіміра Захаравіча Яцкевіча, 1933 года нараджэння, ураджэнца в. Шмі-дзе. тыпчына

У сям’і нас расло шасцёра дзяцей. Я — са-мы малодшы. Вёска невялікая, усяго 9 два-роў, жылі мы ў сямі кіламетрах ад Талачына ў акружэнні варожых гарнізонаў. Па просьбе бацькі Захара Яфрэмавіча, а часцей сястры Любы, якая была сувязной партызанскай брыгады «Граза», часта хадзіў у варожыя гарнізоны, кагосьці вадзіў у Азярцы і ўлад-коўваў у знаёмых, запамінаў размяшчэнне агнявых кропак. Мне падабалася, што дарос-лыя давяраюць і даюць розныя даручэнні. Для чаго ўсё гэта і якой рызыцы сябе пад-вяргаў, гэтага не ведаў.

У пачатку 1944 г. бацька сказаў, што хутка пакідаем вёску і ідзем у партызаны. Пачалі збіраць няхітрыя пажыткі. Адзін здраднік заўважыў нашу падрыхтоўку і данёс у во-ласць. 18 лютага нас схапілі — бацькоў, сяст-ру Любу, 17-гадовага брата Леаніда (сястру Жэню арыштавалі яшчэ ў лістападзе 1943 г. ). Нас пасадзілі ў талачынскую турму. Усіх вадзілі на допыт. Я нічога не сказаў, ды і ве-даў нямнога. Праз два тыдні перавялі ў мін-скі канцлагер. Бацьку і маці расстралялі, а нас траіх у красавіку 1944 г. разам з іншымі павезлі ў таварных вагонах на захад. Праз 6—7 дзён прывезлі ў Асвенцім. Спачатку мы думалі, што нас прывезлі ў раён фабрык і заводаў — вакол узвышаліся вялікія цагля-ныя будынкі з высокімі трубамі. Любу адпра-вілі ў жаночы лагер (яе я не бачыў, пакуль

не вярнуўся дамоў). Мне накалолі нумар 188189, брату — 188188. Што засталося ў па-мяці? Холад, голад, знясільваючая праца і барацьба за жыццё. Задача ва ўсіх была ад-на — не памерці з голаду і не трапіць у крэ-маторый. Часта раніцой паднімаюць, а по-бач — мёртвы чалавек. Кожны абавязаны быў выносіць мёртвага суседа і класці на вага-неткі. якія кожную раніцу падганялі да ба-ракаў.

Месяцы праз два прайшла чутка, што ўсіх непрацаздольных дзяцей і інвалідаў будуць паліць у крэматорыі. Праз некаторы час вяз-няў дзіцячага блока № 31 пагналі на камісію. Вызначалі рост і стан здароўя. Я трапіў у кантынтвнт для знішчэння — ростам быў менш 140 сантыметраў, а гэтага было дастат-кова, каб прызнаць непригодным. У той дзень, калі нашу групу, дзяцей 40—50, пастроілі, каб весці ў крэматорый, я ўбачыў свайго Лё-ню. Ён стаяў у сараі для адпраўкі ў іншы канцлагер. Убачыўшы мяне, брат адпрасіўся, каб развітацца. I ён і я ведалі, што мяне ча-кае, але пра гэта маўчалі. I толькі ў самым канцы размовы я не вытрымаў і сказаў: «Ка-лі будзеш праязджаць міма лагера і ўбачыш у небе дым, ведай, гэта ўсё, што ад мяне за-сталося». Мы пачалі плакаць. . .

Нас падвялі да крэматорыя. Канваір пай-шоў дакладваць аб нашым прыбыцці. Невя-дома чаму, але з прахадной выйшаў другі канваір і скамандаваў: «Усе назад!», і мы з крыкам «Ура!» кінуліся ў свой блок. Але ра-дасць была нядоўгай. Апамятаўшыся, мы зразумелі: калі не спалілі сёння, значыцца — заўтра. . . Пачалі лічыць дні. Кожны вечар з палёгкай уздыхалі — яшчэ адзін дзень суджа-на было жыць. А што чакае заўтра? I так да лістапада 1944 г. Потым былі іншыя канцла-геры. I ўсюды — голад, есці хацелася і днём і ноччу. На працягу паўтара года мы не сне-далі — у абед 0,7 літра баланды, вечерам — 100 грамаў «хлеба».

Вызвалілі нас 26 красавіка 1945. А 31 мая ў 5 гадзін раніцы я пад’язджаў да станцыі Талачын. . .

3 успамінаў Міхаіла Трафімавіча Колмака, 1930 года нараджэння, ураджэнца в. Няклю-дава

Мой бацька Трафім Паўлавіч пайшоў у пар-тызаны да Мікалая Пятровіча Гудкова. Мы з маці і маленькай сястрычкай доўгі час жы-„лі ў лесе, куды схаваліся ад ворага мірныя жыхары і партизанскія сем’і. У пачатку чэр-веня 1944 г. на лагер наляцелі карнікі. Пар-тызаны кінуліся на выручку, многіх адбілі, але дзесяць чалавек, у асноўным падлеткаў, фашысты захапілі з сабой. Спачатку прыгна-лі ў вёску Рулеўшчына Сенненскага раёна. Там ў памяшканні з забітымі вокнамі ўжо было каля ста чалавек. Потым спешна адпра-вілі ў Сянно, потым — у Багушэўск. Калі поезд ад’язджаў ад станцыі, наша артылерыя ўжо абстрэльвала Багушэўск. Ішоў канец чэрвеня 1944 г. Не дні, а гадзіны заставаліся да доўгачаканага вызвалення. Прыйшло ж яно для мяне толькі праз дзесяць бясконцых месяцаў.

Прывезлі нас у Германію, размясцілі ў канцлагеры за сорак кіламетраў ад Берліна. Потым перагналі на ўсходнюю ўскраіну фа-шысцкага логава. Жылі ў абнесеных густым калючым дротам бараках, ледзьве прикрытых саломай. Працавалі многа, расчышчалі руіны дамоў, вуліцы пасля налёту авіяцыі. Многія не вытрымлівалі і паміралі. Кожную раніцу некалькі чалавек не паднімаліся з нар, іх вы-носілі і складвалі ў штабелі на тэрыторыі ла-гера. На работу вазілі на машынах, але назад прывозілі таксама не ўсіх. Дзе яны, ніхто не ведаў. Магчыма паміралі, магчыма іх рас-стрэльвалі. Чакалі бамбёжкі як збаўлення — тады адчувалі сябе вальней, маглі пашукаць штосьці прыгоднае для ежы ў руінах і на сметніку. Аб становішчы на фронце нічога не ведалі. Толькі калі пачулі раскаты арты-лерыйскай кананады з усходу, зразумелі, што вызваленне ўжо блізка.

Была гэта нядзеля, 22 красавіка 1945 г. Плакалі ўсе — і мы, і нашы вызваліцелі. Хто-сьці сфатаграфаваў мяне на памяць, каб не толькі гэты час не забываў, але і ўнукі ўну-каў ведалі, што такое фашызм і вайна. Але ці ж можна такое забыць!

Дамоў дабіраўся на дахах вагонаў, на та-варняках. 1 Мая сустрэў у Варшаве, аб пе-рамозе даведаўся ў Мінску. Да Талачына ўжо ехаў у вагоне: адзін афіцэр, якому расказаў сваю гісторыю, накарміў мяне, купіў білет на поезд і даў з сабой крыху грошай.

Дома ўсе былі ў вялікім горы: прайшло не-калькі дзён, як атрымалі вестку аб гібелі бацькі. Пасля вызвалення раёна бацьку пакі-нулі аднаўляць разбураную гаспадарку. Але праз ваенкамат бацька дабіўся адпраўкі на фронт, каб знайсці мяне. Маці наказала яго пісьмо, у якім бацька пісаў, што вызвалілі шмат канцлагераў, але ні ў адным з іх сына не знайшоў. Загінуў бацька за два тыдні да майго вызвалення — 6 красавіка 1945 г. ва Усходняй Прусіі.

Каб можна было праклясці вайну

3 успамінаў Варвары Міхайлаўны Сіняковай,жыхаркі в. Крыніцы .

Калі б можна было праклясці вайну так, каб яна больш нідзе і ніколі не ўзнікала, я знайшла б самыя страшныя словы. Яны вы-пакутаваны. Тры родныя браты мае Васіль, Фёдар, Арсеній прыйшлі з фронту інваліда-мі. Чатыры дваюрадныя браты загінулі. А колькі добрых людзей у вёсцы загінула, дык і не палічыць. . .

Нялёгка, ой нялёгка жылося нам пад аку-пантамі. Вясна 1942. . . Жылі мы тады ў Са-нях. Сястра мая Каця перахварэла тыфам. Нямоглая, яна толькі рабіла першыя крокі па хаце. А ў гэту пару фашысты пачалі ўга-няць моладзь у нямеччыну. У той чорны дзень мы з Кацяй заставаліся ў хаце ўдзвюх. Прык-меціўшы здалёк фашыстаў на вясковай вулі-цы, я хуценька апранулася і без памяці кі-нулася наўцёк — па садзе ды ў бліжэйшы ельнічак. Схавалася і разважаю. не могуць яны ўзняць з ложка Кацярыну, баяна ж, што пасля тыфу. Не ведала я тады, што вылюдкі могуць усё. Вярнулася ў пустую хату. Зай-шлася плачам: «I на што я цябе пакінула, сястрыца, лепей бы нам разам загінуць. . . » Так усё жыццё і не магу сабе дараваць. Ні-быта я вінаватая ў тым, што Кацярына зве-дала нямецкую няволю, канцлагер.

А ў снежні 1943 г. прыйшла і мая чарга. Немцы і паліцаі ўварваліся ў вёску на досвіт-ку, уцячы не змагла. Выпіхнулі з хаты, толь-кі і паспела надзець бацькавы боты. Сталі мы, юнакі і дзяўчаты, купкай па вуліцы пад прыцэламі аўтаматаў, аглядаем роднае нава-колле, развітваемся. Памятаю, падышла цёт-ка Марыя Сцяпанаўна, зияла свае анучы: «Закруці ножкі, пляменніца, каб не памерз-лі. . . » I скібачку хлеба ў кішэню наклала. Сціснулася маё сэрца ў макавае зярнятка ад жалю.

Прывезлі нас у Талачын, і перш-наперш — у засценак, на допыты, каб высветліць, ці не звязаны з партызанамі. Трымалі нас горш за жывёлін. У невялікую камеру сагналі столь-кі людзей, што ні сесці, ні легчы. Знаходзілі-ся, лічы, у цемры, толькі невялікае акенца было прарэзана ў дзвярах, ды вечарам на нейкіх адну-дзве гадзіны ўключалі святло. Так у цемры і пракалыхаліся разам з іншы-мі землякамі тры месяцы.

Цяпер думаю, як вынеслі мы гэтыя паку-ты? Стойкасць набывалі ва ўзаемнай пад-трымцы. Была ў камеры сярод нас урач Тры-буль. Бывала, знясіленыя, абражаныя, зняве-чаныя, прыгадаем сваіх родных, пачынаем галасіць. А яна: «Нельга так, жанчыны. Тры-мацца трэба. А ну, заспявайма. . . »

I мы спявалі. Натхняла родная песня. Не любілі гэтага фашысты. Як заспяваем — уве-чары святла не лакай. Але ў нас сваё святло было — святло шчырых чалавечых адносін.

У суседняй камеры сядзелі хлопцы-парты-заны. Іх часта вадзілі на допыты, катавалі. Хтосьці знайшоў іржавы цвічок. Пачалі ка-лупаць ім бервяно, каб родную гаворку, голас сваіх пачуць. Зрабілі невялікую адтуліну. Пе-рагаворваліся, хлопцы нам падказвалі, як трымацца на допытах. Шкадавалі мы іх. Апошнім дзяліліся. Адломім скарынку — ды ў адтуліну яе. падмацуйцеся, саколікі.

Колькі гадоў прайшло, а як заплюшчу во-лы — бану твары вязняў той страшнай фа-шысцкай камеры. Не забыць мне ніколі сям’і Пушкаровых — маці, дзве данушкі, хлапна-нятка. Куиаравенькі, прыгожанькі такі. Ён усім нам, дзяўяатам, любімым сынком быў. I кожная думала: хто ведае, колькі яшнэ жыць, ці давядзецца зведаць шнасце маця-рынства. Галубілі, песцілі хлопчыка. Лепшы каваланак (хаця што там лепшага было) — яму, расхінемся, рассцелем гайно якое — па-спі. Расстралялі фашысты ўсю сям’ю. Як мы плакалі, як шкадавалі. Бо і ў нас яны свет-лый пануцці расстралялі.

А хутка вызначыўся і мой лёс. Нас, юнакоў і дзяўнат, пад канвоем павялі на станцыю, адпраўляць у праклятую фашысцкую нямен-ныну. Як жывёлу загналі ў таварняк. Заны-ніліся з грукатам дзверы. I стала невыносна балюна — ці ўбаным яшнэ радзіму. Заплакалі, развіталіся з ёю.

Аказалася, што зарана развіталіся. Па да-розе, на павароце разам з некалькімі хлопца-мі ўдалося, карыстаюныся няўважлівасцю канваіра, сасконыць з цягніка. Наламі з па-раненай нагой прабіралася да сваякоў у Рай-цы. Так я засталася на родиай зямлі. Нара-давацца не маглі, і не думалася, што цераз колькі месяцаў зноў траплю ў лапы гітлераў-цаў. Але гэта ўжо быў 1944 год. Цяпер нас натхняла артылерыйская кананада, што чу-лася на ўсходзе. I фрыцы адчувалі хуткі свой канец. Не так пільна ахоўвалі, меней бы-ло канваіраў. Словам, і другі раз удалося мне саскочыць з цягніка. Няхай, думаю, буду ка-лекай, знявечанай, але застануся на сваей зямлі.

А потым быў радасны і доўгачаканы дзень вызвалення. I адраджэнне разбуранай гаспа-даркі. Пачыналі з нуля. Жыццё было цяжкім, нішчымным, але шчаслівым, бо цяпер у нас было галоўнае — незалежнасць, адваяваная бацькаўшчына. Усім мірам аднаўлялі вёскі, рупнай працай адраджалі зямлю. Я тады пре-давала сакратаром Плоскаўскага сельсавета. Увесь час была сярод людзей, і адчула як ніколі, у чым сіла нашага грамадства — у ка-лектывізме, узаемадапамозе і згуртавана-сці.

У фашысцкай няволі

Во время немецкой оккупации колхоз «12 съезд КП (б) Б» Толочинского горсовета был преобразован немецкими захватчиками в зем-ское хозяйство. Руководить хозяйством фа-шисты прислали шестидесятилетнего безумца немца Плейтера. Шеф Плейтер во время свое-го господства безжалостно бил колхозников палкой, за непокорность сажал в подвал, от-правлял на каторгу в проклятую Германию. Горю народному не было границ, а гнев на-родный рос и креп.

30 сентября 1943 г. случилось то, чему об-радовались все жители «12 съезда КП(б)Б». Помощник шефа Чепик Иван, работавший по поручению партизанского отряда, не выдер-жал и отплатил старому живодеру за все страдания родного народа, за издевательства, насилие, за сиротские и вдовьи слезы. На гумне, где лежал снятый с 50 гектаров уро-жай и стояло 450 награбленных в окрестных деревнях овец, народный мститель колесным шкворнем убил старого пса, а потом поджег гумно. О смерти шефа сразу же узнали в То-лочпне. На следующий день полевой комен-дант с шайкой разбойников ворвался в дерев-ню. На допрос были взяты сторожа и 30 колхозников. Начались пытки. Вот что рас-сказывает Кокошко Степан, схваченный бан-дитами: «Нас построили в шеренгу и отвели к лесу. Там выпытывали, кто убил шефа, кто был участником убийства. Мы держались стойко, говорили, что ничего не знаем, хотя многие готовили это убийство. Немцы угро-жали нам расстрелом, даже несколько раз давали залпы над головами, но ничего от нас не добились и отпустили домой».

На этом фашисты не остановились. Их зве-риные души жаждали невинной крови и слез. . . Они окружили оба поселка, деревни и вокруг поставили пулеметы. Ночью никто не мог выйти даже из дома, потому что по ули-цам сновала смерть. Утром немцы согнали все население на то место, где был сожжен Плейтер. Все были построены в шеренгу. Ко-мендант, проверив по списку наличие всех колхозников, развязал руки своим шакалам. Каратели, как зверье, набросились на без-оружных людей, срывали лучшую одежду, били прикладами безо всякой причины, толь-ко бы почесать свои грязные руки, да согнать свою бандитскую охоту. Сопротивляться кол-хозники не могли, потому что дула пулеме-тов смотрели на них, готовые в каждую ми-нуту выбросить усмирение и смерть.

Когда фашисты всласть натешились, ограб-ленные и измученные колхозники были силой посажены в черные машины с большими за-крытыми кузовами и отправлены на желез-нодорожную станцию, где их погрузили в вагоны.

Поезд пошел на запад. Все догадались, что их везут в проклятую Германию на каторгу, на страшные муки, на издевательства и пыт-ки. Их выгнали из родного гнезда, с родной земли, отняли все, что они добыли в процессе многолетнего труда. И у каждого в голове роились мысли о темном будущем, а в серд-це — страх перед тем ужасным положением, которое ждет их на чужбине.

Гражданка Бондаренко, которой удалось вернуться в родной колхоз после освобожде-ния, рассказывала: «Нас посадили в тесные вагоны по 50 человек. В вагонах было грязно и холодно, мы все были почти раздеты и ра-зуты. Мужчины начали осматривать вагон, нельзя ли где сделать дырку, чтобы выско-чить из вагона на ходу, но все это оказалось напрасным. Вагоны были сделаны крепко и забиты наглухо. Даже нигде нельзя было отыскать щель, чтобы в последний раз гля-нуть на родные поля, которые мы покидали навсегда. Так мы ехали три дня. Есть нам не давали. К нам никто не заходил. На четвер-тый день нам дали по двести граммов хлеба и по кружке кипятка. На пятый день поезд остановился на какой-то станции. С треском открылись двери вагонов, и к нам с криками «партизан! бандит!», держа автоматы нагото-ве, ворвались около тридцати ошалелых гит-леровцев. Грабить у нас не было чего. Начал-ся разбой. Гитлеровцы тешились, стегали нас ремнями. Потом они изнасиловали несколь-ких девушек п женщин и вышли, крепко закрыв двери вагона. На седьмые сутки поезд остановился в пограничном городе Граево. Там нас согнали в лагерь и провели меди-цинскую комиссию. Того, кто физически здо-ров. отправили в Германию, других отправили на работу на месте. Того же. кто не мог при-нести пользы, расстреляли. Так погибли мно-гие наши колхозники и многие дети разлучи-лись со своими родителями. Меня оставили в лагере. Сколько горя и мучений я там пере-несла, сколько ужасов видела! Нас заедали вши, а еще хуже донимали трижды прокля-тые гитлеровские шакалы. Ежедневные рас-стрелы, пытки, голод, холод и тоска по родной Белоруссии, по родной деревне, о прожитой жизни. Я раньше никогда бы не поверила, что сердце мое способно перенести весь этот кош-мар.

После десяти суток пребывания в этом ла-гере смерти нас, 40 человек, перегнали в дру-гой город, где мы жили еще в худших усло-виях и каждый день под конвоем ходили копать окопы. С каждым днем мы чахли, ожи-дая своего последнего часа, но в сердце вре-мя от времени все же вспыхивал огонек на-дежды на освобождение. Неужели наши род-ные сыночки не знают, что мы мучаемся в немецкой неволе? Долгожданный день насту-пил. Наша родная освободительница Красная Армия разорвала колючую проволоку кон-центрационного лагеря, и мы снова вольны. Я вернулась в свой колхоз, чтобы снова воз-родить ту жизнь, которая была до войны. Я помню на каждом шагу, что еще много на-ших соседей мучаются там, в немецкой неволе. Я все свои силы отдала для того, чтобы как можно больше помочь Красной Ар-мии. чтобы как можно скорее она вырвала из оков неволи всех советских граждан и учи-нила суд и расправу над бешеным фашизмом. Этот день близок!»

Этот день близок! Красная Армия давит фашистских гадов в их собственном логове. Она несет на своих штыках смерть фашист-скому господству и свободу всем угнетенным народам. Ее славных воинов зовут в решаю-щий бой слезы и страдание, кровь и смерть советских граждан, томящихся в проклятой Германии. Ей помогает своим честным трудом в тылу весь советский народ. День победы близок!                             А. Варанов.

Газета «Чырвоны хлебароб» 24, 29 снежня 1944 г.

4 студзеня 1945 г.

Не дзеля славы

Іван Сяргеевіч Чэпікіяго сястра па маці На-дзея Ігнатаўна Палякова — удзельнікі партызан-скага руху на Талачыншчыне. Аб іх лёсе паведамі-лі чытачам на старонках газеты «Сцяг ІлЫча» (1987, 15 студз. і 2 крас. ) былыя партызаны А. Р. МачахоўскііМ. А. Сафронаў. На падставе іх ма-тэрыялаў і зроблены гэты нарыс.

Пасажырскі поезд набліжаўся да Беласто-ка. I тут нечакана пачуўся страшэнны гул. які праз імгненне змяшаўся з жудаснымі вы-бухамі, грукатам, крыкамі. Вагоны захісталі-ся і спыніліся. Ніхто нічога не разумеў. I толькі. калі павыскоквалі з вагонаў, уба-чылі, што на поезд зроблены паветраны на-лёт. Была раніца 22 чэрвеня 1941 года. Так сустрэла ванну Надзея Палякова, якая ехала ў Беласток, дзе вучылася на першым курсе педагагічнага інстытута.

I пачалося яе блуканне па дарогах Белару-сі. Да Мінска ішла разам з адступаючымі вайсковымі часцямі, дапамагала параненым. У горад трапіць не ўдалося. Ен ужо быў за-няты фашыстамі і гарэў. Далей прабіралася з бежанцамі, бачыла палаючыя гарады і вёс-кі. тысячы людзей, якія, кінуўшы родныя мясціны, праз лясы і балоты пад пякучым сонцам цягнуліся на ўсход. Надзея імкнулася хутчэй да сваіх, за лінію фронту, хацела да-памагчы Радзіме ў барацьбе з захопнікамі. Вось, нарэшце, і родная Талачыншчына. Тут, у вёсцы Гарбачэва Алёнавіцкага сельсавета, жыла маці. Зайшла праведаць, думала на хві-лінку, але затрымалася. Людзі пераканалі, што змагацца з ворагам можна і ў яго тыле. Тры яе браты і муж былі на фронце.

Паступова стала наладжваць сувязі з пар-тызанамі, выконвала іх заданий Вясной 1943 года ўцёк з фашысцкага палону яе брат Іван Сяргеевіч Чэпік і адразу настойліва стаў дабівацца сустрэчы з партызанамі. Гэта суст-рэча адбылася выпадкова, калі брыгада «Чэ-кіст» вярталася на свае базы з зімоўкі ў ле-пельскіх лясах. Нечакана для сябе Іван Чэ-пік у групе партызан убачыў знаёмага па армейскай службе старшага лейтэнанта Д. Я. Пракапца, які быў начальнікам штаба пята-га партызанскага атрада.

Сустрэча была кароткай, але канкрэтнай. Іван Чэпік ахвотна ўзяўся выконваць пар-тизанскія даручэнні і неўзабаве па іх задан-ию ўладкаваўся працаваць у нямецкую зем-скую гаспадарку ў Зарэччы. Здабываў каш-тоўныя разведданыя аб праціўніку і праз Надзею Палякову перадаваў іх партизанам. Дзейнічаў смела і рашуча, часам нават дзёрз-

ка. У памяці яшчэ свежыя былі здзекі, што давялося перанесці ў фашысцкім палоне, і лютая нянавісць да рабаўнікоў кіпела ў ім.

Гітлераўцы не маглі не заўважыць гэтага і вельмі хутка западозрылі хлопца ў сувязях з партызанамі, устанавілі сачэнне. Аднойчы затрымалі сястру, але, не знайшоўшы ў яе пры вобыску нічога падазронага, адпусцілі. Чэпік адчуў пагрозу, зразумеў, што не сёння-заўтра будзе арыштаваны, і вырашыў бегчы з Талачына, але не проста бегчы, а знішчыў-шы ўраджай збожжа, якое павінны былі ад-правіць у Германію і расквітаўшыся за здзекі над савецкімі людзьмі з фашысцкім вар’ятам Плейтарам, які кіраваў земскай гаспадаркай. 30 верасня 1943 года, зазваўшы свайго шэфа ў свіран, дзе ляжала сабранае жыта і стаяла 450 адабраных у насельніцтва і падрыхтава-ных для адпраўкі ў Германію авечак, ён ка-лёсным шворанам забіў фашыста і падпаліў будынак. Многім талачынцам запомціўся той пажар. Вось што ўспамінае былы жыхар па-се лка Другое Зарэчча Я. Ф. Кухта:

— Добра помню, як гарэў вялізны, метраў на 50 у даўжыню, хлеў. Палаў агромны стог саломы. які стаяў з ім побач. Як ні стараліся немцы, пату-шыць агонь не змаглі. А было іх многа: у пасёлку знаходзіліся дзве казармы з салдатамі. Спачатку, не знайшоўшы Плейтара і Чэпіка. гітлераўцы ра-іпылі. што яны ўчынілі пажар і збеглі да парты-зан. Але на другі дзень, калі на папялішчы ўба-чылі абгарэлы труп упраўляючага. зразумелі ўсё. Не проста было зрабіць такое аднаму, ды яшчэ днём, калі навокал немцы. Відаць, усё было пра-думана загадзя. Полымя ахапіла ўсё імгненна: не інакш як ён абліў унутры бензінам. Згарэла і ма-латарня, што была побач са свірнам. Паспелі толь-кі адагнаць трактар. Конь, выязны цёмна-шэры ў яблыкі жарабец, быў запрэжаны ў рысорку і ста-ну непадалёк. На ім, пакуль брала сілу полымя, Чэпік уцёк.

Далейшы лёс I. С. Чэпіка невядомы, па не-каторых звестках ён загінуў.

Тым часам Надзея Палякова, раней папя-рэджаная братам, пакінула дом і пайшла ў партызаны. Яна працавала ў разведвальна-дыверсійнай групе. Гэта была смелая і рашу-чая разведчыца, з пэўным вопытам работы ў тыле ворага. Яна займалася падборам лю-дзей для разведкі. Наведвалася ў Талачын. Але там яе многія ведалі. Даводзілася маскі-равацца. 3 дакументамі бежанкі, якая шукае родных, яна аоходзіла кватэры, сустракалася з патрэбнымі ёй людзьмі, давала заданні, збі-рала інфармацыю. Нярэдка гэта былі каштоў-ныя звесткі аб размяшчэнні фашыспкіх час-цей і складоў, аб ахове чыгункі, мастоў, за-мініраваных участках, удакладненыя схемы агнявых кропак ворага, медыкаменты, па-пера.

У маі 1944 года, спяшаючыся на сустрэчу з сувязным, на лясной паляне непадалёк ад вёскі Зайкаўшчына Надзея нечакана наткну-лася на засаду. Гітлераўцаў было больш дзе-сятка, яны стаялі ў хмызняку і чакалі, пакуль яна падыдзе. Разведчыца міжволі спынілася. Адна за адной мільгалі думкі: што рабіць. . . Рантам, апусціўшы руку ў сумку, намацала гранату, пра якую ў хвіліну разгубленасці забыла, вызваліла ад засцерагальніка і, імгненна выхапіўшы, кінула ў бок ворагаў. Гітлераўцы пападалі ніц. Раздаўся выбух. А Надзея з усіх ног пабегла назад, да выра-тавальных дрэў. Ззаду застракаталі аўтама-ты, пачуліся крыкі. Але родныя яліны ўжо ўкрывалі яе ад смертаносных куль.

Надзея Ігнатаўна Палякова ўзнагароджана ордэнам Айчыннай вайны, медалямі «За адва-гу», «Партызану Айчыннай вайны» і іншымі.

У ліпені 1944 года пасля вызвалення Бела-русі адважная партызанка вярнулася дадому, у родны калгас яна прыехала на сваім бая-вым кані. У той час гэта быў адзіны конь у калгасе. Тады яна яшчэ не ведала, што не дачакаецца з вайны мужа і трох братоў. Аў-тамат змяніла на падручнікі і сшыткі. Окон-чила Аршанскі настаўніцкі інстытут, потым завочна Мінскі педагагічны інстытут імя А. М. Горкага. Вучыла грамаце і дабраце дзя-цей. Выгадавала сваіх траіх. Зараз на пенсій

Суджана жыць

3 успамінаў Марыі Іосіфаўны Бондаравай, былой сувязной брыгады «Граза»

Нас у сям’і было чацвёра — маці, два браты і я. У сям’і панаваў дух патрыятызму. Гэтым мы былі абавязаны сваей маці, школе і са-вецкай рэчаіснасці.

Калі летам 1942 г. да вёскі Шыбекі дайшлі чуткі. што непадалёку дзейнічае атрад засло-наўцаў, старэйшы брат Іван з двума акружэн-цамі Аляксандрам і Гаўрылам (прозвішчаў іх не памятаю) пайшлі да іх у лес,

Маці, брат Пётр і я жылі дома. Іван час ад часу забягаў дамоў. Прыносіў лістоўкі, якія мы распаўсюджвалі і заўсёды прасіў маці пячы больш хлеба, каб у любы час маглі ад-даць партызанам. Пеця збіраў і хаваў зброю, я таксама атрымала задание: увесь вольны час вязала цёплыя рэчы для партызан, у ас-ноўным пальчаткі і шалікі (маці прала воў-ну)„. У чэрвені да нас прыйшлі дзве дзяў-чынкі, дваюрадныя сёстры Таня Хрыпач і Валя Дземяшкевіч. Яны паведамілі, што на поўнач ад вёскі Межыёва дзейнічае атрад С. Ц. Баранава, якому неабходна звязацца з заслонаўцамі. Мы з дзяўчатамі пайшлі ў ат-рад, дзе сустрэліся з Пятром Андрэевічам Андрэевым. Я дала згоду быць сувязной. Ноччу да нас зайшлі партызаны з атрада К. С. Заслонава, і я передала просьбу Андрэ-ева. На наступны дзень мы з Таняй пабеглі ў атрад, каб паведаміць месца сустрэчы з за-слонаўцамі. Потым яшчэ не раз выконвала за-даній партызан.

27 лістапада 1942 г. наш дом быў акружаны смалянскай паліцыяй. У хаце былі толькі мы з маці (Пеця дома рэдка бываў). Яна пра-ла воўну, я вязала. Мне ўдалося схавацца, а маці забралі ў аршанскую турму (зноў мы сустрэліся толькі 23 чэрвеня 1945 г. ). Ку-ды было ісці? Партызан знайсці не змагла — брыгады змянілі месца дыслакацыі. Братоў таксама не знайшла ні ў Межыёве, ні ў Ва-роніне, ні ў Шынкове. Ноччу цішком прабра-лася ў родную вёску да дзядзькі, які ў той час выконваў абавязкі старасты. Неяк ноччу пастукалі ў дзверы.                     ;

— Адчыняй, партызаны!

Дзядзькава жонка ўзрадавалася і прамо-віла:

— Як добра! Сястра Бондарава Івана ўжо цэлы месяц шукае сустрэчы з братам.

У дзверы ўварваліся . . . фашысты. Гэта бы-ло 27 снежня 1942 г.

У Смалянскай камендатуры дапытвалі, дзе знаходзяцца партызаны, хто ім дапамагае. А каб гаварыла, білі палкамі. Нават паміраю-чы, хацелася адпомсціць ворагам і іх служ-кам, якіх было трое ў нашай вёсцы і па Даво-су якіх, відаць, была схоплена маці. Замест сапраўдных прозвішчаў сувязных я назвала імёны паліцэйскіх. Мяне перасталі біць, але праз дні два ўсё высветлілася — фашысцкія паслугачы з’явіліся ў камендатуру. . . Тады акупанты мне прапанавалі выбіраць — або я «добраахвотна» еду ў Германію, або я і маці будзем расстреляны. Я была ўпэўнена, што абавязкова ўцяку, толькі б вырвацца з камен-датуры, і вырашыла ехаць, каб выратаваць маці.

У дарозе ўцячы не ўдалося — як раз у на-шым вагоне знаходзілася ахова поезда. Пры-везлі ў Лейпцыг на ткацкую фабрыку. Месяц вучыліся ткаць на двух станках. Працаваць я на іх не магла, для мяне было лягчэй па-мерці. У першы ж дзень самастойнай работы ўстала раней за іншых, тайком прабралася на фабрыку, зламала свае станкі і зноў не-прыкметна вярнулася ў інтэрнат, які стаяў на тэрыторыі фабрыкі. Дзень прайшоў спа-койна, а позна вечарам за мной прыйшлі тры вялізныя немцы. Збілі мяне і босую павялі праз увесь горад у турму. Кінулі ў адзіноч-ную камеру. Калі дзверы зачыніліся, я запела «Інтэрнацыянал». Мне вельмі хацелася, каб за мной вярнуліся і дабілі. Жыць не хацела-ся. Не ведаю, колькі прайшло часу, але да мяне ніхто не прыходзіў. Я пачала ламаць халодную печ і кідаць цагліны ў жалезныя дзверы. Моцна крычала, пасылаючы праклёны фашыстам. Потым былі іншыя турмы і адзі-ночныя камеры. На маё здзіўленне, мяне больш не білі. У хуткім часе (прыкладна ў сакавіку 1943 г. ) разам з іншымі прывезлі ў Асвенцім. Спачатку быў каранцін, потым ла-герная бальніца (рэвір). Я часта траціла пры-томнасць, некалькі разоў мяне адбіралі для адпраўкі ў газавую камеру. Але кожны раз ратавалі маці-патрыёткі, якія хавалі мяне (пра гэта я даведвалася потым, калі прыхо-дзіла ў прытомнасць). Потым яшчэ не адной-чы мы дапамагалі адзін аднаму ў барацьбе за жыццё. Па меры набліжэння Чырвонай Арміі вязняў, хто мог хадзіць, вывозілі ў глыб Германіі. Пасля Асвенціма трапіла ў Равенсбрук, потым у Эберсвальд. Этапам ішлі да горада Шчэціна. Тут нас і вызвалілі.

Дамоў вярнулася, калі ужо не было вы-стралаў. Людзі хадзілі свабодна, смяяліся, ра-даваліся мірнаму небу. Я яшчэ доўга не маг-ла прывыкнуць да цішыні, асабліва страшна было ноччу. . . Даведалася, што 19-гадовы брат Пётр загінуў летам 1943 г. У верасні пайшла працягваць вучобу ў Смалянскую сярэднюю школу. Потым тры гады вучылася завочна на настаўніцу. Ўсё сваё жыццё прысвяціла дзецям. Імкнулася выхаваць іх добрымі і са-мастойнымі, сапраўднымі патрыётамі сваёй Радзімы.

У імя перамогі

3 успамінаў Веры Рыгораўны Другаковай (Заржэцкай), сувязной брыгады «Чэкіст»

Перад вайной я выкладала беларускую мо-ву і літаратуру ў Сухачэўскай няпоўнай ся-рэдняй школе. Калі раён быў акупіраваны, мы, камсамольцы і моладзь навакольных вё-сак, уключыліся ў актыўную барацьбу з не-навісным ворагам. Спачатку збіралі ў лесе зброю. Пазней сталі перапісваць і размна-жаць лістоўкі. Вясной 1942 г. камсамольцы Іван Альшэўскі, Ілья Баркоўскі, Косця Зар-жэцкі, Алег Беразнеў пайшлі ў лес да пар-тызан атрада А. Ф. Сімдзянкіна. Оля Гуры-нова, Оля Разумовіч і я сталі сувязнымі атрада. Пры сустрэчы з А. Ф. Сімдзянкіным наказала яму, дзе схаваны сабраныя летам 1941 г. зброя і боепрыпасы.

Оля Разумовіч уладкавалася на работу да акупантаў: збірала ў насельніцтва малако і рабіла з яго смятану. Частку прадуктаў яна перапраўляла партизанам. Насілі з ёй лістоў-кі ў Талачын, Коханава, Круглае, Лотву. Ві-даць, акупантам стала штосьці вядома — да Олі і мяне некалькі разоў прыходзілі з во-быскам, забіралі ў воласць. Аднак доказаў не было, і мы зноў вярталіся дамоў. Мне ўда-лося ўстанавіць сувязь з бургамістрам стан-цыі Слаўнае Трыбулем і яго жонкай Клавай, урачом. Трыбуль выдаваў партизанам паш-парты і пропускі, а жонка збірала і передава-ла медыкаменты. Праз С. П. Саўчанку (пазней камісар 5-га асобнага атрада) усё гэта пере-давала ў брыгаду «Чэкіст».

Па заданию камандзіра разведкі 5-га асоб-нага атрада М. А. Сафронава ўстанавілі су-вязь з Воўкавіцкай воласцю, адкуль переда-валі паперу для друкарні, патроны, гранаты, пропускі. У лютым 1944 г. атрымалі новае задание — уладкавацца на работу ў вайско-вую часць. Гурынова, якая ведала нямецкую мову, стала працаваць у пральні, што абслу-гоўвала прыбыўшыя вайсковыя часці ў Тала-чыне. Пазней там стала працаваць і наша сяброўка Дзіна Фінагенава, бежанка з Арлоў-скай вобласці. Спачатку ўсё ішло добра — хутка завязалі знаёмства з афіцэрамі, у якіх вывуджвалі сакрэтныя звесткі. Аднойчы, зда-быўшы дадзеныя аб перадыслакацыі варожых дывізій, Гурынова не дачакалася мяне на станцыі Талачын і сама накіравалася ў атрад. На чыгуначным пераездзе яе сталі старанна абшукваць. Нічога не знайшоўшы, паліцай схапіў Олю за касу. На снег упала паперка з нумарамі дывізій. . . Оля трапіла ў «Пушніну». Аднойчы, калі вязні чысцілі канюшню, дзяў-чына паспрабавала ўцячы. Ахова схапіла яе і начала жорстка збіваць. На допытах такса-ма білі. Оля стала забывацца, у камеры і на 'допытах пела, а то пераходзіла ў плач. Праз некалькі дзён схапілі і нас — Олю Разумовіч, Дзіну Фінагенаву, Соню Дзегцярову і мяне. Здарылася гэта 19 лютага 1944 г. Камера бы-ла забіта людзьмі. Спалі на нарах, пад нарамі і прама каля прыбіральні, седзячы на ку-кішках. Вады не было. За ўвесь дзень давалі нейкага варыва без хлеба. Але мы трымаліся. Па вечарах нары служылі сцэнай — пелі пес-ні, чыталі «Узника» А. С. Пушкіна. Адну песню склалі самі. У гэты час сядзелі ў «Пуш-ніне» Вера Крапопава, сям’я Трыбуляў са Слаўнага, Варвара Латышова, Валя Багдан-ская, тры сястры Савік — Феня. Ліда, Галя — з Азерыцкага сельсавета, Рая Лугаўская з вёскі Равуча, партызан Драніца і іншыя.

8 сакавіка фашысты павезлі на расстрэл 20 мужчын і жанчын. Нас працягвалі мучыць. А 26 красавіка забралі Олю Гурынову і Дзі-ну Фінагенаву. Іх расстралялі ў Маціеўскім лесе. Соню Дзегцярову адпусцілі дамоў, нас з Разумовіч адправілі ў канцлагер у Герма-нію. Прывезлі ў горад Ульм. Казарма на 60 чалавек, 20 трох’ярусных ложкаў. На кожным замест матрацаў стружка і дзве рагожы. Пад-німалі з аўчаркай у пяць гадзін раніцы. Пра-цавалі на аўтазаводзе грузчыкамі. Кармілі тры разы — раніцай кружка несалодкай эрзацкавы і 150 грамаў хлеба з апілкамі. у абед чарпак баланды з сіняй капустай або шпінату, вечарам вінегрэт з буракоў. Ад та-кой ежы ледзьве перастаўлялі ногі. Аднак духам не падалі, нават складалі вершы. Адзін з іх стаў для нас гімнам. Калі грузілі скрыні з медыкаментамі, адкрывалі іх і знішчалі пе-равязачны матэрыял. Пазней нас перавялі ў цэх камплектацыі машын. Працавала пад строгій наглядам фашыстаў. Тут таксама шкодзіла — выкідвала гайкі ад бензабакаў, знішчала ключы ад машын. Мяне злавілі і пасадзілі ў карцэр. А праз тры дні наляцелі американскія самалёты і пачалі бамбіць го-рад. Я паўжывая выпаўзла з падвала разбу-ранага дома. Горад ляжаў у руінах. Ста-ла выбірацца за горад, там сустрэла шмат збеглых з аўтазавода. Схаваліся ў полі,

дзе ляжалі бурты з бручкай (гэта быў канец сакавіка 1945 г. ). Паміж буртамі і жылі. А 26 красавіка 1945 г. нас вызвалілі амери-канскія салдаты. «Усіх рускіх сабраць, апра-нуць, накарміць і адправіць на радзіму»,— быў загад. Нас павезлі ў Польшчу. Там доўга лячылі. А 5 верасня я стаяла на парозе род-нага дома. Убачыла хворую і пачарнелую ад гора маці, малодшага брата Валянціна, які стаў інвалідам. Старшы брат Косця загінуў у партизанах, Іосіф пахаваны ў Прусіі. Та-кой цаной заплаціла наша сям’я за пера-могу.

Больш сарака гадоў працавала ў школе. Выхавала траіх дзяцей. Школу не забываю — яна па-ранейшаму мой другі родны дом. . .

Вытрымалі

3 успамінаў Еўдакіі Максімаўны Шумскай,

сувязной партызанскай брыгады «Граза»

Першы дзень вайны сустрэла ў г. Бяроза Брэсцкай вобласці. У 5 гадзін раніцы мужа паднялі па трывозе. Мы яшчэ не ведалі, што гэта — вайна. думалі, звычайная трывога. да якіх мы, афіцэрскія жонкі, адносіліся як да звычайнай і неад’емнай часткі нашага жыц-ця. А ў 8 гадзін пачалі бамбіць горад. . . Апоў-дні на хвіліну забег муж. Толькі і паспеў сказаць, што вечарам сем’і ваеннаслужачых эвакуіруюць у лес. I зноў пабег у часць, якая стаяла на абароне горада. На машыне нас давезлі да Пухавіч. У дарозе некалькі разоў бамбілі, вакол было шмат параненых. 3 Пу-хавіч ноччу поездам дабраліся да Магілёва, потым да Крычава, адтуль — на Оршу. У Ор-шы я апынулася толькі 28 чэрвеня. Тут зноў трапілі пад бамбёжку. Сіл больш не было — за тыдзень да вайны захварэла на брушны тыф, а на руках яшчэ трохмесячйы сын. Ка-лі б не жанчыны, якія дапамагаяі ў дарозе, не ведаю, ці дабралася б да Пярэвалачні, дзе жылі бацькі.

Праз некалькі дзён з Баранавіч да бацькоў прыехала мая сястра Кацярына Максімаўна Нарчук з дваімі дзецьмі. Фронт набліжаўся і да нас, многія жыхары пакідалі вёску. Мы з-за дзяцей і маёй хваробы ехаць нікуды не маглі. Чырвонаармейцы параілі выкапаць акоп. Баі ішлі ўжо каля вёскі. Ноччу, калі страляніна сціхла, сястра разам з маці пера-цягнула мяне і дзяцей далей ад вёскі. А калі вярнуліся назад — там ужо былі немцы. Наз-ией за сястрой прыйшоў яе муж Іван Міка-лаевіч Нарчук. і яны ўсе паехалі ў Козкі да яго бацькоў. У кастрычніку 1942 г. Іван Мі-калаевіч быў залічаны ў партизанскую бры-гаду «Граза». Гэта стала вядома акупантам. Усю сям’ю Нарчукоў, у тым ліку і маю сяст-ру, забралі ў «Пушніну» і расстралялі. Заста-ліся толькі дзеці Кацярыны. Маці прывяла іх да нас. Хутка ў Пярэвалачні стала вядома, што за сувязь з партизанамі расстралялі на-шых сваякоў. Мясцовыя ўлады сталі адносіц-ца да нашай сям’і падазрона і варожа. Мы з братам Міхаілам, які вярнуўся з палону, па-кляліся помсціць ворагу, як толькі зможам. Міша стаў сувязным брыгады «Граза», улад-каваўся працаваць на чыгунку, каб перада-ваць партизанам звесткі аб руху цягнікоў. Звесткі гэтыя я насіла ў Козаўку і перадавала праз сувязнога ў брыгаду. Мясцовых жыхароў часта ганялі на чыгунку высякаць хмызняк уздоўж дарогі, а таксама працаваць у стало-вую, дзе харчавалася ахова чыгункі. Сярод ахоўнікаў было шмат уласаўцаў. Па заданию С. М. Нарчука, камандзіра брыгады «Граза», начала асцярожна наладжваць з імі сувязь. Многія з іх хацелі перайсці ў партызаны, але не ведалі, як гэта зрабіць. Праз некаторы час дамовіліся аб сустрэчы з партызанамі за Букаравам. У хуткім часе ў лес перайшло не-калькі груп уласаўцаў.

У 1943 г. па загаду С. М. Нарчука мы пе-рабраліся ўсёй сям’ёй у лес. Мішу хутка пе-равялі ў брыгадную разведку (ён добра ведаў нямецкую мову). Старых, дзяцей і жанчын часова пакінулі ў падрыўнікоў. Калі пачалі-ся баі і гітлераўцы ўсё глыбей заходзілі ў лес, мы перайшлі ў лепельскія лясы. Там жылі ў зямлянках, даглядалі жывёлу, пяклі хлеб, мылі бялізну. Ахоўвалі збожжа, зака-панае ў ямах. У маі 1944 г. пачалася блакада Лепельскай зоны. Карнікі былі ужо зусім блізка, і мы былі вымушаны выйсці з нашага лагера. Сустрэлі партызан брыгады Лявона-

ва і разам з імі падаліся ў балоцісты раён возера Палік. Пачаліся цяжкія дні выпраба-ванняў. Днём і ноччу над балотам кружылі варожыя самалёты. Схавацца было немагчы-ма — усюды нас знаходзілі разведвальныя «рамы», якія суткамі віселі над галавой. Бам-бёжкі іх змяніліся артабстрэлам. Дзень пера-блытаўся з ноччу. Самае страшнае было тое, што з намі былі дзеці. Яны захлыналіся ў багне, рукі дзервянелі, трымаючы іх увесь час на руках. Амаль месяц жылі без ежы і літаральна ў вадзе. Са мной быў мой трохга-довы сын. Калі не даставалі варожыя кулі, знішчаў толад. Адна была думка — чым на-карміць і як іх сагрэць у гэтым пекле. Праи, шло ўжо столькі гадоў, а ніяк не забыць таго дзіцячага крыку, іх галодных вачэй, поўных смяротнага страху і надзеі, што маці прыду-мае што-небудзь і збавіць іх ад пакут. I ўсё-такі нам было суджана выжыць. Калі неча-кана стала ціха, падаліся да партызанскага лагера. Выйшла ў той дзень 10 партызан, сям’я Былінскіх і мы. Усё засталося на мес-цы — карнікі не знайшлі лагер. За многа дзён упершыню елі хлеб. Адпачыўшы, пайшлі ў лагер брыгады Дзьячкова. Партызаны заста-ліся назіраць за дарогай. Праз некалькі дзён яны прыбеглі і паведамілі, што нашы войскі рухаюцца па дарозе. Сустрэліся з імі ў лесе. Шмат было слёз, радасці. У хуткім часе мы прыехалі дамоў. Сустрэлі нас суседзі Петраш-кевічы. Мне паведамілі цяжкѵю вестку — за-гінуў брат Міша. Гаспадарка была разбурава. Першы час вельмі дапамагалі суседзі, дзялі-ліся ўсім, іншы раз апошнім. Я ўладкавалася працаваць у дзіцячым доме, потым да пенсіі працавала ў райваенкамапе.

Подзвігаў ніякіх не здзяйсняла, але імкну-лася зрабіць усё, што было ў маіх сілах, каб наблізіць нашу агульную перамогу. У блака-дзе, магчыма, і выжылі, што верылі ў яе свет-лы дзень.

Наш камбрыг

3 успамінаў былога сакратара Талачынскага падпольнага райкома партыі Аляк-сея ГІятровіча Пахамовіча

У Плоскаўскім сельсавеце ёсць невялікая вёска Козкі. Тут у беднай сялянскай сям’і Мікалая Нарчука ў 1910 годзе нарадзіўся сын, якога назвалі Сямёнам. Некаторыя з яго адна-годкаў і зараз жывуць у гэтай вёсцы. Памя-таюць Сямёна. Ды і як не помніць кемлівага, жвавага Сямёна, завадатара ўсёй дзетвары!

У перыяд калектывізацыі камсамолец Нарчук стаў адным з актыўных арганізатараў переходу сялян на новы шлях жыцця. У 1932 годзе ён уступіў у рады ВКП(б), пра-цаваў старшынёй сельсавета, яго выбралі сакратаром партыйнай арганізацыі. Упершы-ню я сустрэўся з Сямёнам у 1936 годзе ў вёс-цы Кувечына Полюдаўскага сельсавета, калі там у ганаровай абстаноўцы калгаснікам быў уручаны Акт на вечнае карыстанне зямлёй. Ен, зусім яшчэ малады, сядзеў за вялікім стадом сяпод пажылых барадатых сялян і вёў шчырую размову аб праблемах і цяжкасцях перажываемага перыяду. I столькі ў ім было энергіі, упэўненасці, аптымізму, што нават самыя асцярожныя адразу пачыналі верыць мала дому старшыні!

У наступным, 1937 годзе Сямёна Мікалае-віча выбралі першым сакратаром райкома камсамола. Як здольнага арганізатара мола-дзі неўзабаве накіравалі на партыйную рабо-ту — сакратаром Талачынскага райкома пар-тыі. Нарчук не ўхіляўся ад вострых пытан-няў, умеў выслухаць людзей, параіць. Яго асабістае абаянне, умение прыцягнуць да ся-бе любога і пераканаць дапамагалі сакратару ў самых нечаканых сітуацыях.

Перад самай вайной Сямёна Мікалаевіча прызвалі на ваенныя зборы, адкуль ён адразу быў накіраваны ў дзейную армію. А ў маі 1942 года па закліку Кампартыі Беларусі пры-быў на Асобы Беларускі збор, які рыхтаваў кадры для арганізацыі і кіраўніцтва бараць-бой партызан у тыле ворага. Тут, пад Мура-мам, што на Уладзіміршчыне, ён з вялікай радасцю сустрэў сваіх землякоў Мяжэвіча з вёскі Жукнева, Кіпрыянца з Талачына, Ра-шэтнікава з вёскі Стары Талачын, Ворашня з вёскі Ваўкавічы і іншых. Яны склакі касцяк партызанскага атрада «Граза», які ў ліпені 1942 года прыбыў у свой родны раён. Нарчук, камісар атрада, а потым брыгады «Граза», стаў адным з выдатных арганізатараў парты-занскага руху ў раёне.

Сустрэўся я з Сямёнам Мікалаевічам у Ду-баўскім лесе восенню 1942 года, калі мы, гуд-коўцы, вярнуліся з працяглага рэйду. Ён пра-панаваў мне перайсці ў яго брыгаду. Хутка я стаў камісарам атрада імя Аляксандра Неў-скага партызанскай брыгады «Граза». Па аба-вязку службы часта даводзілася сустпакацца з Сямёнам Мікалаевічам. Партызаны любілі яго, верылі свайму камісару. Быў ён чалаве-кам тактоўным, усёй душой унікаў у цяжка-сці і патрэбы людзей. Праяўляў пастаянны клопат аб партизанах: каб былі заўсёды на-кормлены, мелі адзенне, абутак. Камісар не цярпеў людзей, якія праяўлялі баязлівасць, нерашучасць. Нерашучых пасылаў разам з валявымі камандзірамі на адказныя заданні. I людзі паступова загартоўваліся, больш упэў-нена ішлі ў бой. Сямён Мікалаевіч ведаў многіх людзей у раёне, а з тымі, хто застаўся на акупіраванай тэрыторыі, вёў адкрытыя размовы. «Грамадзянін нашай краіны не мо-жа сядзець без справы і чакаць, калі вернец-ца Савецкая ўлада,— гаварыў ён. — Неабход-на змагацца ўсім, усімі сіламі».

3 чэрвеня 1943 года С. М. Нарчук — каман-дзір брыгады «Граза». У гэты час у брыгадзе было ўжо 8 атрадаў — каля тысячы ўзброеных партызан. Ва ўсіх атрадах дзейнічалі пярвіч-ныя партыйныя і камсамольскія арганізацыі. Брыгада фактычна кантралявала каля 180 на-селеных пунктаў, падтрымлівала з насельніц-твам цесную сувязь.

У пачатку ліпеня 1943 года пачаў сваю работу падпольны райком партыі, які ўзнача-ліў Сямён Мікалаевіч Нарчук.

3 кожным днём раслі нашы сілы. больш адчувальнымі станавіліся ўдары па ворагу. Набатам прагучаў заклік райкома партыі ўсі-мі сродкамі дапамагаць Чырвонай Арміі гнаць ворага з роднай зямлі.

Паспяхова была праведзена аперацыя «Рэй-кавая вайна»: партызаны вывелі са строю 550 рэек. Пад камандаваннем камбрыга былі ажыццёўлены сотні баявых аперацып па раз-грому варожых эшалонаў, гарнізонаў праціў-ніка і інш.

. . . Сямён Мікалаевіч вельмі часта каля каст-ра марыў разам з байцамі аб мірнай працы, аб шчасці пасляваеннага жыцця. Але не да-вялося камбрыгу ўбачыць мірнае жыццё. У жорсткіх схватках у дні блакады кра-савіка — мая 1944 года памёр наш любімы камбрыг. А было яму ўсяго 34 гады. . .

Да перамогі ішлі разам

3 успамінаў Г. А. Кірпіча

Герасім Аляксеевіч Кірпіч нарадзіўся 15. 1. 1909 г. ў сяле Яцкі Васількоўскага раёна Кіеўскай вобла-сці. Член КПСС з 1937 г. У Чырвонай Арміі з 1931 г. Удзельнічаў у вызваленні Заходняй Бела-русі ў 1939 г. 3 першых дзён вайны на фронце, удзельнік абарончых баёў пад Ваўкавыскам, Сло-німам, Мінскам. У партызанах з жніўня 1941 г. : камандзір разведгрупы. атрада, з мая 1942 г. ка-мандзір партызанскай брыгады «Чэкіст». у жніўні 1943 — чэрвені 1944 г. камандзір Шклоўскай ваен-на-аператыўнай групы. Адначасова быў членам Шклоўскага падпольнага РК КП(б)Б. Пасля вы-звалення Беларусі — на партыйнай рабоце: інструк-тар, загадчык сектара ЦК КП(б)Б. у Мінскім аб-коме. сакратар Рудзенскага РК КПБ. 3 1958 г. , пасля заканчэння Вышэйшай партыйнай школы пры ЦК КПСС, працаваў у органах партыйнага кантро. тю, на савецкай рабоце ў Мінску. 3 1968 г. пенсіянер рэспубліканскага значэння. . Жыве ў Мінску. Узнагароджаны 4 ордэнамі, медалямі.

Першыя груны і атрады будучай партызан-скай брыгады «Чэкіст» зараджаліся на стыку Талачынскага, Аршанскага, Шклоўскага, Крутлянскага раёнаў у Рацаўскім лесе.

За першую ваенную зіму, якую нам давя-лося прабыць у вёсках, былі завязаны знаём-ствы з людзьмі, ведалі, да каго і з чым можна звярнуцца. У навакольных жа лясах арыен-таваліся яшчэ недастаткова добра. На дапа-могу прыйшлі моладзь і нават падлеткі, якія ЙУДоўна ведалі свае родныя мясціны. У мно-гіх выпадках разам з імі выбіралі першыя нашы стаянкі. Перабраўшыся ў лес, мы маглі паспяхова працягваць барацьбу толькі ў цес-най сувязі з насельніцтвам. Сувязныя сталі нашымі вачамі і вушамі на месцах. Каля 40 сувязных брыгады дзейнічала ў Талачынскім раёне. Сярод іх М. П. Сіўцаў з вёскі Сіўцава, які ўключыўся ў барацьбу яшчэ зімой І941— 1942 гг. , выконваў складаныя заданні. Вясной 1942 г. хадзіў за лінію фронту для сувязі з партыйнымі органамі. Вольга Чульц з вёскі Свіране адна з першых жанчын стала сувяз-ной, трымала сувязь з Талачыном. У лютым — сакавіку 1942 г. па нашему заданию звязала-ся ў Оршы з Максімам Хадорыкам, які пра-цаваў у гарадской управе, наладзіла сувязь з нашай брыгадай. Са студзеня 1942 г. стала пастаянна выконваць нашы заданні К. I. Па-дабед, з красавіка 1942 г. — Я. В. Баркоўская.

Асабліва значную дапамогу аказвалі нам чыгуначнікі. 30 патрыётаў штодня рызыкава-лі жыццём. I. П. Ганчароў працаваў майстрам на чыгунцы, перадаваў удакладненыя графі-кі руху паяздоў, падкладваў у кантэйнеры вугальныя міны, не аднойчы нашы партыза-ны перадавалі яму магнітныя міны. Дзякую-чы інфармацыі чыгуйачнікаў у маі 1943— чэрвені 1944 г. 1-м, 5-м, 15-м, 20-м і 31-м атра-дамі на участку Слаўнае — Талачын было пушчана пад адхон больш за 60 варожых эша-лонаў. Асабліва спадарожнічала ўдача 20-му і 31-му атрадам, якія адпаведна падарвалі 22 і 21 эталоны.

Дзейсную дапамогу нашым партизанам аказвалі камуністы Е. А. Панчанка (пэўны час працаваў дзесятнікам лясгаса), які сістэ-матычна паведамляў аб выхадзе карнікаў у населеныя пункты, характеры і месцы рабо-ты ваеннапалонных, іх ахове, Стась Збур-жынскі, майстар Трацылаўскага лесапункта. Сястра і дачка апошняга знаходзіліся ў 31-м атрадзе нашай брыгады. Гэты надзейны су-вязны праз сваіх родных перадаваў звесткі аб руху на чыгунцы праз станцыю Слаўнае. У пачатку кастрычніка 1943 г. мы даведаліся ад яго, што 8—9 кастрычніка больш за 100 ваеннапалонных прыгоняць на лесараспра-цоўку. Аперацыю па вызваленню наглых ва-еннапалонных даручылі 31-му атраду. Рані-цай 9 кастрычніка аперацыя была ўдала пра-ведзена. Па сігналу Стася нашы байцы адкры-лі агонь па ахове. Ваеннапалонныя таксама прыйшлі на дапамогу — яны з тапарамі накі-нуліся на фашыстаў. Праз 10—15 мінут ахова была перабіта. Партызаны і вызваленыя са-вецкія байцы прынеслі ў атрад 4 трафейныя кулямёты, 5 аўтаматаў, 9 вінтовак.

У кастрычніку дзякуючы нашым сувязным было праведзена некалькі аперацый, у выніку якіх народныя мсціўцы знішчылі 657 фашыс-таў і іх памагатых. У атрад прыйшло 300 ча-лавек, у тым ліку 150 былых паліцаяў са зброяй.

Патрыёты дзейнічалі ўсюды. 30 верасня 1943 г. С. А. Кранёў (са студзеня 1943 г. ка-місар 5-га атрада) разам з сувязным з Тала-чына I. С. Чэпікам, які ўладкаваўся праца-ваць брыгадзірам у Зарэчча, спалілі вялікі зернясклад у Зарэччы, забілі сельскагаспадар-чага каменданта Плейтара, які ў той момант знаходзіўся на зерняскладзе.

I не пералічыць усіх аперацый, што былі праведзены дзякуючы нашаму партызанскаму тылу — сувязным. Многія з іх самі ўдзельні-чалі ў выкананні аперацый. Нямала іх загі-нула ў фашысцкіх катавальнях.

Партизанскія камандзіры

ВОРАШАНЬ Аляксей Дзям’янавіч нарадзіўся ў 1919 г. ў в. Ваўкавічы Талачынскага раёна. Член КПСС з 1945 г. Скончыў сельскагаспа-дарчы тэхнікум (1939), ваеннае вучылішча (1941). У 1942 г. быў на Асобым Беларускім зборы, з чэрвеня 1942 камандзір партызан-скага атрада «Перамога», з красавіка 1944 намеснік, в. а. камандзіра брыгады «Граза». Пасля вайны намеснік старшыні райвыканко-ма, ваенрук у школе, старшыня калгаса, на-чальнік раённага агенцтва «Саюздрук». Узна-гароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Ай-чыннай вайны I і П ступеней, медалямі. Жыве ў Талачыне.

ГУДКОЎ Мікалай Пятровіч нарадзіўся ў 1912 г. ў г. п. Сокалава-Кундручанскі Растоў-скай вобласці. Член КПСС з 1941 г. 3 1938 г. на савецкай рабоце. Удзельнік савецка-фін-ляндскай вайны 1939—1940 гг. , абароны Ві-цебска ў 1941 г. , у партизанах з мая 1942 г. , у 1942—1944 гг. камандзір партызанскай брыгады М. П. Гудкова Талачынскага раёна, адначасова член Талачынскага падпольнага РК КП (б) Б. 3 1944 г. на савецкай рабоце ў Мінску, у 1946—1962 на шахтах у Растоўскай вобл. Узнагароджаны ордэнамі, медалямі. Жыве ў г. Навашахцінск Растоўскай вобл.

РАШЭТШКАЎ Мікалай Арцёмавіч нарадзіў-ся ў 1902 г. ў в. Стары Талачын Талачынска-га раёна. Член КПСС з 1926 г. Скончыў Рэс-публіканскую партыйную школу пры ЦК КПБ (1955). 3 1924 г. ў Чырвонай Арміі, у 1927—1938 гг. загадчык хаты-чытальні, сакра-тар парткома саўгаса, намеснік дырэктара МТС, з 1938 другі сакратар Лагойскага РК КП (б) Б, старшыня Грэскага райвыканкома, першы сакратар Мядзельскага, Вілейскага райкомаў КП (б) Б. У гады Вялікай Айчыннай вайны прадстаўнік палітупраўлення Цэнт-ральнага фронту. 3 мая 1942 г. ў партизанах, з ліпеня 1942 г. камандзір партызанскага атра-

да «Граза», з жніўня 1942 г. да верасня 1943 г. камандзір партызанскай брыгады «Граза», якая дзейнічала на тэрыторыі Талачынскага р-на. 3 верасня 1943 г. ў БШПР, з 1944 г. сак-ратар Глыбоцкага падпольнага райкома КП(б)Б, першы сакратар Глыбоцкага РК КП(б)Б, у 1946—1952 гг. старшыня Пліскага райвыканкома, першы сакратар РК КП (б) Б, з 1956 г. на савецкай і адміністрацыйнай рабо-це ў Браслаўскім і Пліскім раёнах. 3 1973 г. на пеней. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР у 1938—1947 гг. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны I ступені, «Знак Пашаны», медалямі. Памёр у 1982 г.

СЯДЛЕЦКІ Фёдар Міхайлавіч нарадзіўся ў 1906 г. ў в. Стараселле Шклоўскага раёна Ма-гілёўскай вобласці. Член КПСС з 1929 г. 3 1935 г. ў Чырвонай Арміі; з 1941 г. на фрон-це, з красавіка 1942 г. ў партизанах, у 1942— 1943 гг. камісар партызанскай брыгады «Чэ-кіст», з жніўня 1943 г. камандзір атрада; за-гінуў у баі ў снежні 1943 г. , пахаваны на ра-дзіме, на магіле помнік. Узнагароджаны 2 ор-дэнамі.

Мамадалі Тапівалдыеў — беларускі партызан

Мамадалі Тапівалдыеў (партизанская мянушка Казбек) нарадзіўся 20. 9 1919 г. ў кішлаку Панды-ган Рыштанскага раёна Ферганскай вобласці. Герой Савецкага Саюза (1944). 3 сялян. Узбек. Член КПСС з 1945. 3 1934 працаваў паштальёнам. трак-тарыстам. 3 1939 г. ў Чырвонай Арміі. На фронце з 1941 г. Удзельнік партызанскага руху на тэр. Віцебскай і Магілёўскай абласцей. 3 ліпеня 1942 г. камандзір аддзялення разведкі 5-га атрада парты-занскай брыгады «Чэкіст». У 1944 г. пры адступ-ленні гітлераўцаў Тапівалдыеў з аддзяленнем мі-ніраваў маеты і дарогі, захапіў і абяззброіў варо-жы гарнізон. 3 1944 г. старшыня калгаса на радзі-ме. Памёр 7 мая 1969 Г.

Мамадалі Тапівалдыеў, вадзіцель аўтама-шыны 130-га артылерыйскага палка, прачнуў-ся на досвітку ад магутных выбухаў. У пер-шыя хвіліны ніхто не мог зразумець, што здарылася. А праз гадзіну Мамадалі разам з таварышамі адбіваў першыя атакі нямецкіх салдат. Але сілы былі няроўныя. Артылерыс-ты трапілі ў акружэнне. Паспрабавалі пра-рвацца на ўсход. 8 ліпеня Іван і Мамадалі прыйшлі ў вёску Пасарава, што ў Бялыніц-кім раёне, на радзіму армейскага сябра.

— Будзеш пакуль жыць у мяне,— прапана-ваў Іван.

Неўзабаве прыйшоў час жніва. Калгаснікі вырашылі хутка сабраць ураджай і раздзя-ліць на працадні, каб не дастаўся ворагу. Але вось бяда, у вёсцы застаўся толькі адзін трактар, ды і той няспраўны, а адрамантаваць яго няма каму. Іван ведаў, што яго сябар — майстар на ўсе рукі. Але як сказаць, што ў яго хаце хаваецца ўзбек, раптам гэта стане вядома фашыстам. I ўсё ж рызыкнулі. Мама-далі не адыходзіў ад трактара, пакуль яго не адрамантаваў. Хлеб убіралі і ноччу. Абмала-цілі ўсё збожжа таксама хутка.

У канцы 1941 г. да вёскі дайшлі чуткі, што ў Рацаўскім лесе з’явіліея партызаны. Хто яны і як звязацца з імі? У снежні Мамадалі Тапівалдыеў і сем жыхароў вёскі пайшлі ў лес. У іх быў кулямёт і некалькі вінтовак. Увесну група ўлілася ў 1-ы асобны атрад Ге-расіма Аляксеевіча Кірпіча. Смеласцю, кем-лівасцю Мамадалі адразу прыцягнуў да сябе ўвагу. Камандаванне прызначыла яго ў раз-ведгрупу.

. . . Першы бой і першая ўдача — партызаны напалі на гарнізон у вёсцы Жукнева і зні-шчылі яго. Народным мсціўцам дасталіся ба-гатыя трафеі. Перамога акрыліла партызан. Гэта было ў маі 1942 года. Назаўсёды запом-ніўся Мамадалі і дзень 28 ліпеня 1942-га. Вяртаючыся з разведкі, у вёсцы Варанцэвічы Мамадалі даведаўся, што за сувязь з парты-занамі карнікі збіраюцца спаліць вёску. У бок вёскі ўжо накіраваўся карны атрад. Што рабіць? Ісці ў атрад за дапамогай было позна. I разведчик прымае смелае і рызыкоў-нае рашэнне: атакаваць фашыстаў. Ён ніколі не разлучаўся з кулямётам, які зняў з падбі-тага танка. Разведчик заняў выгадную пазі-цыю. Хутка на ўскрайку вёскі паказаліея фа-шысты. Тапівалдыеў адкрыў траппы агонь. Пятнаццаць мінут партызан стрымліваў роту немцаў. Неўзабаве прыйшла дапамога. Пасля бою каля вёскі засталося ляжаць 19 забітых гітлераўцаў.

У канцы 1942 г. камандаванне брыгады вы рашыла паслаць на сувязь з Вялікай зямлёй смелага і рашучага Мамадалі Тапівалдыева. У выбары камандаванне не памылілася: Ма-мадалі ўдала перайшоў лінію фронту, перасек сотні прасёлачных і шашэйных дарог, пера-даў БШПР у Маскве данясенне камандавання брыгады аб баявых дзеяннях партызан. Раз-ве дчыка паслалі вучьщца ў школу падрыў-нікоў. Тры месяцы вучобы праляцелі хутка. I зноў беларускія лясы, родная брыгада. Ма-мадалі стаў самым вопытным падрыўніком у брыгадзе. Разведчыку-мінёру ўдалося пус-ціць пад адхон 4 эталоны праціўніка і 14 эшалонаў разам з групай падрыўнікоў на ўчастку Орша — Слаўнае.

Адважны разведчык удзельнічаў у многіх аперацыях, і заўсёды яму спадарожнічала ўдача. Каля Талачына, напрыклад, у канцы мая 1944-га ён адзін узяў у палон 27 немцаў. У апошніх баях Мамадалі Тапівалдыеў удзель-нічаў у чэрвені 1944-га. Гітлераўцы адступа-лі. Неяк група партызан на чале з Мамадалі арганізавала засаду. Усё было зроблена рап-тоўна і нечакана. У выніку 800 немцаў з 20 падводамі са зброяй вымушаны былі здацца ў палон. Страт сярод партызан не было.

15 жніўня 1944 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР Мамадалі Тапівал-дыеву за мужнасць, праяўленую ў баях з ня-мецка-фашысцкімі захопнікамі, прысвоена звание Героя Савецкага Саюза. Усесаюзны стараста М. I. Калінін уручыў беларускаму партызану медаль «Залатая Зорка» і ордэн Леніна.

На захадзе яшчэ грымелі жорсткія баі, а Мамадалі ехаў на радзіму. Тут ён узначаліў калгасы імя Варашылава і з 1954 «Каму-нізм». Мірнае жыццё. . . Занадта дорага яно да-сталося разведчыку і яго таварышам-партыза-нам. А колькі марылася ў сырых халодных зямлянках аб ім, прыгожым, незвычайным пасляваенным жыцці. I Мамадалі стрымаў слова. Перад самім сабой, перад загінуўшымі братамі-беларусамі — зрабіў усё для таго, каб людзі жылі шчасліва.

Справы партизанскія

3 успамінаў Ф. I. Букштынава

Фёдар Іванавіч Букштынаў нарадзіўся 5. 1. 1904 г. ў вёсцы Слабада Талачынскага раёна. Член КПСС з 1928 г. У 1931 г. працаваў у апараце ЦК ВКП(б). з 1935 г,— у Саўнаркоме СССР. 3 ліпеня 1941 г. ў народным апалчэнні. удзельнік абароны Масквы. У партизанах з чэрвеня 1942 г. , у кастрычніку 1942 — сакавіку 1943 г. камісар партызанскай бры-гады «Чэкіст». У чэрвені 1943 — маі 1944 г. сакра-тар Шклоўскага падпольнага РК КП(б)Б. 3 1944 г. на савецкай і гаспадарчай рабоце. Памёр 28 люта-га 1973 г.

15 чэрвеня быў першым днём майго адпа-чынку. Настрой быў выдатны, наперадзе ча-калі сонечныя бесклапотныя дні. На наступ-ны дзень па пуцёўцы паехаў у Жалезнаводск. А 24 чэрвеня атрымаў тэлеграму кіраўніка спраў Саўнаркома тэрмінова вярнуцца ў Маскву. Станцыя была забіта ад’язджаючы-мі. У асноўным гэта былі камандзіры Чырво-най Арміі.

У Харкаве, Курску, Туле мы ўбачылі сані-тарныя паязды з параненымі. 26 чэрвеня я ўжо быў у Маскве. На наступны дзень пры-ступіў да работы. Становішча на франтах па-гаршалася. Вораг ірваўся да сталіцы. У Ма-скве пачалі фарміраваць дывізіі народнага апалчэння. Я ўступіў у першую дывізію Ле-нінскага раёна Масквы. 8 ліпеня наша дыві-зія выступіла з горада і пешым ходам накі-равалася па Варшаўскай шашы праз Нара-Фамінск, Малаяраславец, Мядынь, Юхноў, Спас-Дземенск. На прывалах нам выдавалі абмундзіраванне, зброю. Вінтовак усім не ха-пала. Хутка наша дывізія ўвайшла ў склад 33-й арміі рэгулярных войск Чырвонай Ар-міі рэзервовага фронту. Па ваеннай спецыяль-насці я пантанёр. У 1926—1927 гг. служыў у 5-м асобным пантонным батальёне. Перапад-рыхтоўку напярэдадні вайны праходзіў у са-пёрных часцях. Таму ў дывізіі народнага апалчэння назначылі камандзірам узвода ў сапёрным батальёне. Хутка стаў сакратаром ротнай партыйнай арганізацыі.

4—5 кастрычніка нямецка-фашысцкія вой-скі авалодалі раёнамі Спас-Дземенска, Юхна-ва, падышлі да нас з поўдня. Акружаныя са-вецкія войскі цэлы тыдзень адбівалі варожыя атакі. Але прарваць акружэнне не ўдалося. У час гэтых баёў я быў цяжка кантужаны, абвастрылася язва страўніка. Я ляжаў у вёс-цы Усходы Калужскай вобласці, быў арыш-таваны палявой жандармерыяй. Адправілі ў лагер ваеннапалонных у г. Рослаўль, потым у Крычаў і 23 лістапада ў Магілёў. Тут я прабыў 11 дзён, мне ўдалося уцячы. А 12 снежня 1941 г. я быў у роднай вёсцы Слаба-да, дзе жылі маці з сястрой. Хутка мне стала вядома, што ў суседніх вёсках Лагаўшчына, Любанічы, Башарова, Варанцэвічы жывуць чырвонаармейцы, якія трапілі ў акружэнне.

28 сакавіка 1942 г. выпадкова сустрэўся ў лесе з дэсантнікам Віктарам Чысцяковым, які разам з Уладзімірам Рабініным восенню 1941 г. быў закінуты ў Круглянскі раён. Праз некаторы час устанавіў сувязь з ваеннаслу-жачым Аляксандрам Сімдзянкіным, што жыў у Лагаўшчыне. У сакавіку 1942 г. ён аргані-заваў партизанскую групу. Мы з малодшым братам Паўлам здабылі 2 вінтоўкі, 500 патро-наў і ў сярэдзіне чэрвеня былі залічаны ў партызанскі атрад Сімдзянкіна, які ўвахо-дзіў у брыгаду «Чэкіст». Мяне прызначылі камандзірам аддзялення. У жніўні 1942 г. па-сля гібелі камісара нашага атрада Самуіла Елькановіча мяне прызначаюць камісарам атрада.

Брыгада дыслацыравалася ў Рацаўскім ле-се — на мяжы Талачынскага, Шклоўскага і Круглянскага раёнаў. Брыгада хутка расла. Востра паўстала пытанне з харчаваннем. У ад-ну з начэй партызаны адбілі млын у вёсцы Зайкоўшчына. Назначылі ім загадваць Міка-лая Конанавіча Апанасенку. Млын працаваў пад аховай партызан. Жыхары навакольных вёсак прывозілі малоць збожжа, а за памол у тым жа памеры, што і да вайны, сяляне ад-давалі пэўную колькасць збожжа. 3 яго і пяк-лі хлеб партизанам. У раёне акупанты арга-нізавалі прыёмныя пункты пры камендату-рах, куды па загаду нямецкіх улад насель-ніцтва павінна было прыносіць прадукты харчавання. Мы вялі растлумачальную рабо-ту сярод мясцовых жыхароў, заклікалі іх не здаваць прадукты. На дарогах, якія вялі да гэтых пунктаў, збіралі людзей, гутарылі з імі. Помню такую сустрэчу каля вёскі Рэчкі. Са-бралася каля двухсот чалавек. Я расказаў аб становішчы на фронце. Амаль у кожнага з прысутных быў хто ў Чырвонай Арміі, хто ў партизанах.

— Давайце разам змагацца з немцамі, толь-кі тады зможам хутчэй прагнаць іх з нашай зямлі,— закончыў я.

— Даражэнькія, забярыце ў нас усё, каб гэтым вылюдкам нічога не дасталося,— пра-сіла адна старая жанчына.

К восені 1942 года многія варожыя гарні-зоны ў Талачынскім, Шклоўскім, Круглян-скім раёнах былі разгромлены. Невялікімі астраўкамі заставаліся гарнізоны ў раённых цэнтрах. У гэты час нямецкае камандаванне арганізавала супраць партызан амаль усіх абласцей рэспублікі карныя экспедыцыі з прымяненнем авіяцыі, артылерыі. Весці пра-цяглыя баі з рэгулярнымі часцямі ворага брыгада яшчэ не магла — недастаткова было зброі. Камандаванне брыгады вырашыла ма-неўраваць — перайсці чыгунку і аўтамагіст-раль Мінск — Масква. Падзяліліся на дзве груны. Атрады пад камандаваннем А. С. Ні-кітчанкі, Б. М. Клюшнікава, I. М. Суворава пераходзілі чыгунку і шашу на ўсход ад Ко-ханава, а атрады Р. С. Іванова, А. Ф. Сім-дзянкіна, А. I, Шамарына і П. I. Маркава — на захад ад Коханава. Першай групе атрадаў не ўдалося здзейсніць переход, і яны падалі-ся на захад у Крупскія лясы. Другая груна атрадаў на чале з камандзірам брыгады Кір-пічам паспяхова перайшла чыгунку і шашу, узяла кірунак у паўночна-заходнім напрамку ад Талачына.

Карнікі, прачасаўшы Рацаўскі лес, парты-зан не знайшлі, тады спалілі вёскі Слабаду, Хацькава, забілі пяць дзяўчат з Рацава.

11 кастрычніка брыгада дасягнула Лепель-скага раёна і размясцілася каля вёскі Стайск. Вырашана было за лінію фронту паслаць групу партызан на чале з камісарам брыгады Ф. М. Сядлецкім. Камісарам брыгады прызна-чылі мяне. Набліжалася зіма. Атрады пры-ступілі да будаўніцтва ўцепленых зямлянак. Неабходна было таксама стварыць пэўны запас прадуктаў, забяспечыць людзей цёплым адзеннем. Вез дапамогі і падтрымкі насель-ніцтва вёсак Валеўшчына, Гадзіўля, Стайск і іншых мы, безумоўна, гэтыя пытанні выра-шыць не змаглі б.

Напярэдадні 25-й гадавіны Вялікай Каст-рычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі атрады спаборнічалі паміж сабой за дастойную суст-рэчу свята. Атрадамі Сімдзянкіна і Іванова быў разгромлены гарнізон праціўніка ў вёс-цы Рудня, атрадам Сімдзянкіна — гарнізон у Вялікіх Хальнічах.

Наогул, савецкія людзі, апынуўшыся ў тыле ворага, адзначалі ўсе рэвалюцыйныя святы. Ужо ў 1942 г. да першамайскага свята быў разбіты гарнізон у Жукневе. Напярэдадні 26-й гадавіны Вялікага Кастрычніка начальнік штаба Р. М. Севасцьянаў сумесна з камандзі-рам 1-га атрада Р. С. Івановым і 5-га атрада А. Ф. Сімдзянкіным распрацавалі план раз-грому гарнізона ў вёсцы Прыгань. Аперацыя была праведзена бліскуча. Скрытых падходаў

да вёскі не было, таму нечакана напасці на гарнізон і выбіць немцаў было немагчыма. Днём пад выглядам папаўнення ў гарнізон прыбылі пераапранутыя ў нямецкую форму байцы атрадаў Сімдзянкіна і Іванова. Дзёрз-касць і смеласць нашых таварышаў абумові-лі поспех гэтай аперацыі — за лічаныя міну-ты быў знішчаны гарнізон, у якім знаходзі-лася 95 нямецкіх салдат і паліцаяў.

3 надыходам вясны 1943 г. , пасля паражэн-ня нямецкіх войск пад Сталінградам, пачаўся масавы прыток насельніцтва ў партызаны. Мы не маглі забяспечыць усіх зброяй. Вырашылі паслаць шыфравальную радыёграму тав. Ста-ліну з просьбай аказаць дапамогу зброяй. Хутка атрымалі адказ з БШПР: «Узбройвацца трэба за кошт ворага». Сталі шукаць выйсце. Камісар 1-га асобнага атрада Пётр Ігнатавіч Счаслаўскі, інжынер па адукацыі, вырашыў арганізаваць майстэрню па вырабу і рамонту зброі. Ад насельніцтва мы даведаліся, што каля вёсак Троўнікі і Дражна спалены склад з авіякулямётамі. Трупа партызан принесла шэсць абгарэлых кулямётаў. У навакольных вёсках сабралі ціскі, напільнікі, нажоўкі. 3 мясцовага насельніцтва былі падабраны добрыя майстры — Аляксандр Сямёнавіч Аза-ронак, Аляксандр Пракопавіч Азаронак. Іван Дзямко, Іван Жарнасек, Іван Гадуноў. Загад-ваў майстэрняй Леанід Мікалаеў, былы ме-ханік фабрыкі «Саюздзетфільм». Зброевая майстэрня працавала да самага вызвалення і аказвала партызанам вялікую дапамогу.

Прымаючы па рацыі зводкі Саўінфармбюро, камісары, палітработнікі, сакратары партарга-нізацый шмат часу затрачвалі на размнажэн-не вестак з фронту. Востра паўстала патрэ-ба ў друкарні. Хутка Рыгор Мікалаевіч Се-васцьянаў устанавіў сувязь з камсамольцамі з Лепеля, якія ў сакавіку 1943 г. дасталі дру-карскі шрыфт.

У красавіку мы атрымалі загад БШПР вяр-нуцца ў раён ранейшай дыслакацыі. Праз двое сутак брыгада паспяхова перайшла аўта-магістраль і чыгунку на ўсход ад Талачына Ў раёне Шабалінскага лесу, атрады зноў за-нялі ўсходнюю частку Талачынскага, заход-нюю Шклоўскага і паўднёвую частку Круг-лянскага раёнаў. На другі дзень быў разгром-лены варожы гарнізон у вёсцы Елькаўшчына.

У пачатку чэрвеня 1943 г. ў брыгаду пры-былі член Магілёўскага падпольнага абкома партыі М. I. Кудзін і начальнік штаба ваен-на-аператыўнай групы пры Магілёўскім пад-польным абкоме КП (б) Б С. Г. Сідарэнка-Сал-даценка. Быў арганізаваны Шклоўскі пад-польны райком партыі, у склад якога ўвай-шлі Г. А. Кірпіч, I. С. Шчарбакоў, Ф. Ц. Сіялка, сакратар падпольнага райкома камсамола Міцін. Першым сакратаром Шклоў-скага райкома партыі выбралі мяне. Падполь-ны райком узначаліў палітычную работу ся-род насельніцтва. Выключнае значэнне ў ра-боце райкома мы надавалі выпуску сваей га-зеты. Нам пашчасціла, што сярод партызан знайшоўся кваліфікаваны наборшчык Павел Ільіч Кальчанка. Дзякуючы яго намаганням газета «За Родину» выходзіла рэгулярна. Цяжкасці былі з паперай: газету друкавалі на шпалерах, зводкі Саўінфармбюро на ліс-тах са школьных сшыткаў. Насельніцтва з вялікай цікавасцю і даверам адносілася да друкаванага слова.

Поспехі партызан былі абумоўлены галоў-ным чынам падтрымкай і дапамогай насель-ніцтва. Вораг разумеў гэта і прадпрымаў спробы пасварыць насельніцтва з намі, па-сеяць недавер і варожасць. Пад выглядам партызан у вёскі засылалі пераапранутых па-ліцэйскіх. Яны рабавалі людзей, а калі ўда-валася выявіць партизанскія сем’і або жыха-роў, звязаных з партызанамі, расстрэльвалі. Помню, у асобны партызанскі атрад № 5 быў приняты былы паліцэйскі Асокін. У час ня-сення каравульнай службы ноччу ён пакінуў свой пост, разламаў чужыя вуллі і забраў мёд. Раней я атрымаў скаргу ад свяшчэнніка адной царквы. Ён прасіў прыняць меры да «партызан» (так называлі сябе невядомыя). якія ў час богаслужэння забралі ў прысут-ных усе прадукты. Пэўны час мы не маглі знайсці вінаватага. I ўсё ж трапілі на след былога паліцэйскага. На допыце ён прызнаў-ся ва ўсіх сваіх «подзвігах». Перад строем я расказаў пра дзеянні гэтага лжэпартызана. Паводле агульнага рашэння здрадніка і пра-вакатара расстралялі. Камандаванне брыгады вяло рашучую і бязлітасную барацьбу з прая-вамі марадзёрства асобных «партызан». Толь-кі сумленныя разумныя адносіны да насель-ніцтва маглі стварыць абстаноўку ўзаемара-зумення і ўзаемадапамогі.

Насустрач сонцу

3 успамінаў Ф. П. Ігнатовіча

Фёдар Пятровіч Ігнатовіч нарадзіўся ў 1910 г. ў в. Анэліна Талачынскага раёна. Член КПСС з 1939 г. 3 1928 г. працаваў рабочым на прадпрыемствах Масквы. У Чырвонай Арміі з 1939 г. Удзельнік вы-звалення Заходняй Беларусі ў 1939 г. У першыя месяцы Вялікай Айчыннай вайны на Заходнім фронце, палітрук. Трапіўшы ў акружэнне, прабраў-ся на радзіму. у в. Анэліна. 3 чэрвеня 1942 г. у партизанах. 3 лютага 1943 г. камісар партызанска-га атрада, з чэрвеня 1943 г. да чэрвеня 1944 г. камі-сар партызанскай брыгады М. П. Гудкова. У пасля-ваенны час на савецкайігаспадарчай рабоце ў Талачынскім раёне. У сваіх успамінах. надрука-ваных у кнізе «У лясах Беларусі» (1977), Ф. П. Ігнатовіч рассказвае пра нямецкага антыфашыста Франца Пітча. Лёс звёў іх у адзін з ліпеньскіх дзён 1943 г. ў вёсцы Вугалеўшчына. што непада-лёку ад Талачына. Камісар разам са сваім ардынар-цам I. Зелютковым прыехалі сюды, каб паведаміць насельніцтву радасную навіну аб разгроме гітле-раўцаў пад Арлом і Белгарадам. Ф. Пітч не ў пер-шы раз наведваўся ў вёску, усё дапытваўся, як знайсці партызан. I вось іх сустрэча адбылася.

Мы обыскали немца, отобрали у него ору-жие, разрешили сесть за стол. «Язык» оказал-ся весьма разговорчивым, но понять его было очень трудно. С грехом пополам удалось вы-яснить. что он немецкий коммунист Франц Питч. Призван в армию во время одной из последних мобилизаций. Служит техником на винном заводе в Озерцах и давно пытается установить связь с партизанами. Просит взять его с собой.

— Ну что скажешь на это? — спрашиваю у ординарца.

— А что тут говорить? Все они коммуни-стами себя называют, когда в руки к нам по-падают. Приведешь в лагепь, а через день-другой и след простынет. И жди потом беды. Не раз уже такое случалось.

— Ну, если ты такой бдительный, тогда и охраняй его, а я пока с народом поговорю.

У дома уже толпились женщины, старики, дети. Я стал рассказывать людям о битве под Орлом, о нашей победе на Куоской дуге. Ва-ня не усидел в избе и тоже вместе с немцем вышел во двор.

— Вот и на нашей улице наступает празд-ник,— заканчивал я свое выступление. — И уже недалек день, когда будет освобожде-на вся советская земля.

Многие женщины плакали от радости. Франц видел это. Вдруг он вскинул над голо-вой сжатый кулак и громко крикнул:

— Рот фронт! Гут, комиссар!

Как он узнал, что я действительно комис-сар, ума не приложу. Знаков различия на мне никаких не было и слова, которые я го-ворил жителям деревни, были самыми про-стыми, их мог произнести любой партизан.

Решительный и взволнованный вид Франца обратил на себя внимание местных жителей. Все повернулись к нему.

— Их виль аўх шпрехен,— подался вперед Франц.

У меня было хорошее настроение и я мах-нул рукой:

— Давай, Франц, говори!

Франц стал рядом со мной, снял фуражку, провел ладонью по начинающей лысеть голо-ве, чуть приподнялся на носках и как-то очень медленно и плавно протягивая вперед обе ру-ки, тихо, почти шепотом произнес:

— Товарищи!. .

Многое из того, что он говорил, понять бы-ло трудно: исковерканные русские слова са-мым необычным образом перемешивались с немецкими. Франц волновался, часто сбивал-ся, но закончил свою речь отчетливо:

— Фашизм капут!

В партизанский лагерь мы возвращались уже втроем.

— Так, так,— хитровато улыбнулся коман-дир бригады, когда я рассказал ему о своем «рейде» по окрестным селам. — Соратника или, точнее, сооратора, говоришь, привел? И что же теперь с ним будешь делать? За ручку во-дить по партизанским тропкам, а на ночь к себе привязывать. Как узнаешь, что у него на уме?

Вопросы были резонные. Но даже первое знакомство с Францем у меня почему-то вы-зывало к нему симпатию.

— Поверить трудно, а проверить можно и нужно,— настаивал я, подчеркивая, что в слу-чае удачного исхода мы будем иметь не толь-ко хорошего помощника в своей борьбе с ок-купантами, но и получим немалый политиче-ский выигрыш.

В конце концов командир бригады согласил-ся со мной.

Решили направить Франца в отряд № 5, которым командовал комсомолец Николай Агапоненко — человек большой храбрости и сердечной доброты. Отряд этот был неболь-шой. всего человек двадцать, но ребята там были как на подбор,— молодые да удалые. Чаще всего им приходилось вести разведку. . .

Партизаны встретили Франца с некоторой настороженностью, хотя он был направлен туда руководством бригады. Оружие ему по-ка не дали, определив рабочим на кухне. Франц охотно помогал девушкам-партизан-кам, сестрам Нине и Ольге, готовить пищу, накрывать стол, наводить порядок в парти-занской столовой, и делал все это с завидной аккуратностью и проворством. Все обрати-ли внимание также на то, что Франц не-изменно был подтянут, опрятно одет, чисто побрит. . .

Франц не любил сидеть без дела и нередко сам находил себе работу: одному обувь почи-нит, другому поможет коня почистить. И по-степенно таял у партизан холодок отчужден-ности к Францу. Но настоящим уважением и доверием бойцы отряда прониклись к нему после одного случая. . .

Отряду Николая Агапоненко предстояло за-нять деревню Лозы. Там же предполагалось разместить и штаб бригады. Но не успел от-ряд пройти и половины пути, как высланные вперед конные разведчики сообщили, что на-встречу движется колонна противника с дву-мя бронетранспортерами. Поднявшись на вы-сотку, партизаны и сами увидели эту ко-лонну. . .

По команде Агапоненко отряд развернулся, приготовился к бою. Колонна все ближе, бли-же. Партизаны замерли в ожидании жестокой схватки с врагом. В отряде имелась 45-мил-лиметровая пушка, когда-то снятая с нашего танка. Теперь она была на самодельном ла-фете и деревянном ходу. Вероятность попа-дания в цель из нее была очень малой, так как у пушки отсутствовал прицел. И возили ее с собой так, на всякий случай: мол, если не убьем, так напугаем. Но на этот раз о ней почему-то все забыли. Может быть, потому, что у каждого был автомат или пулемет да пара гранат вдобавок. А у Франца в руках никакого оружия. И тогда он, не раздумывая, подскочил к пушке, отцепил ее от передка, развернул в сторону немецкой колонны и, тщательно прицелившись через канал ствола, выстрелил. Снаряд был бронебойным.

Попал он в бронетранспортер или нет, труд-но было определить, но все видели, как после выстрела Франца машины развернулись и колонна, не приняв боя, отступила в сторону Волосова.

Партизаны бросились поздравлять Франца.

— Молодец, Франц! Один с целой фашист-ской колонной сладил.

А Франц стоял у пушки, счастливый и не-много растерянный. Командир вручил ему автомат ППШ и сказал:

— Воюй, партизан!

Автомат был старенький, видавший виды, но Франц очень обрадовался: наконец-то рус-ские доверили ему свое оружие!. .

Мы стали привлекать его к агитационной работе среди войск противника. Франц сам писал листовки на родном языке, а мы раз-личными способами доставляли их в неприя-тельские гарнизоны тем немцам, которых лич-но знал Франц. . .

Наши подрывники все чаще выходили на «железку». Франц с носхищением слушал их рассказы, если операция проходила успешно. И сам не раз просился пойти вместе с ними. Но командир отряда все откладывал. Не пото-му, что не доверял ему, а просто жалел: как-никак человеку за питый десяток перевалило, да и здоровьем он похвастаться не мог. Где же ему угнаться за молодыми? А главное, нам очень хотелось во что бы то ни стало со-хранить жизнь Франца. Ведь немецких ком-мунистов в наших партизанских отрядах тог-да было очень мало. А мы нисколько не сом-невались, что после нашей победы возникнет новая Германия, в которой такие люди, как Франц, будут очень нужны. . .

После настойчивых просьб Франца коман-дир отряда все-таки согласился включить его в группу подрывников-диверсантов. . . И вот наступил день, когда нашему другу-антифа-шисту доверили самому взорвать железнодо-рожный путь. Это было накануне 26-й годов-щины Октября.

К железной дороге отправились вчетвером: Палаш, Заикин, Карасев и Питч. Долго шли лесом. С низкого серого неба сеялась, медлен-но оседая, мелкая, как туман, влага. Набряк-ла одежда, зябли руки, а подрывники радова-лись: хорошая сегодня будет ночь.

К месту диверсии добрались, когда уже совсем стемнело. На этот раз у подрывников имелись всего одна противотанковая мина и толовая шашка. И заложить их предстояло Францу.

— Только не спеши,— наставлял Франца старший группы. — Главное в нашем деле — хладнокровие, осторожность.

По скользкой траве ползли вначале вчетве-ром, а потом стал приближаться к полотну один Франц. Медленно, с остановками. Он берег силы. И вот уже невысокая насыпь. Взгляд вправо, влево. Никого. Рывок на по-лотно. Сырой, жесткий щебень кажется сегод-ня каким-то особенно острым и жгучим. Не-меют пальцы. Франц согревает их своим дыханием и снова разгребает ямку. Осторож-но опускает в нее мину. Теперь надо вставить в толовую шашку капсюль-детонатор. А вдали уже замаячил фонарь патруля. Он все бли-же, ближе. Пальцы словно одеревенели, ни-как не нащупают отверстие для запала. Фо-нарь высвечивает полы шинели патруля. Капсюль скользит из стороны в сторону по толовой шашке. Патруль уже в нескольких метрах. Он заслонил рукавом лицо от встреч-ного ветра.

Это было безрассудно, но Франц приподнял толовую шашку. Она глянцевито блеснула в лучах фонарика. Запал плотно осел в круг-лое отверстие. Патруль прошел почти рядом. Свое тело казалось Францу чужим, жили только руки. Патруль удалялся. Только бы не обернулся!

Надежно закреплена толовая шашка. Тело медленно скользит по откосу насыпи. Пальцы перебирают льняной шнур. Он не очень длин-ный. А надо еще дать слабину. Все. Конец шнура крепко зажат в руке. Теперь молчи и жди. Снова проходит мимо патруль. Франц уткнулся лицом в мокрый песок. Холодные капли скатываются по лицу. Неприятная су-хость во рту. Чуткий слух улавливает отда-ленный глухой шум. Он все нарастает, дро-бится ритмичным перестуком колес. И вот уже желтые лучи прожектора скользят по спине Франца. Паровоз проскочил мину. Она не сработала. Ознобом сковало тело. Франц вначале легонько, а потом сильней потянул за шнур. Сжал плечи, зажмурился. . .

Товарищи видели, как на дороге полыхну-ло пламя. Оглушительный взрыв оборвал гу-док паровоза. Дыбились, налезали друг на друга, сваливались под откос вагоны в том месте, где лежал Франц. Подрывники броси-лись туда. А навстречу им, пошатываясь из стороны в сторону, размахивая автоматом, бе-жал Франц. Они подхватили его под руки. . .

Франца очень уважали и любили не только партизаны пятого отряда, где он постоянно находился, но и всей бригады. Знали его и во многих населенных пунктах нашей зоны. Он часто выступал на митингах, разоблачая зве-риное лицо фашизма, призывая население вести непримиримую борьбу против оккупан-тов. Многие удивлялись: как это так, немец, а стал партизаном и хорошо воюет с гитле-ровцами?

Если нам случалось жить в деревнях, Франц всегда помогал хозяевам. То дров на-рубит, то забор починит, то обувь отремонти-рует. Была у него и еще одна, как у нас го-ворили, смежная специальность. В годы вой-ны трудно было с медикаментами. А Франц хорошо знал лекарственные травы. Если слу-чалось застать в каком-нибудь доме больного, он поинтересуется, что за недомогание, доста-нет из котомки градусник, измерит темпера-туру, осмотрит больного, принесет всегда имевшиеся у него в запасе порошки или таб-летки, приготовит по своему способу из ле-карственных трав микстуру. Если видит, что больной сомневается, вначале сам попробует пли даст кому-нибудь из товарищей. Дескать, ничего страшного нет, посоветует больному применить какой-нибудь домашний способ ле-чения. Многие поправлялись. Одна из наших связных, Антонина Ивановна Ерома, прожи-вающая ныне в Толочине, до сих пор вспо-минает Франца, считая, что именно его ле-карства помогли ей тогда подняться на ноги.

Еще в первые дни пребывания Франца в отряде мы предложили ему сменить свое об-мундирование на партизанскую одежду. Но Франц отказался. «Я,— говорит,— немец и бу-ду носить военную форму. Пусть все видят и знают, что и немецкие солдаты борются про-тив фашизма». Так и остался в своем мун-дире. . .

Против ожидания весна 1944 года принесла нам не облегчение, а неисчислимые беды. Гит-леровцы, чувствуя приближение фронта, ре-шили обезопасить свои тылы. Они повели на-ступление на партизанский край. Бросили против нас большие силы с танками, артил-лерией, самолетами. Начались трудные дни блокады.

С тяжелыми боями отступали мы в лепель-ские леса и болота. . .

Командование бригады решило попытаться выйти из окружения через большак Лепель — Борисов. Отряд Николая Агапоненко одним из первых должен был нанести удар на цент-ральном участке прорыва. Трагической ока-залась сѵдьба этого отряда. Бойцы наткну-лись на минное поле и попали под перекнест-ный, многослойный огонь противника. Многие погибли. Разрывом снаряда был убит коман-дир отряда. Тяжело ранен начальник штаба. Франц, сам контуженный, вынес его из опас-ного места. Раненых разместили в партизан-ском госпитале. Расположен он был на не-большом островке среди топкого болота, окруженного лесной чащей. Мы считали, что гитлеровцы туда не доберутся. Но на другой день ко мне прибежала запыхавшаяся, вся измазанная болотной жижей сестра Нина Петровна. Она ухаживала за больными в гос-питале.

— Беда, Федор,—вздрагивая от рыданий, глотая слова, заговорила она. — Фашисты во-рвались на остров. Убивают раненых и топят в болоте. А Франца связали. Он отстреливал-ся, но его поймали. . .

— Много их?

— Человек сорок или пятьдесят.

Я в то время оставался за командира бри-гады. Мгновенно пришло решение: перехва-тить карателей. Вместе с начальником штаба бригады Ф. Я. Румским прикинули: до госпи-таля — пять или шесть километров. Там у нас, кроме раненых, был и гужевой транспорт, семь-восемь лошадей, несколько коров и не-прикосновенный запас продуктов, заготовлен-ных еще зимой. Гитлеровцы, конечно, не пре-минут воспользоваться всем этим. Пока будут запрягать лошадей, грузить продукты, ловить и привязывать к повозкам коров, пройдет какое-то время. Возможно, успеем.

Осуществление этой операции поручили ко-мандиру первого отряда Андрею Цымбалу.

Нужно было подобрать полсотни автоматчи-ков. Но кого взять? Все до предела измучены, еле на ногах держатся. Я обратился к бойцам бригады:

— Товарищи в беде. Нужно выручать. . . Кто желает. . .

Изъявили желание все. Цымбал отобрал наиболее выносливых. И едва отряд разме-стился в засаде, залег в болоте у дороги, как послышался скрип телег и неясный немецкий говор. Схватка была недолгой, но жестокой. На узкой лесной дороге осталось около соро-ка групов гитлеровцев. Освобождены несколь-ко наших раненых товарищей из госпиталя. Но Франца среди них не было. Оказывается, его вместе с несколькими медицинскими сестрами гитлеровцы уже отправили в Ле-пель.

О том. что произошло с Францем, я узнал уже после того, как наша бригада соедини-лась с частями Красной Армии, от одной де-вушки, медицинской сестры. Приведя в Ле-пель захваченных в госпитале, гитлеровцы посадили всех в общую тюремную камеру. Во время допросов сильно били. Особенно жестоко истязали Франца. Но пытки не сло-мили его боевого духа. Будучи не в силах подняться с нар от побоев, он уговаривал на-ходившихся с ним медицинских сестер:

— Крепко держитесь, девушки!

В Лепеле уже были слышны могучие голо-са «катюш». Но Францу не довелось встретить радостный день освобождения Белоруссии. Его и еще одиннадцать партизан фашисты по-весили во дворе тюрьмы за день до прихода советских войск.

Так погиб стойкий немецкий коммунист, наш боевой друг Франц Питч, твердо верив-ший, что и над его родиной взойдет солнце свободы.

Друкуецца з скарачэннямі па кн. : В лесах Белоруссии. Мн. , 1977. С. 297—312.

Былінскія. Успаміны праз сорак гадоў

Слова пра бацьку

Гэта была самая вялікая сям’я ў Замосці. Сцяпан Канстанцінавіч і Алена Дзмітрыеўна Былінскія мелі восем дачок і аднаго сына. Радасць у той нялёгкі час прыносіла нара-джэнне сыноў. бо з імі звязвалі дапамогу і папаўненне рабочай сілы ў сям’і. Сцяпан Кан-станцінавіч, чалавек хоць і строгі, але не без гумару, не журыўся, што ў хаце «бабскае царства», а можа проста ўмеў «знайсціся» на людзях. I калі суседзі пачыналі адзін перад адным выхваляцца ўвішнасцю сваіх сыноў, Былінскі весела зазначаў: «А ў мяне — дзве кадрылі і музыкант!» I ўсе адабральна смя-яліся. У вёсцы прыхільна ставіліся да гэтай вялікай сям’і. працавітай, добразычлівай і гасціннай. У іх заўсёды ўсім хапала месца. Калі паўстала пытанне, у каго размясціць школу, Сцяпан Канстанцінавіч адразу прапа-наваў сваю хату, адвёўшы для гэтага лепшую палавіну дома. Самі ж, адзінаццаць чалавек, жылі ў «пярэдняй», і ўсім было добра. У 1921 годзе, калі з Паволжа людзі беглі ра-тавацца ад голаду, шмат сем’яў было і ў За-мосці. Былінскі нават і не заікнуўся, што ў саміх няма чаго есці — хлеба хапіла толькі да новага году, карову вясной паднімалі на вяроўках. Карміў, як усе,— па чарзе.

У 1926 годзе старэйшыя з дзяцей Васіль і Ганна сталі камсамольцамі. Для Сцяпана Кан-станцінавіча гэта было неабвержным аргу-ментам, каб зняць абразы ў хаце (у бога ніколі не верыў, але ўступаў маці і да пары да часу маўчаў). У сакавіку 1929 г. ў Зарэччы арганізаваўся калгас. Былінскі з усёй сям’ёй пераехаў у Зарэчча. Сцяпана Канстанцінаві-ча, сумленнага і справядлівага, сяляне выбра-лі брыгадзірам. Захапіўся пчалярствам і жы-вёлагадоўляй, стаў выпісваць шмат спецыяль-най літаратуры. Каб паглыбіць свае веды, скончыў курсы пчалаводаў. Сам казаў, што пайшоў не ў свайго бацьку, вядомага ў акру-зе будаўніка. рукамі якога было пабудавана шмат хат і будынкаў, школа ў Коханаве (у 1967 годзе адзначылі яе стагоддзе).

Такім няўрымслівым застаўся Сцяпан Кан-станцінавіч на ўсё жыццё. Пасля вайны зусім хворы, цудам выратаваны ў блакадзе вясной 1944 г. , па-ранейшаму кожны дзень хадзіў у калгас. Не прапускаў ні адной парады, ні аднаго камсамольскага сходу. Па-ранейшаму да яго ішлі людзі за парадай. I не было вы-падку, каб каму-небудзь адмовіў стары кал-гаснік. Бывала і такое: прыедуць за дзедам Былінскім на санках, каб не турбаваць па-жылога чалавека хадой па заснежаных блоко-вых вуліцах, і вязуць да свайго двара. Бо лепшага «спеца» ў час ацёлу жывёлы ў вёс-цы не было.

У 75-гадовым узросце, за некалькі месяцаў да канца жыцця, атрымаў атэстат аб закан-чэнні трохгадовых агратэхнічных курсаў. Сцяпану Канстанцінавічу было прысвоена звание «Майстар сельскай гаспадаркі 2-га разраду па паляводству». Дастойнымі свайго бацькі — гэтага незвычайнага чалавека — аказаліся і яго дзеці (тыя самыя «дзве кад-рылі і музыкант») — Ганна, Клава, Ніна, Зі-на, Антаніна, сын Васіль, як скорагаворкай пералічала іх маці, малодшыя Оля, Вера, На-дзя. У грозны ваенны час старэйшыя і самыя малодшыя сталі на абарону сваей роднай зямлі. Разам з бацькамі ў лес пайшлі сем дачок (адна з іх, Антаніна, ішла з дзецьмі — трохгадовым Толем і сямігадовай Алісай). Не было з імі толькі Ніны, якая з Ленінграда эвакуіравалася на ўсход. Адзіны сын Васіль, кадравы ваенны, змагаўся на фронце.

Партызаны Былінскія

Былі сярод Былінскіх-партызан разведчи-ца, фельчар, санітаркі, прачкі, пекары, пова-ры. Радавыя працаўнікі партызанскай вай-ны. . . Іх міласэрнасць і нялёгкая праца ва ўмовах ляснога жыцця сагравалі, дапамагалі вытрымаць усе нягоды.

3 успамінаў Ганны Сцяпанаўны Былінскай (Гаўрыленка), партызанкі атрада імя Аляк-сандра Неўскага партызанскай брыгады «Граза»

Першы дзень вайны. . . Усе пачалі збірацца пад дах роднай хаты. Прыехала са Смален-ска Оля, студэнтка 2-га курса стаматалагіч-нага інстытута, Тоня з дзецьмі, Клава, Зіна з Талачына, я з Мінска. Сабраліся ўсе. Не было толькі Ніны і Васіля. «Наш штаб»,— так звалі мы бацькоўскую хату. Тады не маглі і ўявіць, што менавіта тут, у родным куце да-вядзецца прайсці праз неймаверныя цяжка-сці, зведаць спаўна доўгія блакадныя дні вясны 1944 г. , усё ліхалецце вайны.

Спачатку працавалі ў калгасе. Акупантам выгадна было, што захопленыя землі апра-цоўвае бясплатная рабочая сіла, і калгасы не распускалі. 3 лета 1941 г. па 1943 г. , па-куль не пайшлі ў партызаны. ніхто за працу нічога не атрымліваў. Тым і жылі, што ў час работы ўдавалася схаваць што-небудзь у кі-шэню. Сельскагаспадарчы камендант Плей-тар папярэдзіў нас, што калі заўважыць у каго-небудзь узятае з поля — прыб’е да паў-смерці. Ніколі не забуду 12-гадовую Лізу Ця-церкіну, якую жорстка збілі за знойдзены ў кішэні ці то гарох, ці то моркву. Плейтар наехаў на дзяўчыну верхам на кані. Ліза ме-сяц не магла размаўляць. Засталася калекап на ўсё жыццё. Але голад быў мацней за страх.

У вёсцы было шмат патрыётаў. Ужо ў кан-цы жніўня 1941 г. да нас першы раз прыйшлі сувязныя Тамара Паўлаўна Бірукова, а з ёй яшчэ двое — адзін быў з Навасёлак, да ванны працаваў у Мінску ў НКУС і добра ведаў Зі-ну, другі быў у форме паліцэйскага. Яны шу-калі сувязі з надзейнымі людзьмі. Тамара Паў-лаўна з тае пары стала частым госцем у нас. Звычайна прыносіла лістоўкі, зашытыя ў пле-чуках. Разносілі іх усе — Надзя, Вера. Оля брала іх з сабой у поле і читала там жанчы-нам. Мы жылі метраў за трыста ад чыгункі, аўтастрада Мінск — Масква таксама праходзі-ла недалёка. Звесткі аб руху варожага транс-парту і эшалонаў збірала Зіна і перадавала партызанам праз сувязных.

У канцы лета 1943 года перакладчык з гар-нізона, серб па нацыянальнасці, папярэдзіў: «Былінскіх хутка будуць брапь, уцякайце». Але легка сказаць — уцякайце. Сям’я вялі-кая, адзінаццаць чалавек і ў Тоні яшчэ двое зусім малых дзяцей. Амаль цэлы атрад, і ўсе — жанчыны. I ўсё ж восенню бацькі, узяўшы з сабою Тоню з дзецьмі, мяне, Надзю, пад выглядам переезду на новае месца жы-харства пакінулі вёску. Дома засталіся толь-кі Вера, Зіна, Клава і Оля. А праз некаторы час адбылася падзея, пасля якой дома заста-вацца было смяртэльна небяспечна. 30 верас-ня Ваня Чэпік, брыгадзір, звязаны з парты-занамі, разам з Кранёвым забілі Плейтара і спалілі зернесклад. Зіна загадала: «Зараз жа ў лес». I вельмі добра, што хутка з’ехалі з вёскі,— на наступны дзень наляцела жандар-мерыя з Талачына, пачалі хапаць людзей, каго адразу ў Германію, каго ў талачынскую турму. Фашысты ператрэслі ўвесь наш дом, узнялі падлогу, шукаючы доказаў нашай су-вязі з партызанамі.

Усе мы трапілі ў брыгаду «Граза», за вы-ключэннем Клавы, якая была ў гудкоўцаў. Зіна стала разведчыцай партызанскага атра-да імя Гастэлы, узяла да сябе малодшую Веру. Оля засталася ў атрадзе «За Радзіму», была байцом і фельчарам атрада. Бацькоў і Тоню з дзецьмі накіравалі ў гаспадарчы ат-рад, які знаходзіўся каля хутара Нешкава Лепельскага раёна. Я стала байцом і пекарам аддзялення аховы базы атрада імя Аляксанд-ра Неўскага. Надзю замацавалі поварам на базе атрада імя Катоўскага. Знаходзіліся мы недалёка адзін ад аднаго. Побач размяшчалі-ся базы лявонаўцаў, гудкоўцаў, дзьячкоў-Цаў.

У нашым атрадзе было пяць чалавек. Па чарзе ахоўвалі прыпасы, даглядалі жывёлу, пяклі хлеб. Хлебам забяспечваць даводзілася ўсіх — толькі на нашай базе была «пякарня»: укапаная ў зямлю бочка з-пад бензіну слу-жила нам печчу. Прыносілі муку і лявонаўцы, і гудкоўцы, і нават з 1-й Смаленскай брыга-ды. Усім патрэбны быў хлеб, таму ні з часам, ні са здароўем не лічылася. Рукі да гэтага ў апаленых метках. «Быць табе, цётка Аня, пасля вайны абавязкова дырэктарам хлебаза-вода»,— гаварыў мне масквіч Алёша з наша-га атрада. Я толькі смяялася з яго прароцтва. Бо да вайны захаплялася жывапісам, маля-ваннем, цікавілася мастацтвам, незвычайны свет якога дапамог занава адкрыць і зразу-мець муж, мастак П. Н. Гаўрыленка. Да вай-ны ўдзельнічала ў гарадскіх і рэспублікан-скіх выстаўках самадзейных мастакоў. Цяг-нулася рука да алоўка і тут, у лесе. Было тэта ўсё так недарэчы, гінулі блізкія, сябры, вакол было столькі гора. Але я ўдзячна таму захапленню, бо са мной засталіся назаўсёды баявыя таварышы Алёша, Саша, дзядзька Сцёпа. Тыя лясныя малюнкі і накіды зімой 1943 г. захавалі іх маладымі назаўсёды.

Шпіталю ў брыгадзе не было, параненых адпраўлялі ў вёску Старышча Ушацкага раё-на ў партызанскі шпіталь 2-й партызанскай брыгады імя Заслонава. Тыфозных жа хворых прывозілі да нас. Была ім і санітаркай, і по-варам, і ўрачом. Аднойчы на базу даставілі камандзіра нашага атрада Лёву Кіпрыянца. Прывезлі зусім раздзетага з цяжка паране-най нагой. У мяне была адзіная змена муж-чынскай бялізны, якую нядаўна перадала сястра Клава. Яна як раз падышла Лёве.

Новы 1944 год быў вельмі трывожны. Ужо хадзілі чуткі аб хуткай блакадзе партызан-скай зоны. Вера захварэла на тыф, памёр То-лік, меншанькі сястры Антаніны. Перапужа-ны немцамі, ён захварэў яшчэ ў пачатку вайны.

Калі заставацца на базе стала небяспечна, пайшлі ў бок возера Палік. Першы час тры-маліся разам, не было з намі толькі Зіны, Олі і Веры. 3 намі ішла сям’я Шумскіх з Пярэвалачні, на руках якіх было трое дзя-цей. Было страшэнна холадна, мерзлі і дзеці і дарослыя. Кастры распальваць забараняла-ся. На ноч рабілі яму, засцілалі дно і садзілі туды дзяцей, а зверху закрывалі коўдрай. Бывала, што і суткамі сядзелі там нашы ма-лыя. Пад кулямі і разрывамі снарадаў пера-плылі раку Бярэзіну. Маці плаваць не ўмела, перанесла яе на спіне. Самае жудаснае па-чалося на Паліку. Усе астравы гэтых забало-чаных мясцін былі нанесены ў ворага на карту. I на які б востраў ні трапілі, нас усю-ды знаходзілі варожыя самалёты. Гучнагава-рыцелі працавалі кругласутачна. Акупанты заклікалі здавацца, абяцалі зямлю, карову, удосталь белага хлеба. Было такое пачуццё, што ўсе мы ў іх, як на далоні. Людзі гінулі ад куль і голаду. Немагчыма было пераносіць пакуты дзяцей. Апошняе аддавалі ім. Блака-да — страшнае выпрабаванне і на чалавеч-насць. Заставацца духоўна нязломнымі, міла-сэрнымі апухлым ад голаду, пад кулямі — тэта быў наш людскі абавязак. Дзякуючы гэтаму, думаю, многія і выжылі. I цяпер ста-іць перад вачыма тая незабыўная сустрэча з камбрыгам Лявонавым, побач з якім была смяротна знясіленая болем жанчына (у яе пачалася гангрэна ног). Стогны паміраючай жанчыны нельга было пераносіць. Наша маці дала Алісе апошні сухар і сказала: «Мы да-паможам, і нам дапамогуць» і падштурхнула яе да жанчыны. Галоднае дзіця са слязамі на вачах працягнула высушаны хлеб. «Вось яна трагедия вайны, мілае дзіця!» — Лявонаў прыгарнуў да сябе Алісу.

Нарэшце трапілі на вялікі востраў, спадзя-валіся хоць крыху адпачыць пасля доўгіх дзён у бясконцым балоце. Настала трывож-ная ноч. Многія паснулі. А раніцой прыляце-лі самалёты. На нізкай вышыні яны ва ўпор расстрэльвалі людзей. Усе пачалі бегчы. I ран-там знік бацька. Мы яго шукаць, клікаць, крычаць. Бацькі няма. Людскім патокам нас несла ўсё далей ад таго вострава. Тут мы згу-біліся. Я апынулася толькі з маці. Пасля вызвалення ўжо даведалася, што здарылася ў той страшны дзень.

Бацька, цяжка хворы, каб не абцяжарваць нас, вырашыў памерці ў адзіноце. Ён запоўз пад карані вывернутага магутнага дрэва, з ім была толькі кружка для вады. Каб не стра-ціць лік дням, адкладваў сухія трэскі (іх по-тым налічылі 15). Бацьку выпадкова знайшлі нашы воіны, якія дэсантам высадзіліся на Палік. Калі пачалі збіраць сучча для кастра, наткнуліся на бацьку, які ляжаў нерухома. Памацалі рукі — яны цёплыя. Байцы выцяг-нулі яго са сховішча і на насілках панеслі з Паліка.

Не ведаю, ці засталіся б жывымі і астат-нія, каб не наша Надзя, якой ішоў семнац-цаты год. Перабраўшыся на другі востраў, наша сям’я, як і большасць людзей, былі ўжо амаль без адзення. Усё, што можна было есці, людзі з’елі. Пачаўся голад. Тоня ўжо не рухалася, Аліса, апухлая, хадзіла хістаю-чыся. Трымалася толькі Надзя, яна і вырата-вала ад галоднай смерці. Надзя ўпрасіла двух партызан, якія ішлі на базу, узяць яе з са-бой. Паход быў рызыкоўны, шансаў на вяр-танне было мала — ішлі на занятую карніка-мі частку возера, дзе былі закапаны парти-занскія прыпасы. 50 метраў аддзяляла іх ад карнікаў, толькі рэдкі чарот прыкрываў пар-тызан, калі пачалі даставаць муку са схові-шча. Надзя ўвесь час была з імі. Можна ўявіць, што было на сэрцы маіх родных, калі ўбачылі Надзю з мукой. Яны былі выратава-ны ад смерці. . .

. . . Вайна ўварвалася ў нашы лёсы нечакана і жорстка. Стала для нас галоўным выпраба-ваннем на грамадзянскасць і чалавечнасць.

3 успамінаў Вольгі Сцяпанаўны Вылінскай, былога фельчара атрада «За Радзіму» парты-занскай брыгады «Граза», заслужанага Ура-ла БССР

. . . Была гадавіна з дня пачатку вайны. Мы, жанчыны, і моладзь калгаса ў гэты дзень працавалі ў полі. I раптам убачылі наш са-вецкі самалёт. Колькі было радасці! Вакол вайна, немцы пахваляюцца, што вось-вось пераможа «вялікая Германія». А наш зорка-крылы сокал бясстрашна ляцеў у небе. Мы заварожана глядзелі на яго, і быў гэты сама-лёт для нас доўгачаканай весткай ад сваіх. Самалёт праляцеў прама над нашым полем і за метраў 100 ад лесу на парашутах упала некалькі грузаў. Кінуліся ўсе да таго месца, бо ведалі, што адразу ж наляцяць фашысты з вёскі. Знайшлі сухари, іншыя прадукты, якія жанчыны пачалі збіраць ў прыпалы. Моладзь жа, убачыўшы зброю, перанасіла яе ў лес і добра замаскіравала. Я адразу прык-меціла перавязачны матэрыял, тое-сёе з ме-дыкаментаў, знайшла тры скальпелі, якія забрала з сабой, а медыкаменты таксама сха-вала. Толькі мы паспелі ўсё прыбраць, як прыехалі акупанты. Пачаўся допыт. «Дзе зброя?» — дамагаліся яны. Мы ж яе, зразу-мела, «не бачылі», паказвалі толькі на пра-дукты. Тады нас пастроілі ў шарэнгу і папя-рэдзілі, што будуць лічыць да трох. Калі не скажам — расстраляюць. 3 шарэнгі выйшла жонка аднаго паліцэйскага і, растлумачыў-шы, хто яна, паручылася за ўсіх нас. Аку-панты адпусцілі калгасніц, але папярэдзілі, што калі зараз знойдуць зброю ў лесе, усіх расстраляюць тут жа на полі.

Восенню 1943 г. мы ўсёй сям’ёй прыйшлі ў партызаны. Я трапіла ў атрад «За Радзіму» брыгады «Граза». Медперсаналу не хапала, і на мяне, другакурсніцу Смаленскага стамата-лагічнага інстытута, глядзелі як на спецыялі-ста. Я ж шмат чаго яшчэ не ведала, практыкі ніякай не было. Адразу атрымала задание — везці параненага байца пад вёску Сержаны Ушацкага раёна, дзе знаходзіўся партызанскі аэрадром. У Андрэя Арбузава, так звалі па-раненага, былі перабіты галёнкі. Перад да-лёкая дарогай вырашыла зрабіць перавязку. А калі зияла старыя бінты і ўбачыла белыя косці, у якіх было шмат чарвей, страціла прытомнасць (пазней сама пераканалася, што нагнаенне ў ранах знішчаюць як раз гэтыя белыя чэрві, што ў паходных умовах і выра-тоўвала партызан).

Шлях быў няблізкі, карты з нанесенымі ва-рожымі гарнізонамі ў нас не было. Ехалі на свой страх і рызыку. Бывала, праедзем вёску, спынімся ў наступнай і пытаемся, як далей ехаць. Некалькі разоў было так, што калі скажам, з якога боку едзем, не вераць нам — бо праязджалі праз занятую ворагам вёску. Як нас не схапілі — не ведаю. Начавала пад фурманкай, бо ў хату параненага не перано-сілі — аднойчы так ледзь не расквіталіся з жыццём. У адной вёсцы пад раніцу з’явіліся карнікі. Нам бы хутчэй уцякаць, а паране-нага ніяк не можам выцягнуць з зямлянкі, у якой начавалі. Цудам вырваліся. Пасля таго сказала сабе: лепш захварэю, але начаваць будзем толькі на вуліцы. Былі ў нас з сабой два кажухі, з імі прыстасавалася так: адзін нагрэю на печы і нясу накрываць паранена-га, а другі грэецца ў гэты час, так і мяняла па чарзе. У вёсцы Пастрэжжа сустрэлася з сястрой Клавай. якая знаходзілася на парты-занскай базе. К гэтаму часу зусім выбілася з сіл, выглядала вельмі дрэнна. I Клава, як убачыла мяне, катэгарычна заявіла, што да-лей мяне адну не пусціць. 3 дазволу каман-дзіра з гэтай вёскі паехалі разам. Сястра ўзяла з сабой крыху прадуктаў, бо харчава-ліся тым, хто што дасць у вёсках.

I вось, нарэшце, прыехалі ў вёску Стары-шча Ушацкага раёна, дзе знаходзіўся шгіі-таль 2-й партызанскай брыгады імя Заслона-ва. Замацавалі за хірургічным аддзяленнем, якое, як і іншыя аддзяленні шпіталя, размя-шчалася ў вясковай хаце. Была і фельчарам, і санітаркай, і прачкай. Бінты мыла сама, неяк няёмка было ісці ў вёску і кагосьці прасіць, хоць тутэйшыя жанчыны дапамагалі нам у гэтай справе. Хадзіла ў вёску толькі прасіць для параненых яек, малака, масла, каб пад-мацаваць іх дадаткова.

Усе з нецярпеннем чакалі самалётаў. Перад блакадай усіх параненых стараліся хутчэй адправіць на Вялікую зямлю. Шпіталь эва-куіраваўся разам з параненымі. Я ж застала-ся, у партизанах былі мае бацькі, сёстры і пакінуць іх я не магла.

Вярталася ў свой атрад разам з падрыўні-камі брыгады, якія прыязджалі на аэрадром за боепрыпасамі. Залічылі байцом ва ўзвод Лазавога. Хадзіла разам з партызанамі ў за-сады, была днявальнай, дзяжурнай каля шта-ба атрада. У атрадзе з жанчын-байцоў была толькі я адна. Партызаны адносіліся да мяне вельмі цёпла, была ў іх за малодшую сястру. Перад самай блакадай наш узвод атрымаў за-дание прабрацца пад Талачын і весці развед-ку. Тыдзень жылі ў лесе, без солі, на сухім пайку. Касцёр распальваць было нельга. Па-сля выканання задания вяннуліся ў Шаша-лаўку. Пачала мыць сваю бялізну. I рантам загад: «У вёсцы фашысты, адступаем!» Што рабіць? У мяне былі новыя ружовыя шарсця-ныя кальсоны (падарунак аднаго пажылога партизана яшчэ ў Сержанах у шпіталі) і доў-гая вясковая широкая сукенка (разам з па-дзякай камандзір атрада ўручыў гэты «пада-рунак за добрасумленную службу і дастойныя паводзіны»). Я ўсё гэта хуценька надзела, на-верх летняе паліто, на галаву нейкую навал-ку. А на вуліцы ўжо нікога нябачна, здава-лася, усе кулі накіраваны толькі на мяне. Стала паўзком прабірацца да рэчкі. Кулі ціў-калі наўздагон. Рэчка замерзла не вельмі моцна. Плаваць не ўмела, ды і наогул баяла-ся вады. Скочыла на адну льдзіну, яна тут жа абламалася, я — на наступную. Так пера-бралася на другі бераг уся мокрая. Люты стаяў ветраны, пакуль дабралася да хаты, дзе спыніўся наш атрад, пакрылася ледзяным панцырам. А партызаны ўжо мяне хаваюць. Столькі было радасці, калі ўбачыліся, сталі яшчэ радней адзін аднаму. Кажуць, знімай боты, а я не магу, бо ведаю, што потым іх не абую. Яны ўзялі мяне за ногі, патрэслі, вада ўся і вылілася. Не прайшло і дзесяці мі-нут, як зноў загад: адступаем у Толпіна. У вёсцы партызаны папрасілі ў адной хаце, каб мне легчы на печ. Усе моцна заснулі па-сля трывожнага дня. Было цёпла і добра. I раптам я прачнулася ад неймавернага бо-лю — пачалі нясцерпна гарэць ногі, рукі. Па-куль магла — цярпела. Потым пачала кры-чаць. Усе ўсхапіліся. А я ўжо ад болю амаль без прытомнасці. Паглядзелі на ногі (на бо-тах падэшваў ужо не было, панчохі таксама парваліся), а яны ўсе ў пухірах. Як апыну-лася ў Нізкім Гарадцы — не памятаю. Потым даведалася, што занеслі да адной жанчыны па прозвішчу Сальнічыха, а тая не хоча мяне браць, аж плача. У партизанах дачка і сын, немцы ж у вёсцы бываюць кожны тыдзень, сама была на валаску ад смерці, у хаце яшчэ дзве бежанкі і дванаццацігадовы сын Ва-лодзька. Але і ў нашых выйсця не было. Пер-шыя дні ляжала без прытомнасці на нарах за печкай. Неяк раніцой апамяталася, і ў той жа дзень у хаце з’явіліся карнікі. Сталіі заглядваць ва ўсе куткі. За печ іх Сальнічыха не пусціла, кажа: «Там тыф, паночкі». Яны і выскачылі з хаты. «Больш, Оля, у хаце за-ставацца нельга»,— узваліла мяне на плечы і нанесла да крутога берага за хатай. Выка-пала тры замаскіраваныя ямы — пад берагам, на пляжы і ў кустах каля берага. «Калі не будзе сілы, хавайся ў бліжняй, ачуняеш — будзеш да дальний бегаць». Першы час кож-ную раніцу насіла да ямы на сабе, а позна вечарам зноў забірала ў хату.

Аднойчы не вытрымала і кажу: больш ні-куды не пайду, хай схопяць, але ў яме больш жыць не магу. Менавіта ў той дзень зранку панаехалі акупанты. Я іх як убачыла, не раз-думваючы, на пятках пачала ўцякаць да свайго сховішча. За мной адразу ж пабег адзін уласавец. Ён дагнаў мяне каля берага. Пагнаў перад сабой, зганяючы злосць шом-палам. Біў па твары, спіне. Прыгнаў да фур-манкі, на якой сядзеў стары немец. Павёз ён мяне ў бок Талачына. Ліхаманкава думала, як уратавацца. Але дзе ж мне ўцячы з такі-мі нагамі. Вырашыла саскочыць з фурманкі так, каб адразу трапіць пад кола. Думала прыняць смерць адразу, без здзекаў. Конь раптам спыніўся, немец стаў папраўляць збрую. Я ў гэты момант кінулася пад кола. Ляжу, не ведаю, колькі гэта працягвалася — можа, толькі некалькі секунд, можа, болей. Фурманка стаяла, мяне ніхто не аклікаў. I я папаўзла да бліжэйшай хаты. Запаўзла на ганак і думаю, ну, цяпер у мяне стрэліць. Але ціха. Зайшла ў хату. Каля печы нерухо-ма ляжала жанчына, па ёй поўзала маленькае дзіця і заходзілася ад плачу. Побач валяўся вывернуты кажух. Я яго хуценька надзела на сябе, вымазала сажай твар, схапіла дзіця і залезла на печ. Дзіця супакоілася. А я неад-рыўна глядзела на дзверы — усё не верылася, што за мной ніхто не гоніцца. Раптам жанчы-на заварушылася, паднялася і спакойна за-пытала: «Ну што, паехалі ўжо гэтыя нехры-сці?» Я і здзівілася і ўзрадавалася, што яна жывая. Раптам у хату заходзіць фашыст і звяртаецца да мяне. «Паненка»,— кажа. Я проста абамлела, значыць, як ні маскіра-валася, а ўсё роўна бачна, што не вясковая. У гэты час на вуліцы пачуўся нейкі трэск, хтосьці бег і зычна крычаў; «Партызаны ў весцы!». Фашыста адразу не стала ў хаце. Сядзім і не верым, што ўсё абышлося. Гас-падыня выйшла на вуліцу, залезла на гары-шча. Нідзе нікога не было. Значыць, хтосьці перахітрыў немцаў, напужаўшы партызапа-мі. Падзякавала я жанчыну за прытулак і зноў падалася ў Нізкі Гарадзец, бо кругом немцы, пажары ўсюды. Падыходжу да хаты Сальнічыхі, а там плач стаіць — добрая мая гаспадыня па мне галосіць. Больш пападацца ў рукі акупантаў не хацелася, я зноў пай-шла да ямы. Неяк аднойчы прыбягае Ва-лодзька і кліча мяне радасна: «Оля, вылазь, нашы прыйшлі». Я не веру, думаю, трэба ж, якія хітрыя, падвучылі хлопчыка. Моцна трымаю за карані дрэва, якім маскіравалася, і плачу. А ён на сябе яго цягне. Так і валту-заемся. «Камандзір у нашай хаце спыніўся, аб усім расказвае. Мы пра цябе паведамілі, хоча на партизана паглядзець, вылазь». Ад гэтых слоў мне ледзьве дрэнна не стала. Па-першае, радасць такая, што, здаецца, сэрца вось-вось выскача. А як падумала, у якім выглядзе перад камандзірам стану — плакаць захацелася. У хату ўсё ж прыйшла. Не ведаю, што яны тады пра мяне палѵмалі, але ад сябе нікуды не адпускалі.

Дабралася да роднай вёскі, некалькі дзён адпачывала, а потым стала збірацца ў 'даро-гу — на дварэ жнівень, трэба пра вучобу ду-маць. Разам з Шурай Рашэтнікавай пешшу пайшлі ў Смаленск. 3 сабой нічога не было. Привыкла, як у партизанах — заходзіла ў хату, прасіла есці і далей ішлі. Лета, цёпла. Спалі на абочыне дарогі, і страшна не было, і холаду не адчувалі. Праз тыдзень прыйшлі ў разбуравы Смаленск. У той жа дзень трапіла ў інстытут. Наш стаматалагічны факультэт яшчэ не вярнуўся з эвакуацыі. На месцы быў толькі лячэбны. Я была згодна працягваць вучобу на гэтым факультэце. Сродкаў для вучобы ў мяне не было ніякіх, адзення, абут-ку таксама не было, грошай — тым больш. Рэктар паабяцаў дапамогу як былой парты-занцы і папрасіў залікоўку. А яна засталася ляжаць у Нізкім Гарадцы. Прыйшлося вяр-тацца туды, потым зноў ісці ў Смаленск. Калі вярнулася дамоў, сіл больш не было не толь-кі вучыцца, але і рухацца. Партызаны пера-далі шынель, каб пашыла паліто (усе ведалі. што я збіраюся працягваць вучобу). Нанесла ў майстэрню перашываць і страціла там пры-томнасць. Але першага верасня была ў Сма-ленску. Час быў вельмі цяжкі. Яшчэ ішла вайна, усё было для фронту. У аўдыторыях стаяў страшэнны холад, вокны былі неза-шклёныя. I студэнты, і выкладчыкі прыходзі-лі на заняткі ў верхній адзенні. Харчаваліся ў сталоўцы толькі гарохам у розных варыян-тах. Многія не вытрымлівалі і кідалі інсты-тут. Было некалькі выпадкаў, што студэнты, знясіленыя за гады вайны, паміралі.

Вайна ў лёсе майго пакалення засталася самай цяжкай і незабыўнай старопкай.

«Музыкант»

Музыкантам, як жартам называў бацька адзінага сына, ён не стаў. Іншы і больш зай-здросны лёс напаткаў Васіля.

Як толькі адкрылася пачатковая школа ў вёсцы, Васіль разам са старэйшай сястрой Аняй сеў за парту. Скончыў 4 класы. Адука-цыя на гэтым звычайна канчалася — у раёне была толькі адна сямігодка — у Коханаве. Ад Замосця да Коханава кіламетраў восем — дзевяць. Падлеткі ішлі ў гаспадарку, дапа-магалі бацькам. Васіля гэты шлях не зада-вальняў. Пайшоў у Коханава, але школа бы-ла перапоўнена — ні ў чацвёрты. ні ў пяты клас не бралі, як ні прасіўся. На наступны год — тое ж самае. Што рабіць? Зноў пачы-наў вучобу ў чацвёртым класе ў Замосці. I толькі на трэці раз Васіля і трох хлопцаў з суседняй вёскі прынялі, нарэшце, у Коханаў-скую сямігодку. 14-гадовы Васіль пайшоў у. . . трэці клас, бо чацвёрты і пяты былі па-раней-шаму перапоўнены. Згадзіўся і на гэта. Жылі на прыватнай кватэры неразлучнай чацвёр-кай, па чарзе рыхтавалі ежу. Сталі камса-мольцамі, актыўна ўдзельнічалі ў грамадскім жыцці і школы, і роднай вёскі. У час куль-турней рэвалюцыі шмат даводзілася праца-ваць па ліквідацыі непісьменнасці, весці антырэлігійную прапаганду. Былі замацаваны вёскі, дзе чыталі лекцыі, вялі заняткі.

Калі пачалася масавая арганізацыя калга-

саў, Васіль разам з камсамольцамі Зарэчча актыўна ўдзельнічаў у агітацыйнай рабоце, якой кіраваў сакратар партарганізацыі калга-са «XII партз’езд» Мікіта Рашэтнікаў. Выяз-джалі ў сёлы, горача расказвалі аб жыцці і рабоце ў родным калгасе, запрашалі ўвача-відкі пераканацца ў іх лепшым жыцці, паказ-валі мастацкую самадзейнасць. Гэта быў пс-забыўны час, карысць іх прапагандысцкай работы была відавочнай — фарміраваўся і шырыўся свядомы калектыў людзей, які імкнуўся ў светлую будучыню. Аб поспехах калгаса. дзейнасці камсамола Васіль лічыў сваім абавязкам паведамляць у маладзёжную газету «Чырвоная змена» і ў «Сельскую га-зету».

Васілю падабалася калгаснае жыццё, праца на роднай зямлі, на якой многаму паспеў ужо навучыцца ад бацькі. Васіль марыў стаць спецыялістам: пасля сямігодкі паступіў у Стара-Барысаўскі сельскагаспадарчы тэхні-кум. Сталага, з пэўным жыццёвым вопытам навучэнца выбралі камсамольскім важаком тэхнікума. У 1931 годзе прынялі ў партыю. Партарганізацыя тэхнікума, сакратаром якой быў Андрэй Андрэевіч Грамыка і з якім жыў у адным пакоі, даручыла аказваць камуніс-там падшэфнай вёскі Быча Барысаўскага раёна дапамогу ў арганізацыі калгаса. Акра-мя таго. па заданию райкома партыі ў групе з пяці камуністаў тэхнікума на чале з сакра-таром партарганізацыі праводзіў работу па збожжанарыхтоўках (у канцы 1931 г. — пачат-ку 1932 г. яна праходзіла вельмі цяжка). Тру-па была надзелена надзвычайнымі паўна-моцтвамі.

Усе даручэнні, якімі даводзілася займацца ў маладыя гады, былі нялёгкія, вельмі адказ-ныя і важныя. Яны гартавалі волю, выхоўвалі стараннасць, арганізаванасць і самастойнасць.

Вярнуцца да роднай зямлі не прыйшлося. Краіна клапацілася аб умацаванні Чырвонай Арміі маладымі, падрыхтаванымі кадрамі. У 1932 г. быў праведзены спецыяльны набор камуністаў з сярэдняй адѵкацыяй у ваенныя вучылішчы. Па рашэнню партарганізацыі сельгастэхнікума Барысаўскі гарком партыі накіраваў Васіля Былінскага ў Аб’яднаную Беларускую ваенную школу на артылерый-скае аддзяленне. Вучыліся ўсе старанна і па-спяхова. Сярод іх будучи Маршал Савецкага Саюза I. I. Якубоўскі, які знаходзіўся тады ва ўзводзе Васіля Сцяпанавіча, будучы док-тар ваенных навук прафесар Т. А. Галінкевіч. Незабыўнай сустрэчай стаў для курсантаў школы прыезд М. I. Калініна. Былінскаму было даручана камандаванне ганаровым узво-дам, які сустракаў на пероне мінскага вак-зала ўсесаюзнага старасту.

У 1934 г. вучоба ў школе была закончена (8 курсантаў, сярод іх і В. С. Былінскі, скон-чылі яе на выдатна). Партрэты выдатнікаў былі змешчаны ў рэспубліканскай газеце, а таксама выстаўлены ў фае драмтэатра імя Янкі Купалы. Дваіх выпускнікоў накіравалі ў танкавыя войскі, чацвярых — на службу ў авіяцыю. Былінскі трапіў у Харкаўскую шко-лу лётчыкаў-назіральнікаў. Потым — служба ў Омску. У 1938 г. зноў пайшоў вучыцца, у ваенную Акадэмію імя Жукоўскага. 3 пяці аддзяленняў штурманскага факультэта ад-дзяленне В. С. Былінскага на працягу ўсёй вучобы было лепшым. У Акадэміі сустрэўся з земляком, Сашам Бычковым з Талачына, які выдатна скончыў Акадэмію (у першыя дні вайны ўзнагароджаны ордэнам Чырвона-га Сцяга, у 1943 г. па-геройску загінуў). Пер-шы выпуск штурманскага факультэта адбыў-ся датэрмінова ў студзені 1941 г. Гэта былі першыя штурманы з вышэйшай адѵкацыяй у нашай краіне. Міжнароднае становішча патрабавала хуткай і высокакваліфікаванай падрыхтоўкі ваенных. У тым жа месяцы па-чала работу арганізаваная ў Іванаве Вышэй-шая школа штурманаў. Васіля Сцяпанавіча накіравалі ў яе на выкладчыцкую работу.

Вайна унесла свае папраўкі ў далейшы лёс Былінскага. 3 першых яе дзён у школе была створана баявая група. Былінскі выкон-ваў абавязкі памочніка начальніка штаба групы. Лётныя экіпажы выконвалі палеты днём і ноччу. Бамбілі ворага пад Віцебскам, Смаленскам, Вязьмай, Калінінам. Лёталі без суправаджэння. Баявыя дзеянні група выкои-вала да 16 кастрычніка 1941 г. У гэты ж дзень школа эвакуіравалася ў Туркменію. У далей-шым па загаду Вярхоўнага Галоўнакаман-дуючага школа стала займацца фарсіраванай падрыхтоўкай лётных начных экіпажаў і ста-ла называцца Вышэйшай ваеннай школай начных экіпажаў дальний авіяцыі. Лётнап падрыхтоўкай займаліся кругласутачна — фронт тэрмінова патрабаваў папаўнення.

У неба ўзнімаліся цэлыя палкі экіпажаў, створаныя ў школе, іх шлях ляжаў прама на фронт. У пачатку 1944 г. Васіля Сцяпанавіча прызначылі начальнікам штаба бамбардзіро-вачнага палка.

У пасляваенны час В. С. Былінскі на-меснік начальника авіяцыйнага вучылішча ў Краменчугу. У ім праходзілі першапачатко-вае навучанне будучыя лётчыкі-касманаўты А. А. Лявонаў. П. I. Клімук.

Службу ў Савецкай Арміі В. С. Былінскі

Літасці вораг не ведаў. . .

«. . . Тав. Падчуфарава В. I. за перыяд знаходжан-ня ў 36-м партызанскім атрадзе 8-й партызанскай брыгады наказала сябе адданай сваей сацыялістыч-най Радзіме.

Будучи падрыўніком атрада, яна ўдзельнічала ў надрыве 20 варожых эшалонаў з жывой сілай 1 тэхнікай ворага. Асабіста сама пусціла пад адхон 10 эшалонаў. Неаднаразова змагалася ў адкрытых баях з праціўнікам, дзе мужна і смела знішчала агнём ворага. . . » (3 баявой характарыстыкі В. I. Падчуфаравай)

3 успамінаў Валянціны Іванаўны Падчуфа-равай (Шэршынай), былой падрыўніцы 36-га атрада 8-й Круглянскай брыгады, жыхаркі Валгаграда

Вайна для нашага пакалення — той сумны рубеж, ад якога пачыналася зусім іншае жыццё, асаблівы псіхалагічны стан душы. У 17 гадоў я і мае равеснікі сталі дарослымі.

Нас, старшакласнікаў тульскіх школ, накі-равалі капаць супрацьтанкавыя равы ў Сма-ленскую вобласць пад горад Дарагабуж. Фронт хутка набліжаўся. Наглы ўмацаванні ўжо абстрэльваў вораг. Не аднойчы траплялі пад бамбёжку. Але мы працягвалі працаваць. Восенню 1941 г. вораг падыходзіў да Тулы, я ў гэты час працавала на рамонтна-механіч-ным заводзе. Мы, камсамольцы, дапамагалі эвакуіраваць станкі, матэрыяльныя каштоў-насці. 3 апошнім саставам многія ад’язджалі. Я засталася.

У лютым 1942 г. мяне ў ліку іншых камса-мольцаў горада выклікалі ў абком камсамола, потым — у абком партыі. Прапанавалі вучыц-ца ў Маскве ў спецшколе, якая рыхтавала падрыўнікоў для барацьбы ў тыле ворага. Усе з радасцю паехалі ў Маскву. Там адбы-лася сустрэча з П. К. Панамарэнкам, пасля чаго мяне накіравалі ў спецшколу.

Пачалася вучоба. Знаёміліся і вывучалі падрыўную справу, розныя віды зброі, мін, снарадаў, узрывальнікаў, вывучалі тапагра-фію. Прыкладна ў маі накіравалі да лініі фронту — у горад Таранец Калінінскай воб-ласці. Тут, разбіўшыся на групы, атрымалі закончыў у званні палкоўніка. Ваеннае вучы-лішча было расфарміравана, а на яго базе створана вучылішча лётчыкаў грамадзянска-га паветранага флоту. Тры гады працаваў тут Былінскі намеснікам начальніка па ваеннай падрыхтоўцы, а ў 1964 г. перабраўся ў Мінск. Больш дваццаці гадоў працуе ён у БДУ імя У. I. Леніна выкладчыкам кафедры грама-дзянскай абароны. Сэрца былога ваеннага, як і раней, засталося там, на бацькоўскай ся-лянскай зямлі. . . Запісала Ф. I. Кітаева.

канкрэтнае задание — прабрацца пад Тала-чын, сустрэцца з мясцовым атпадам і разам працягваць барацьбу. У нашай групе было адзінаццаць чалавек. Камандзір групы — мужчына гадоў 35—40 (яго мы звалі «дзе-дам»), астатнія — 17—19-гадовыя хлопцы і двое дзяўчат — Валя Каралёва з Падма-скоўя і я.

Пад адцягваючую кананаду нашых часцей пераплылі на лодках Заходнюю Дзвіну. Да месца прыбылі без страт. Але тут напаткала нас бяда — цяжка захварэў камандзір. Выра-шылі несці яго за лінію фронту. Чацвёра бай-цоў груны на самаробных насілках панеслі яго назад. Мы ж сталі вывучаць мясцовасць, шукаць сувязь з насельніцтвам. Аднойчы не вярнулася з разведкі двое хлопцаў. Нас за-сталося зусім мала. . . У канцы ліпеня сустрэ-ліся з групай партызан пад камандаваннем Васіля Рыгоравіча Мацюшэўскага, камандзі-ра Чырвонай Арміі, якому ўдалося ўцячы з палону, прабрацца ў родныя мясціны. Такім чынам нас стала ў групе чалавек пятнац-цаць. Пазней да нас далучыліся Вольга Кас-таломава і медсястра Ларыса. 3 гэтага часу пачалі дзейнічаць пад камандаваннем Мацю-шэўскага. У лясах пад Талачыном арганіза-валі базу — некалькі зямлянак у розных мес-цах. Большасць партызан нашай групы былі з навакольных вёсак. Дзякуючы гэтаму мы хутка асвоіліся, наладзілі цесную сувязь з насельніцтвам. Людзі дапамагалі нам развед-кай, харчаваннем, адзеннем. Шмат было пат-рыётаў, якія ненавідзелі ворага і рады былі нам дапамагчы, чым маглі (на жаль, запомні-ла толькі сям’ю настаўніка Харунжага).

Трупа пачала актыўна дзейнічаць. За жні-вень 1942 г. падарвалі больш дзесятка варо-жых эшалонаў. Дзейнічалі ў асноўным на чыгунцы Мінск — Масква. Былі праведзены дзёрзкія аперацыі на ўсход ад Коханава, ка-ля раз’езда Трацылава, на захад ад Талачы-на. Узрывы праводзілі «на шомпал» — пад-рыўнікі сканструявалі мадэрнізаваны спро-шчаны ўзрывальнік (МСУ). Паравоз пры наездзе на зарад звальваў устаўлены ў ча-ку шомпал. Проста, але вельмі небяспечна. Самая нязначная неасцярожнасць магла пры-весці да непанраўнага. Акпамя таго, маскіра-ваць зарад не было часу, бо ставіўся ён пры непасрэдным набліжэнні саставу.

У кастрычніку 1942 г. талачынская паліцыя начала «паляванне» на нашу групу. У абла-вах прымалі ўдзел і нямецкія часці, іншы раз з сабакамі. Не раз даводзілася нам замятаць свае сляды ў гушчарах і балотах. У мясцовай газеце начальнік паліцыі абяцаў вялікую ўзнагароду за хаця б аднаго «маскоўскага бандыта». У лістападзе, калі ляжаў снег, а_б-лавы і засады пачасціліся. Настаў цяжкі для нас час. Аднак дыверсіі на чыгунцы працйг-валі. 3 лесу выходзілі на хадулях або замя-талі сляды хваёвымі лапкамі. Запасаў харча-вання не было ніякіх, затапіць печ у зямлян-цы таксама не маглі. У вёсках кругом нашага лесу фашысты арганізоўвалі бясконцыя за-сады.

Усе разумелі, што зіму перабыць тут не зможам. У канцы лістапада група перайшла ў Круглянскі раён, дзе ўлілася ў 8-ю Круг-лянскую брыгаду. Прынялі нас цёпла і сар-дэчна. Выгляд наш быў такі, што і без слоў было зразумела, што нам давялося вынесці за ўсе гэтыя месяцы самастойнай барацьбы.

Сашу Дзянісава, Лёню Прыса, Валю Кара-лёву і мяне накіравалі ў атрад № 36 да ка-мандзіра ўзвода падрыўнікоў М. I. Шарста-бітава, ва ўзводзе якога налічвалася чатыры падраздзяленні падрыўпікоў па 8—12 чала-век. У памяць гераінь фільма «Сяброўкі» мы ўзялі іх імёны. Валя Каралёва стала «Ась-кай», або «Гузікам», Оля Касталомава — «Зояй», я — «Наткай». Нас усе ведалі ў бры-гадзе пад гэтымі імёнамі. Наша падрыўная справа працягвалася. Дзякуючы смелым і

Лёс

. . . У студзені 1944 г. ў хату да Віннікавых нечакана ўварваліся з вобыскам фашысты. Маленькі Кастусь туліўся да мамы, хаваўся, але жандар адарваў дзіця ад кабеты і моцна штурхануў у кут. Гаспадароў арыштавалі, бязлітасна збілі і вывелі на вуліцу. Здранц-велы ад жаху Кастусь так і застаўся ляжаць у хаце. Не пабачылі бацькі і дваіх старэйшых дзяцей, якія гасцявалі ў той дзень у свая-коў. . .

Еўдакія Кузьмінічна Віннікава (дзявочае прозвішча Крапопава) была партызанскай су-вязной з 1942 г. Праз Антона Пётуха і Ула-дзіміра Кармільку, якія жылі ў вёсцы Любі-шча, яна перадавала звесткі ў брыгаду Жу-ніна. знаходлівым дзеянням адважных падрыўні-коў Пятра Лапо, Лёні Хаміцкага. Пятра Глін-кі, Емяльяна Гур’ёва, Фёдара Дзідзенкі, Гены Грозберга, Івана Шутава наш баявы рахунак павялічваўся.

7 лістапада 1943 г. стала кандидатам у чле-ны ВКП(б). У канцы 1943 г. мяне прызначылі камандзірам аддзялення падрыўнікоў. Жыццё наша было суровае і жорсткае. Як і сапёры, мы памыляліся толькі адзін раз. Не паспеў адысці, падарваўся на міне Лёня Прыс. У час бою загінуў Саша Дзянісаў. калі натрапілі на засаду, вяртаючыся з чыгункі. Нямала за-гінула слаўных падрыўнікоў. якія цаной свайго жыцця выконвалі баявыя заданні.

Былі мы ўсе маладыя, бясстрашныя. Здава-лася, што смерць ніколі не возьме нас (гэта ж так ненатуральна гінуць у якія-небудзь 18—20 гадоў). «Толькі б не параніла, а заб’-юць — не страшна»,— часта паўтаралі мы. У маі — чэрвені 1944 г. становішча наша вель-мі ўскладнілася — нас цяснілі адступаючыя часці варожых войск. Мы ішлі ўсё далей на захад, наперадзе адступаючых войск. Усё ця-жэй станавілася здабываць правіянт, знясіль-валі бясконцыя баі з праціўнікам і варожымі гарнізонамі, якія хутка раслі. Не было солі, многія хварэлі на цынгу. Толькі дзякуючы здольнасцям нашага камбрыга Жуніна, «наша-га баці», як мы яго любоўна называлі, нам удавалася выходзіць з самых складаных, ча-сам бязвыхадных сітуацый.

4 чэрвеня была паранена, атрымала пера-лом правага бядра. 3 партызанскага аэрадро-ма накіравалі на Вялікую зямлю. У шпіталі была да снежня 1944 г. Там і прачытала ў «Правде» ад 16 жніўня Указ Прэзідыума Вяр-хоўнага Савета СССР аб узнагароджанні пар-тызан. Знайшла там і сваё імя сярод узнага-роджаных ордэнам Леніна. . .

Родная сястра Еўдакіі Вера ў той час пра-цавала перакладчыцай у воласці. Праз бурга-містра воласці Андрэя Трыбуля дзяўчаты здабывалі патрэбныя бланкі і пячаткі, давед-валіся пра магчымыя нямецкія карныя акцыі і папярэджвалі партизанскія сем’і, якім па-гражаў вываз у Германію, арышт, расстрэл. У гэтай дзейнасці ім дапамагала жонка бур-гамістра Клаўдзія Трыбуль. Пісьменная і аду-каваная жанчына, яна мела вялікі ўплыў на свайго мужа.

Разам з сяброўкай Аняй Белазоравай сёст-ры ездзілі ў Барысаў і расклейвалі там ліс-тоўкі, падкладвалі пад эталоны магнітныя міны. перапраўлялі ў лес савецкіх ваеннапа-лонных, якія пад прымусам служылі ў палі-цыі і ўласаўскай арміі. Еўдакія і Вера зда-бывалі партизанам соль, прадукты, медыка-менты, адзенне (часам нават нямецкія мун-дзіры!).

Па даносе здрадніка ў пачатку 1944 г. ў Славенях пракацілася хваля арыштаў. Тра-пілі ў турму муж і жонка Віннікавы, Вера, сям’я Трыбуляў, Анатоль Вуглік, Тоня Гал-коўская і іншыя патрыёты.

. . . Зверскія катаванні, допыты, зноў катаван-ні. Загінулі жонка і муж Трыбулі. Расстраля-лі Веру, якая вырашыла ўратаваць сям’ю сястры і ўсю віну ўзяла на сябе. Еўдакія і Цімафей Віннікавы дзівам уцалелі, але, як блізкіх сваякоў Веры, фашысты адправілі іх у Германію.

Цягнік ішоў праз Польшчу. Шчаслівы вы-падак дапамог уцячы. Разам з дзесяткам ін-шых уцекачоў Віннікавы доўга блукалі па незнаёмай мясцовасці, пакуль, нарэшце, не знайшлі прытулак у маленькім польскім мя-стэчку Хелна. Але самымі невыноснымі былі не гэтыя блуканні, а тое, што яны нічога не ведалі пра лес траіх дзяцей і нічым не маг-лі ім дапамагчы. Да таго ж Еўдакія была ця-жарная ў чацвёрты раз і вось-вось павінна была нарадзіць.

Чырвоная Армія наступала па ўсім фронце. Ужо было вызвалена Хелна, і Віннікавы збі-раліся на Радзіму. Фронт тады стаяў неда-лёка. У час аднаго з нямецкіх артылерыйскіх налётаў асколкі снарада раздрабілі Еўдакіі нагу і заселі ў спіне. Жанчына страціла пры-томнасць. Савецкія салдаты аказалі Вінніка-

Пастка

3 успамінаў I. Г. Пахабава

Інакенцій Георгіевіч Пахабаў нарадзіўся ў 1913 г. ў Балахцінскім раёне Краснаярскага краю". Адзін з кіраўнікоў партызанскага руху ў Талачын-скім і Чашніцкім раёнах у Айчынную вайну. Член КПСС з 1944 г. 3 сялян. Скончыў Краснаярскі пед-тэхнікум. У Чырвонай Арміі з 1939 г. У партыза-нах з мая 1942 г. : кулямётчык, камандзір аддзя-лення. узвода, намеснік камісара па камсамолу, камісар атрада імя Аляксандра Неўскага парты-занскай брыгады «Граза». Пасля вайны на педага-гічнай. савецкай і гаспадарчай рабоце. Выбіраўся членам райкомаічленам бюро Талачынскага рай-кома КПБ. Узнагароджаны двума ордэнамі Айчын-най вайны, медалямі. Жыве ў Талачыне.

У нашым атрадзе быў баец па прозвішчу Гедулянаў (на жаль, імя яго ўжо не памя-таю). Салідны такі масквіч гадоў 45-ці. Яго часта пасылалі на адказныя дыверсіі.

Аднойчы група падрыўнікоў Гедулянаў, Аркадзь Кулік і камсамолец Маркатанаў бы-ла паслана на падрыў варожага эталона. Трупа выканала загад і вярталася ў атрад. На зваротным шляху, у вёсцы Гаршчэўшчына вай першую дапамогу і накіравалі яе ў шпі-таль.

Параненая, непрытомная, яна нарадзіла ў шпіталі сына. Але пра гэта даведалася толь-кі праз некалькі дзён, калі крыху апрытом-нела. А потым зноў жанчына білася ў гарач-цы, трызніла. Яе пераводзілі са шпіталю ў шпіталь амаль без ніякай надзеі на жыццё. Нарэшце адправілі на лячэнне ў Савецкі Саюз.

Каля двух гадоў Еўдакія Віннікава праля-жала ў шпіталях. Тым часам яе хлопчыка ўзялі польскія сяляне, а муж Цімафей быў прызваны на фронт. 11 сакавіка 1945 г. ён загінуў.

Еўдакія спрабавала адшукаць сына, але першыя спробы не прынеслі поспеху. Толькі праз 13 гадоў прыйшла доўгачаканая вестка: «Па просьбе Польскага Чырвонага Крыжа па-ведамляем, што ў дзіцячым прытулку ў Выджна ваяводства Быдгашч знаходзіцца хлопчык пад прозвішчам Віннікаў Стафан. . . »

Некалькі месяцаў пайшло на ўдакладненне акалічнасцей, якія разлучылі маці і сына. Перапіска, фотаздымкі, чаканне. I нарэшце — сустрэча. У Брэст хлопчыка прывёз работнік дзіцячага дома Станіслаў Наўрат.

Пэўны час Еўдакія Кузьмінічна працавала на метэаралагічнай станцыі ў Лынтупах, а Стафан разам са сваімі аднагодкамі бегаў у Лынтупскую сярэднюю школу. Потым яна з сям’ёй пераехала ў Барнаўл. Цяжкі лёс, ра-ненні адбіліся на здароўі жанчыны. У 1985 го-дзе яна памерла ад сардэчнага прыступу.

партызаны сутыкнуліся з немцамі. Іх было шмат, а партызан усяго тры чалавекі. Са-праўдная пастка. I ўсё ж нашы амаль з са-мых варожых рук, разам з гуртам напалоха-ных стралянінай кароў, здолелі праскочыцьу лес. Але лес яшчэ ўначы быў ачэплены.

Гітлераўцы пачалі прачэсванне. Трайныя ланцугі аўтаматчыкаў змыкаліся ўсё шчыль-ней. Некалькі разоў партызаны спрабавалі выбіцца з пасткі і прарывалі кола, але з са-мога лесу выскачыць не маглі, бо вакол на-пагатове стаялі кулямёты. Ведаючы, што пар-тызаны не могуць выйсці з лесу, немцы зноў пачыналі «паляванне». Зноў і зноў набліжа-ліся і змыкаліся ланцугі.

У Гедулянава была перабіта рука, Кулік таксама быў паранены. Яны зразумелі, што жывымі адтуль не выйсці: раны забяруць апошнія сілы, не хопіць патронаў, а карнікі не адступяцца. Заставалася толькі дорага ад-даць жыццё, і партызаны вырашылі біцца да апошняга.

Паступова немцы выцеснілі іх на ўзлесак, пад кулямёты. Тады Аркадзь Кулік блізка падпусціў немцаў і падняў рукі ўгору, зра-біўшы выгляд, што здаецца. Калі некалькі немцаў падбеглі да яго, ён узарваў гранату. Загінуў сам і забіў некалькі фашыстаў. Ге-дулянава і Маркатанава карнікі хацелі ўзяць жывымі. Завязалася рукапашная. Здацовай рукой Гедулянаў выбіў нямецкамѵ афіцэру сківіцу. I тады карнікі, каб болей не рызы-каваць, застрэлілі партызан у гэтай бойцы.

На геройскім учынку масквіча Гедулянава, беларуса, камуніста з вёскі Засценкі Аркадзя Куліка і зусім маладога хлопца, камсамольца Маркатанава мы выхоўвалі асабовы склад атрада.

«Я з Беларусі. Дудкевіч М. У. »

3 успамінаў былога камандзіра партызанскага атрада «Гая» Мікалая Уладзімі-равіча Дудкевіча

«Да тых, хто верыць у бога і Савецкую ўладу!

Тады, у лютым 1942 г. , нас было ўсяго восем чалавек. Напярэдадні 23 лютага мы сабраліся ў вёсцы Сенчукі, каб урачыста адзначыць гадавіну Чырвонай Арміі. Здабылі і зачыталі паведамленне Саўінфармбюро і адразу ж раз-множылі яго ад рукі ў дзесяці экземплярах. На гэтай сходцы мы і пастанавілі стварыць партызанскі атрад. Добра памятаю тых, хто пачынаў гэту справу — камсамольцы Міхаіл Комлеў, Рыгор Лугоўскі, Надзея Тамашэў-ская (праз некалькі месяцаў яна загінула ў баі) і інш.

Першай нашай аперацыяй стала расклей-ванне лістовак. Размножанае паведамленне Саўінфармбюро мы вывесілі ў вёсках Тала-чынскага і Круглянскага раёнаў. Пазней звод-кі пра становішча на франтах і партызанскія лістоўкі са зваротамі да насельніцтва часта з’яўляліся ў зоне дзейнасці нашага атрада. Здаралася нават вывешваць лістоўкі на сце-нах друцкай і воўкавіцкай валасных упраў.

Аднойчы мы склалі зварот «Да тых, хто ве-рыць у бога і Савецкую ўладуі», у якім за-клікалі біць акупантаў і здраднікаў, не да-ваць ім прадуктаў. Зварот быў вывешаны на дзвярах друцкай царквы. Тры дні і верую-чыя, і няверуючыя чыталі яго, пакуль па за-гаду талачынскай камендатуры друцкі бур-гамістр не сарваў лістоўку.

Партизанская прысяга

Пад канец вясны 1942 г. ў нашым атрадзе было ўжо каля трыццаці чалавек. Многія доб-ра валодалі зброяй, ведалі тактыку вядзення разведкі, удзельнічалі ў першых сутычках з акупантамі. Такім чынам, атрад зрабіўся бая-вым падраздзяленнем. Мы вырашылі прыняць прысягу. Тэкст партызанскай прысягі склалі разам з камісарам атрада Мікалаем Сушко-вым:

«Я, грамадзянін Савецкага Саюза, добраах-вотна станаўлюся ў шэрагі народных мсціў-

:>>

Цаў-партызан. Перад сваімі таварышамі, Ра-дзімай і партыяй даю ўрачыстую клятву, што буду без боязі і літасці змагацца з нямецка-фашысцкімі захопнікамі і здраднікамі да той пары, пакуль фашысцкія боты топчуць нашу Савецкую зямлю. Калі я парушу гэту ўрачыс-тую клятву, няхай напаткаюць мяне суровая партизанская кара і поўнае бясчэсце».

Прысягу прынялі ўсе партызаны і з годна-сцю яе трымаліся.

Свежы нумар «Правды»

22 чэрвеня 1942 г. надвячоркам наша пар-тизанская група кіравалася ў вёску Сурнаў-ка на разведку. Слаўся туман, трохі імжыла. Раптам мы пачулі гудзенне самалёта. 3-за ту-ману самалёта не было відаць, а праз 15—20 хвілін сціхла і гудзенне.

Потым высветлілася, што ў гэту ноч савец-кі самалёт скінуў у Талачынскім раёне дывер-сійную гнупу з 9 парашутыстаў.

Раніцай у атрад прыбег піянер Косця (про-звішча, на жаль, не памятаю), наш сувязны з вёскі Панькавічы. У руках у яго быў уча-рашні нумар газеты «Правда». Паведамленне пра дзейнасць Вярхоўнага Савета! Даклад Урада пра внешнюю палітыку СССР! Зводка Саўінфармбюро! Артыкулы, нарысы! Хто ў той час у акупацыі мог разлічваць на такое багацце?

Косця сказаў, што недалёка ад партызан-скага лагера прызямліліся парашутысты з Масквы, а «Правду» далі яму як пропуск да партызан. Разам з камісарам і кулямётчыкам Міхаілам Комлевым мы пайшлі за сувязным. Насустрач нам выйшаў хлопец з ордэнам Чырвонай Зоркі, з ім было яшчэ шэсць ча-лавек. Усе яны яшчэ ўчора былі на Вялікай зямлі. . .

Мы шмат гаварылі пра Маскву, як яна жы-ве і працуе. Абмяркоўвалі становішча на франтах — нам вельмі важна было ведаць, што ўсе савецкія людзі змагаюцца супраць фашызму, каб мацней верыць у перамогу. По-тым парашутысты выступілі перад атрадам, а пазней яшчэ неаднойчы расказвалі пра Вя-лікую зямлю і нам, і насельніцтву акупірава-ных вёсак. Гэта таксама было зброяй.

3 Масквы іх вылецела 9 чалавек. Да нас у атрад трапіла толькі 7. Самалёт павінен быў скінуць дэсантнікаў у Крупскім раёне, але перашкодзіла надвор’е. Лёс яшчэ двух пара-шутыстаў быў невядомы. Толькі пазней мы даведаліся, што гэтыя два парашутысты пры-зямліліся зусім недалёка ад Талачына і адра-зу трапілі ў рукі гітлераўцаў. На допытах абодва маўчалі і праз нейкі час былі расстра-ляны.

На наступны дзень пасля далучэння ма-скоўскіх парашутыстаў да нашага атрада мы сумесна разграмілі воўкавіцкую валасную ўправу, спалілі ў яе памяшканні партрэт Гіт-лера. Зрэшты, яна толькі звалася воўкавіц-кай. а сама знаходзілася ў весцы Пляшыўцы. за 4 км ад Талачына, бо бургамістр вельмі баяўся партызан і стараўся трымацца бліжэй да нямецкай улады. Злавілі двух здраднікаў (сам бургамістр звычайна ноччу ў весцы не заставаўся, начаваў у Талачыне). На шашы Талачын — Круглае на працягу аднаго кіла-метра разбурылі тэлефонную сувязь. Пасля разгрому воласць з Пляшыўцаў перавялі ў Талачын.

У Войску Польскім

Загадай камандавання Чырвонай Арміі ў сакавіку 1944 г. многія савецкія афіцэры і партизанскія камандзіры, у тым ліку_ і я, бы-лі накіраваны на камандныя пасады ў 1-ю Польскую армію, якая ўваходзіла ў склад 1-га Беларускага фронту. Ганаруся, што ўдзель-нічаў у вызваленні Варшавы і штурме Берлі-на. Як і многія іншыя, я распісаўся на сцяне рэйхстага: «Я з Беларусі. Дудкевіч М. У. »

3 беларускіх лясоў да Верліна быў мой шлях.

Імем земляка

Адна з вуліц Мінска носіць імя ўраджэнца Та-лачынскага раёна Дзмітрыя Андрэевіча Каратке-віча.

Дз. А. Караткевіч нарадзіўся 16 кастрычні-ка 1904 г. ў весцы Дроздава Азерацкага сель-савета. Нялёгкае дзяцінства выпала на яго долю. 3 маленства пас жывёлу, сек лес,. дапа-магаў бацьку па гаспадарцы. Прагна цягнуў-ся да ведаў. 3 дзяцінства шмат чытаў.

У 1928 г. стаў членам КПСС, ппацаваў стар-шынёй сельсавета, узначальваў раённую прафсаюзную арганізацыю. Пры яго актыў-ным удзеле былі створаны сельскагаспадар-чыя арцелі ў вёсках Рыжычы, Піямонт, Зад-нева. Пасля заканчэння ў 1937 г. Рэспублі-канскай партыйнай школы працаваў першым сакратаром Заслаўскага райкома КП (б) Б, вы-біраўся членам ЦК КП (б) Б.

У гады Вялікай Айчыннай вайны Дз. А. Ка-раткевіч вёў падпольную работу ў Мінску, быў членам Мінскага гарадскога падпольнага камітэта КП (б) Б, кіраваў аддзелам развед-кі. Для збору разведданых неабходны былі смелыя, надзейныя людзі. Караткевіч знахо-дзіў такіх людзей, распрацоўваў планы бая-вых аперацый, шыфры перадачы атрыманых звестак партизанам, а праз іх — камандаван-ню Чырвонай Арміі. Падпольшчыкі вялі па-стаяннае назіранне за рухам вайсковых эша-лонаў ворага, выяўлялі абарончыя збудаван-ні, склады, вайсковыя часці ў горадзе і наваколлі. Гэта работа патрабавала выключ-най асцярожнасці, смеласці і знаходлівасці. Дзмітрый Андрэевіч праявіў сябе сапраўдным разведчикам, умелым арганізатарам, ініцыя-тыўным, мужным камандзірам.

У 1942 г. гітлераўцы натрапілі на след пар-тыйнага цэнтра. Караткевіч і многія іншыя падпольшчыкі былі арыштаваны. Ніякімі ка-таваннямі і здзекамі не змаглі фашысты зла-маць волю Дзмітрыя Андрэевіча. Вера ў спра-вядлівасць сваей справы давала яму сілы ў цяжкія хвіліны. У турме ён падбадзёрваў сваіх таварышаў, яго стойкасць і ўпэўненасць перадаваліся астатнім. Загінуў ён як ге-рой.

Пасмяротна Дз. А. Караткевіч узнагаро-джаны ордэнам Айчыннай вайны I ступені.

А. А. Шнэйдар.

Побач з Мінскам

3 успамінаў I. М. Петрашкевіча, былога члена Заслаўскага падпольнага райкома КП (б) Б

Іван Марцінавіч Петрашкевіч нарадзіўся ў 1899 г. ў в. Астрашапкі Талачынскага раёна. Член КПСС з 1930 г. Напярэдадні Айчыннай вайны — работнік Аршанскага раённага аддзялення Дзярж-банка. У жніўні 1942 г. накіраваны за лінію фрон-ту. Быў камандзірам дыверсійнай групы, камісарам атрада імя М. В. Фрунзе. Адначасова з снежня 1943 г. да ліпеня 1944 г. член Заслаўскага падполь-нага райкома партыі. У пасляваенныя гады на гаспадарчай рабоце. Узнагароджаны ордэнамі Чыр-вонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, медалямі. Памёр у 1983 г.

Свои воспоминания о работе Заславскбго подпольного райкома партии начну с описа-ния необычной операции, потребовавшей от партизан бригады «Штурмовая» тщательной подготовки, большой смелости, немалого ри-ска. благородного порыва. Хотя она проведе-на без единого выстрела, народные мстители по праву гордятся ею не меньше, чем успеш-ными боями, и не только наши бойцы, но и многие местные жители, имевшие к ней самое непосредственное отношение. Назвать эту опе-рацию можно емким, звучным словом «Дети».

До войны недалеко от Минска, в деревне Семков Городок, открыли детский дом.

Когда началась война, воспитанников этого детдома не успели эвакуировать на восток. Они остались на месте. Оккупанты назначили директора, подобрали персонал. С каждым днем жизнь сирот становилась все хуже и ху-же. Весной 1943 г. здесь появилось 10 фаши-стов в белых халатах. Разложив медицинские инструменты, они объявили, что будут делать профилактические прививки. На самом же деле затеяли испытание какого-то лекарства, изготовленного в Германии. Как ни уговари-вали детей, никто из них добровольно не по-дошел к немецким врачам. Тогда гитлеров-ские медики начали применять силу.

Еще большего страха натерпелись дети, когда фашисты приехали брать у них кровь для раненых немецких солдат.

— Не могу больше смотреть на их страда-ния,— сказал нам один из воспитателей, при-бывший в подпольный райком партии. — Хо-дят слухи, что намереваются всех увезти в Германию.

Медлить нельзя. Надо спасать. А как? Сем-ков Городок находился за пределами парти-занской зоны, вблизи крупных вражеских гарнизонов, размещавшихся в Минске, Масю-ковщине, Заславле, Ратомке.

Решили обсудить предстоящую необычную операцию на заседании подпольного райкома партии.

Пригласили всех командиров и комиссаров отрядов из бригады «Штурмовая».

— Взять штурмом детдом — и никаких гвоздей,— бросил кто-то с ходу.

— Какой штурм? — удивился секретарь райкома Иван Федорович Дубовик. — Это тебе не дзот и не вражеская казарма. Вооруженной охраны там нет. Взять — дело нехитрое. Да-вайте подумаем, как доставить сюда детей. Если выводить их маленькими группами — операция растянется надолго, да и едва ли завершится благополучно. Фашисты наверня-ка обнаружат оживление и нагрянут туда. Надо сразу всех забирать.

Сделать это оказалось непросто. После все-стороннего обсуждения операции разработали план вывоза детдомовцев. Отрядам дали за-дание выделить по 10—15 подвод, непременно запастись сеном, одеялами, одеждой. На каж-дой подводе должен быть вооруженный воз-ница. Командиру роты из отряда имени Г. К. Жукова Ивану Ивановичу Ботяну поручили сопровождать обоз, а отрядам «Штурм», «За Отечество», «Грозный» и имени М. В. Фрун-зе — перекрыть засадами дороги, ведущие во вражеские гарнизоны, мимо которых должен проходить обоз.

. . . Глухая морозная мартовская ночь 1944 го-да. Монотонный скрип полозьев да редкое по-фыркивание заиндевевших лошадей. А детп, зарывшись в сено, молчат. Но не спят. Тре-вожно и радостно бьются их сердца. Везут к себе партизаны, о которых они слышали. Ско-рее бы, скорее!. .

— Ну, как вы тут? — спросил Ботян, по-дойдя к одной из подвод.

— Хорошо, дядя,— тихо ответила девочка. И тут же спросила: —А у кого мы жить бу-дем?

— У добрых людей,— ответил Ботян.

Операция прошла успешно. Без потерь. Вы-зволенных из неволи детей вначале распре-делили по отрядам, а через несколько дней, когда они немного «оттаяли» душой, устроили под видом племянников и внуков в семьях местных жителей. Мне тоже пришлось «опре-делить на прокорм», как у нас тогда говорили, несколько детдомовцев.

Так удалось устроить всех 274 вывезенных из Семкова Городка детей.

Эта операция стала возможной благодаря тому, что у нас уже имелись немалые парти-занские силы, что бойцы проявляли смелость, решительность, умение действовать навер-няка. . .

Друкуецца па кн. : Партийное подполье в Бе-лоруссии, 1941—1944: Страницы воспоминаний. Мин. обл. и Минск. Мн. , 1984. С. 345—347.

Юнацтва маё баявое

3 успамінаў Любові Міхайлаўны Міхайлавай, былога сакратара Талачынскага падпольнага райкома ЛКСМБ

Май 1941. . . Працавала ў палітаддзеле Віцеб-скага аддзялення чыгункі. Мне было даруча-на арганізаваць піянерскі лагер у Лётцах, што ў дваццаці кіламетрах ад Віцебска. У хуткім часе лагер стаў працаваць, мяне назначылі яго начальнікам. Колькі было радасці і веся-лосці! Жыццё ў сасновым гаі было цудоўным! Ніхто тады і падумаць не мог, што праз ме-сяц пачнецца самая страшэнная і знішчаль-ная вайна.

У першыя ж дні прынялі неадкладныя меры па эвакуацыі дзяцей. Усіх своечасова адвезлі ў аддаленыя раёны краіны. А мы, камсамольцы і моладзь, аставаліся да апош-ніх дзён у Віцебску: стваралі ўмацаванні, ту-шылі пажары. Фронт набліжаўся. 9—10 ліпе-ня вораг падышоў да ўскраін горада. У бла-кітным небе віселі варожыя сцярвятнікі, скі-далі свой смертаносны груз на прыгожыя ву-ліцы.

Адыходзіў апошні эталон. . . Зразумела, усіх ён забраць не мог. Мы ўсё далей і далей імча-ліся на ўсход. Каля станцыі Рудня Смален-скай вобласці наляцелі бамбардзіроўшчыкі. Поезд спыніўся. Далей ішлі пешшу. Прайшло некалькі тыдняў, пакуль мы выйшлі ў глыбо-кі тыл. Праз некаторы час я разам з іншымі хлопцамі і дзяўчатамі трапіла ў Маскву ў дыверсійную школу. А ў жніўні І942 г. мяне, упаўнаважанага ЦК ЛКСМБ, накіравалі ў Та-лачынскі раён для арганізацыі камсамольскай работы. Суправаджала нас група байцоў, а калі перайшлі лінію фронту, то неўзабаве сустрэлі партызан з брыгад Данукалава, Рай-цава, Дзьячкова. 3 іх дапамогай хутка дабра-ліся да месца дыслакацыі партызанскай бры-гады «Граза». Брыгада толькі сфарміравала-ся, але пра яе баявыя дзеянні ўжо ведалі ў Маскве ў штабе партызанскага руху. Камісар брыгады С. М. Нарчук пазнаёміў нас з бая-вымі справамі камсамольцаў, маладымі пар-тызанамі камсамольскага ўзросту. Вось іх імёны: Вася Шчыглоў, Лёва Кіпрыянец, Лёш-ка Зялюткін, Андрэй Іванюта, Аляксандр Рак, Сцяпан Дзямешка, Вера Маханёк, Стась Пад-бярэзскі, Косця Хруцкі, Ваня Глекаў. Бора Антонаў, Каця Блажэвіч, Мікалай Іваноў, Аляксандр Голікаў, Іван Жураўскі, Інакёнцій Пахабаў, Лёша Ворашань, Галя Лылова, Ге-ня Шчалканаў і яшчэ многія смелыя, адваж-ныя маладыя байцы. Гэта быў той касцяк, вакол якога складваліся маладыя сілы бры-гады. Многія з іх сталі памочнікамі камісараў атрадаў па камсамолу, смелымі разведчыкамі, добрымі арганізатарамі. Уся наша работа праводзілася пад кіраўніцтвам падпольнага райкома партыі. Першыя крокі дзейнасці пад-польнага райкома камсамола былі накірава-ны на актывізацыю баявых спраў партызан. Былі адкрыты баявыя рахункі лясных бай-цоў, куды заносілася колькасць узарваных эшалонаў, знішчаных аўтамашын, разгромле-ных варожых гарнізонаў, забітых акупантаў і здраднікаў. Асаблівую ўвагу звярталі на дыверсійную работу на чыгунцы, аўтамагіст-ралі, у варожых гарнізонах, на прадпрыемст-вах. Былі створаны спецыяльныя школы па падрыхтоўцы падрыўнікоў. Спецыяліст па гэ-тай справе Аляксандр Бродскі вучыў, як ра-біць толавыя міны, закладваць запалы, як ставіць міны на чыгунцы. Партызаны самі рабілі з дроту «вожыкі» для праколу колаў аўтамашын. Былі адкрыты спецыяльныя май-стэрні па вырабу аўтаматаў, рамонту вінтовак і кулямётаў. Працавалі ў майстэонях і кам-самольцы. Добра памятаю Нікіціна, Шчагля-ка, Пермякова. Яны разам з вопытнымі май-страмі дапамагалі дыверсійным групам ла-дзіць розныя прыстасаванні і міны для зні-шчэння слупоў сувязі, невялікіх мастоў, аў-тамашын.

У 1943 г. ў брыгады «Граза», Гудкова і Дзьячкова, якія знаходзіліся ў зоне дзеяння нашага райкома, прыйшла вялікая колькасць моладзі з вёсак, дзе знаходзіліся нямецкія гарнізоны, у тым ліку маладыя хлопцы, якія па розных причинах, а часам і не па сваей волі, трапілі ў паліцыю. Падпольны райком меў у 180 иаселеных пунктах Талачынскага раёна сваіх сувязных, у 50 вёсках былі ство-раны патрыятычныя камсамольскія групы. Яны дзейнічалі ў вёсках Шэпетава (у гэту групу ўваходзілі Люба Ярома. Ніна Акаловіч, Тоня Хадневіч і іншыя). У вёсцы Заднева патрыятычнай групай кіравала Надзея Швед-ка. Дзейнічалі такія групы ў Равяцічах, Анэ-ліне, Азерцах, Валосаве, Плоскім, Еўлахах, Алёнавічах, Гаршчэўшчыне і ішпых вёсках. 3 іх дапамогай была падарвана кацельня на Азерыцкім вінзаводзе, раскрыта шпіёнка, якую вораг хацеў заслаць у брыгаду «Граза». Аднойчы з Талачынскага гарнізона прыгналі 300 кароў у партизанскую зону.

Па заданию РК ЛКСМБ Надзя Шведка і ін-шыя нашы сувязныя шмат разоў бывалі ў Талачыне, на станцыі, дастаўлялі каштоўныя звесткі аб дыслакацыі нямецкіх злучэнняў. У Азерцах нашы камсамольцы разам са спец-групай, накіраванай з савецкага тылу, адка-палі ирамы провад, які злучаў стаўку Гітле-ра з фронтам. Да яго была падключана спе-цыяльная машына для запісу размоў на плёнку. Гэту плёнку дастаўлялі на наш аэра-дром для адпраўкі яе за фронт.

Аб нашых падрыўніках слава застанецца навекі. Вася Шчыглоў быў вельмі вясёлы хлопец. А як цудоўна ён спяваў! Гэта быў вялікі рамантык. Ён марыў аб шчасці, аб ра-дасным жыцці пасля разгрому фашыстаў. А таму так люта ненавідзеў іх. Вася не раз узрываў эталоны, і яму заўсёды спадарожні-чала ўдача. Але падрыўнік памыляецца толь-кі адзін раз. Ён загінуў ад выпадковага ўзры-ву міны. Вера Маханёк, інструктар райкома па падпольнай рабоце, разам з іншымі дзяў-чатамі хадзіла на заданні, узрывала маеты. Тамара Пляц удзельнічала ў надрыве эшало-наў, першай уварвалася ў нямецкі гарнізон Вятна, які бралі атрады брыгады Гудкова.

Партызаны Лёшка Зялюткін, Стась Падбя-рэзскі, Ваня Глекаў былі адважнымі кулямёт-чыкамі. Не раз яны прыкрывалі адыход ат-радаў, не раз грамілі гарнізоны, сустракалі ворага меткім агнём з засад. Толькі ў баях пад Узгоямі і Скавышкамі было знішчана пры ўдзеле гэтых кулямётчыкаў сорак пяць гітлераўцаў і паліцэйскіх. Пасля гарачай «лазні» пад Узгоямі пярэвалацкія і забалац-кія паліцаі, якія засталіся, усе перайшлі ў партызаны. У Смалянскі гарнізон уварваўся Барыс Антонаў са сваім атрадам і канчатко-ва знішчыў варожае гняздо.

Пра баявыя дзеянні партызан мы імкнуліся шырока інфармаваць насельніцтва. Перапіс-валі ад рукі і распаўсюджвалі ў гарнізонах бюлетэні і пісьмы. А калі начала выходзіць падпольная газета «Чырвоны хлебароб», кам-самольцы Косця Хруцкі, Нічыпар Пашкевіч, Саша Цюкін сталі яе актыўнымі карэспандэн-тамі і распаўсюджвальнікамі. Газета дастаў-лялася ў кожную вёску.

Вялікую работу праводзіў райком па выра-таванню моладзі ад вывазу ў Германію. Мы мелі сувязь з медработнікамі ў Талачыне і яны па нашаму заданию многіх юнакоў і дзяўчат вызвалілі ад вывазу з-за розных «хва-роб». А колькі было выратавана дзяцей, якія засталіся без бацькоў. Сірот перадавалі лю-дзям, што жылі ў партызанскай зоне (ад но-вага Сяла да вёскі Лазы, ад Відок да Асінаў-кі і Слідчан фашысты не рызыкавалі навед-ваць населения пункты).

Камсамольцы, маладыя партызаны і парты-занкі адчувалі сябе гаспадарамі роднай зям-лі. Вясной мы дапамагалі людзям сеяць, а восенню збіраць ураджай. Урачыста адзнача-лі рэвалюцыйныя святы. Нямала згулялі вя-селляў (жыццё працягвалася і ў вайну). Былі і цяжкія дні, калі мы хавалі сваіх герояў.

Так кавалася вялікая перамога. 26 чэрвеня 1944 г. нашы баявыя атрады сустрэліся з пе-радавымі падраздзяленнямі регулярных войск. Але яшчэ да 5 ліпеня дзейнічалі пар-тизанскія атрады — знішчалі нямецкія гру-поўкі, што імкнуліся вырвацца з акружэння на захад.

Калі атрады былі расфарміраваны, многія камсамольцы ў складзе рэгулярных войск пайшлі дабіваць фашыецкага звера. Нямала партызан-камсамольцаў засталося аднаўляць разбураную гаспадарку.

Наша пакаленне — людзі цяпер пажылыя. Нашы дзеці ўжо выйшлі з камсамольскага ўзросту. Няхай жа яны і іх дзеці ведаюць, якія выпрабаванні выпалі на долю іх баць-коў, як гераічна, беззапаветна абаранялі яны сваю Радзіму.

3 успамінаў Аляксандра Уласавіча Рака, бы-лога сакратара па прапагандзе Талачынскага падпольнага райкома камсамола

Заклік партыі «Усе на барацьбу з ворагам!» стаў для ўсіх нас, хто застаўся ў тыле ворага, партыйным кіраўніцтвам да актыўных дзеян-няў. У барацьбу з ворагам я ўступіў восенню 1941 г. К гэтаму часу ўжо склалася патрыя-тычная камсамольска-маладзёжная група з былых студэнтаў і вучняў, маладых калгасні-каў, былых ваеннаслужачых, якія пражывалі ў той час у вёсках Узгоі, Бушмін, Рыжычы, Шэпетава. У яе ўвайшлі Сцяпан Дзямешка, Жэня Ярома, Люба Ярома, Міхаіл Ракаў, Антаніна Хадневіч і я, слухач 2-га курса рэс-публіканскай палітпрасветшколы. На першым часе мы вялі растлумачальную работу сярод моладзі і насельніцтва пра захопніцкія планы фашыстаў. Заклікалі людзей не выконваць загады і распараджэнні нямецкіх акупацый-ных улад аб здачы хлеба, жывёлы, цёплага адзення для акупантаў, распаўсюджвалі ліс-тоўкі і савецкія газеты, якія скідалі з сама-лётаў нашы лётчыкі. Дапамагалі мы і нашым воінам, што трапілі ў акружэнне і імкнуліся выйсці на ўсход.

Аднойчы днём з дваюрадным братам Мі-хаілам у лесе за нашай вёскай мы сустрэліся з падраздзяленнем савецкіх ваеннаслужачых. Каля 50 чырвонаармейцаў на чале са стар-шим лейтэнантам спыніліся там, каб адпа-чыць, а ноччу зноў іеці далей. Мы вельмі ўзрадаваліся гэтай сустрэчы і адразу ж пра-панавалі сваю дапамогу. Вярнуўшыся ў вёс-ку, хутка сабралі для чырвонаармейцаў сёе-тое з прадуктаў: больш дзесяці боханаў хлеба, кілаграмаў восем сала, бачок малака, яйкі і іншае. Днём разведалі абстаноўку на тым шляху, па якому ноччу пойдуць чырвонаар-мейцы, а вечарам праводзілі іх патайнымі да-рогамі і пералескамі кіламетраў за дзесяць

ад вёскі. Вярнуліся дамоў з пачупцём выка-нанага абавязку. Уся моладзь начала актыўна збіраць зброю (за кароткі тэрмін сабралі ка-ля 20 вінтовак, некалькі пісталетаў, тысячы патронаў, гранаты). Хутка ўся гэта зброя спатрэбілася — у канцы 1941 г. акупанты па-чалі адпраўляць у канцлагеры былых ваен-напалонных і чырвонаармейцаў-акружэнцаў. У гэты час мы ўзброілі 18 ваеннаслужачых і накіравалі ў паўночныя раёны вобласці, дзе ўжо пачалі дзейнічаць першыя партизанскія групы. Устанавілі сувязь з патрыятычнымі камсамольска-маладзёжнымі групамі, якія дзейнічалі ў Азерцах, Алёнавічах, Прудцы, Задневе, Анэліне, што дазваляла лепш ведаць абстаноўку, абменьвацца вопытам канспіра-тыўнай работы, больш эфектыўна выкарыс-тоўваць агітацыйна-прапагандысцкія матэ-рыялы. Смела дзейнічала камсамольска-мала-дзёжная група ў вёсцы Азерцы, дзе размяс-ціўся варожы гарнізон. Саша, Тамара і Жэня Пляцы, Лена і Жэня Сушко, Стась Падбя-рэзскі на чале з камсамольцам Косцем Хруц-кім, з вялікімі цяжкасцямі ўстанавіўшы сувязь з аховай Азерацкага лагера ваеннапа-

лонных, дапамаглі арганізаваць уцёкі палон-ных. Адначасова вялася работа па распрапа-гандаванню варожага гарнізона. У маі 1942 г. патрыёты гэтай групы прывялі і паказалі на-дзейнае месца ў лесе збеглым з лагера стар-шему лейтэнанту М. П. Гудкову і яшчэ пяці ваеннапалонным. У канцы мая 1942 г. самыя актыўныя члены груны сталі першымі пар-тизанамі атрада, які ўзначаліў М. П. Гудкоў, і мужна змагаліся да самага злучэння з час-цямі Чырвонай Арміі.

Смела і актыўна дзейнічалі маладыя пат-рыёты вёскі Заднева — Ягор і Альберт Бар-коўскія, Зіна Казлоўская, Граня Савік, сёст-ры Ліда і Надзея Казлоўскія. У акружэнні варожых гарнізонаў, пастаянна рызыкуючы жыццём, яны распаўсюджвалі літаратуру, збі-ралі зброю і боепрыпасы, вялі растлумачаль-ную работу сярод насельніцтва.

У маі 1942 г. пры выкананні адказнага да-ручэння партызан у вёсцы Міхайлаўшчына была схоплена Ліда Казлоўская. Азвярэлыя фашысты ўварваліся ў Заднева і схапілі ўсіх членаў сям’і Ліды — бацьку, маці, сястру і малалетняга брата, а таксама іх суседзяў Марыну і Наталлю Сяргеевых з грудным дзі-цем. Усіх кінулі ў турму ў Талачыне. Фа-шысты па-зверску расправіліся з усімі, не пашкадавалі нават маленькіх дзяцей. Распра-ва не запалохала патрыётаў — група працяг-вала дзейнічаць. Многія жыхары гэтай вёскі пайшлі ў партызаны.

У пачатку чэрвеня 1942 г. ажыццявілася і мая запаветная мара стаць народным мсціў-цам. Узброены вінтоўкай, пісталетам і гра-натамі прыйшоў я ў атрад Сяргея Цярэнцье-віча Баранава, дзе ўжо былі ваеннаслужачыя Сяргей Нячаеў, Барыс Антонаў, Пётр Осіпаў, Іван Стрэльнікаў, Раман Грыгаровіч, мясцо-выя жыхары Косця Валчок з бацькамі, Іван Кожар, Каця Блажэвіч, Генадзь Косінец. Ат-рад быў невялікі, але яго ўдары вораг хутка адчуў на сабе. Пастаянна манеўруючы, на-родныя мсціўцы за май — чэрвень разграмілі некалькі валасных упраў, з засад на шашэй-ных і грунтавых дарогах забілі не адзін дзе-сятак гітлераўцаў, знішчалі здраднікаў Ра-дзімы.

У канцы ліпеня ў жыцці нашага атрада ад-былася важная падзея — у лесе, на поўначы ад Межыёва, мы сустрэліся з двума атрадамі партызан, якія прыйшлі з-за лініі фронту. Адзін з іх «Граза» — узначальвалі М. А. Ра-шэтнікаў і С. М. Нарчук, Дз. М. Катлярчук, другі атрад — Ф. М. Тарасава. Шлях гэтага атрада ляжаў у Магілёўскую вобласць. Нар-чук даручыў мне правесці атрад Тарасава цераз шашу і чыгунку Мінск — Масква. Для ажыццяўлення заданы папрасілі Кацю Ляхо-віч з Букарава вывучыць мясцовасць, сістэму аховы дарогі ў месцы нашага переходу. Глы-бокай жнівеньскай ноччу без адзінага выст-релу переодолелі ўсе перешкоды, і не досвіт-ку етред Тврвсовг перейшоў у лес келя вёскі Дуброўскія. Кеця Ляховіч не рез выконвеле заданні етреде «Грезе». Келі ў вёсцы зесте-вецце стеле небяспечне, пейшле ў лес, пры-меле семы ектыўны ўдзел у беявых дзеяннях атреда і брыгады (у чес дыверсіі не чыгунцы быле паренене, песля пепреўкі зноў змагала-ся з ворегем).

У жніўні 1942 г. для ергенізяцыі камса-мольскей работы прыбыла з тылу ўпаўнава-жаная ЦК ЛКСМБ Л. М. Міхайлава. У гэтым жа месяцы быў створаны падпольны райком * камсамола. Гэта ўнесла ў наша партызанскае ; жыццё больш арганізаванасці, дысцыпліна-вала асабовы склад партызанскіх атрадаў, актывізавала баявую ініцыятыву партызан. Падпольны райком камсамола за кароткі тэр-мін арганізаваў дзесяткі камсамольскіх арга-нізацый у населеньи пунктах раёна. Больш як 150 камсамольцаў і моладзі сталі сувяз-нымі партызанскіх фарміраванняў. У 17 гадоў стала сувязной партызанскай брыгады «Гра-за» і падпольнага райкома маладая патрыёт-ка з вёскі Папоўка Ніна Валчок. Яна неад-нопчы хадзіла ў Оршу, насіла лістоўкі, да-ставала медыкаменты, вяла назіранне за перамяшчэннем праціўніка па чыгунцы. Ра-зам з сакратаром камсамольскай арганізацыі вёскі Рыжычы Надзеяп Шведка яна правяла вялікую работу па распрапагандаванню бу-караўскага гарнізона (вясной 1943 г. частка гарнізона была знішчана, астатнія перайшлі на бок партызан).

Пад самым носам у фашыстаў жыла ў вёс-цы Райцы выдатная сям’я савецкіх патрыётаў Маскалкоў. За вельмі кароткі час імі была падрыхтавана група моладзі, якая ў сакаві-ку 1943 г. са зброяй прыйшла ў партызаны (усяго 29 чалавек). Маскалкі таксама ўсе прыйшлі ў лес. Адважнымі партызанамі ста-лі браты Аляксандр і Дзмітрый Маскалкі (у 1943 Аляксандр пасля ранения памёр). Дзміт-рый і яго сястра Галіна закончылі свой баявы шлях у чэрвені 1944 г. Дзмітрый працаваў у органах МУС, Галіна бухгалтерам у саўгасе «Рэканструктар», была сакратаром камсамоль-скай арганізацыі, дэлегатам XI з’езда ВЛКСМ.

На чыгуначнап станцыі Талачын дзейніча-ла маладая патрыётка Ліля Гумінская. Дзя-куючы ёй, партызаны ведалі дакладны гра-фік паяздоў, іх колькасць, характер грузаў, мелі звесткі аб ахове варожых эшалонаў, па-труляванні чыгункі. Гэта дапамагло паспя-хова правесці не адну баявую аперацыю.

Восенню 1942 г. брыгада «Граза» разам з іншымі брыгадамі трапіла ў блакаду ў раёне Пасмурскіх лясоў. Камсамольцы Сяргей Увер-скі і Мірон Чорны знаходзіліся на пасту на ўзлеску каля вёскі Харлінцы. Раніцай яны заўважылі калону фашысцкіх карнікаў. Пар-тызаны адкрылі агонь. Паўгадзіны працягва-лася няроўная схватка. I калі фашысцкая куля смяротна параніла Сяргея і боеприпа-сы канчаліся, Мірон адышоў у размяшчэнне брыгады. Бой на ўзлеску папярэдзіў байцоў аб набліжэнні фашыстаў.

У лістападзе 1942 г. група маладых парты-зан на чале з Фёдарам Савельевым («дзядзь-кам Федзем») вярталася з задания ў база-вы лагер за вёскай Узноснае. Каля вёскі За-мошша падрыўнікі сутыкнуліся з буйной гру-пай фашыстаў і прынялі няроўны бой, у якім па-геройску загінулі ўсе 7 партызан. Сярод іх быў і Мірон Чорны.

Пасля стварэння ў ліпені 1943 г. падполь-нага райкома партыі за невялікі час пад яго кіраўніцтвам з ліку камсамольцаў былі выха-ваны смелыя камандзіры атрадаў і ўзводаў, дыверсійных груп, камісары і іх намеснікі, камсамольскія важакі. Праяўляючы баявую ініцыятыву і смеласць, вялі за сабой моладзь Барыс Антонаў, Інакенцій Пахабаў, Іван Жу-раўскі, Мікалай Заруба, Сяргей Нячаеў, Мі-калай Іваноў, Яўген Мяжэвіч, Міхаіл Сіўко-віч, Нічыпар Пашкевіч, Уладзімір Ільін і шмат іншых.

3 асаблівай цеплынёй успамінаю радыстку Галіну Лылову. Неверагодна цяжкі быў яе шлях з Масквы ў лясы Беларусі з рацыяй за плячыма. На працягу двух гадоў яна забяс-печвала бесперабойную сувязь з фронтам і БШПР. У маі 1944 г. , калі мы былі акружа-ны ворагам з усіх бакоў і кальцо блакады ўвесь час сціскалася^ камсамолка Лылова праявіла стойкасць і вытрымку, уратавала радыёстанцыю і сілкаванне да яе. Разам з іншымі Галя выйшла з блакады і адразу ж аднавіла сувязь са штабам партызанскага руху. Да нас зноў прыляцелі самалёты, пад-мацавалі боепрыпасамі, харчаваннем, меди-каментами

25 чэрвеня 1944 г. ў раёне вёскі Міхайлаў-шчына група партызан разам з сакратаром падпольнага райкома партыі Пахамовічам сустрэлася з перадавымі часцямі войск 3-га Беларускага фронту. А 26 чэрвеня, на золку, мы ўехалі ў Талачын, які ўвесь гарэў. Насту-паў новы этап жыцця вялікай і ўпартай ба-рацьбы за аднаўленне разбуранай ворагам народнай гаспадаркі.

Наша Вера

3 успамінаў I. Дзямешкі, былога партызана 2-й Беларускай партызанскай брыгады імя П. К. Панамарэнкі

Добра памятаю, як у нашу брыгаду прый-шла маладая партизанка, інструктар Тала-чынскага падпольнага райкома камсамола Вера Маханёк. Пры ёй мяне прымалі ў кам-самол. I гэты дзень у партызанскім атрадзе запомніўся мне на ўсё жыццё. Я часта бачыў Веру сярод лясных байцоў. Яна была добрым таварышам і смелай дзяўчынай.

Успамінаецца такі выпадак. Аднойчы, гэта было ў 1943 г. , наступалі на нямецкі гарні-зон. У аперацыі ўдзелыіічалі партызаны на-шай брыгады, а таксама брыгад Лявонава, Нарчука і Заслонава. 3 намі была і Вера. Яна кіравала камсамольскай групай па зні-шчэнню тэлефоннай сувязі праціўніка. У па-лон тады ўзялі 40 уласаўцаў, захапілі шмат зброі. У баі загінула 10 нашых байцоў і ся-род іх — дзяўчына-партызанка з мясцовай вёскі. Па загаду Веры загінуўшую дзяўчыну мы ўзялі з сабой, каб не наклікаць бяды на яе родных, якія жылі тут. Вера Маханёк бы-ла выдатным арганізатарам, чулым тавары-шам. Яна кіравала гуртком мастацкай сама-дзейнасці. У яе быў добры прыемны голас. На ўсё жыццё запомнілася песня «У зям-лянцы» ў яе выкананні. А песні ў той час нас вельмі ўзбадзёрвалі. Малады інструктар камсамола асабістым прыкладам вучыла нас быць смелымі, ніколі не засмучацца.

У пачатку 1944 г. пад націскам ворага на-ша брыгада з Халопеніцкага раёна перайшла ў Чашніцкі. Штаб брыгады размясціўся ў вёсцы Осва разам са штабам нашага 2-га ат-рада. У той дзень, 26 лютага, над вёскай з’явіўся нямецкі самалёт. Ён кружыў над хатамі і бесперапынна абстрэльваў з куля-мёта ўсе жылыя пабудовы. Я ў той час стаяў на пасту каля штаба і бачыў, як Вера ра-зам са штабнымі работнікамі выйшла ў ка-лідор і ў гэты час варожая куля прабіла дах і трапіла прама ў Веру. Так нечакана, у рос-

Народ быў упэўнены ў перамозе

3 успамінаў Н. М. Шведкі

Надзея Максімаўна Шведка нарадзілася ў 1923 г. Ў в. Рыжычы Талачынскага раёна. Член КПСС з І949 г. Скончыла Магілёўскую савецка-партыйную школу. У 1942—1944 гг. сувязная партызанскай брыгады «Граза», інструктар падпольнага Тала-чынскага райкома камсамола. Пасля вайны пра-цавала інструктарам райкома ЛКСМБ, рахункаво-дам Азерацкага сельсавета, загадчыцай жывёла-гадоўлі ў калгасе імя Дзімітрава. У пачатку 1960-х гадоў інструктар РК КПБ, намеснік старшыні кал-гаса «Камсамольская праўда», з 1964 г. — стдршы-ня выканкома Воўкавіцкага сельсавета. Узнагаро-джана 4 медалямі. Памерла 25. 2. 1975 г.

Вясной 1942 па вёсках прайшлі чуткі, што ў лясах з’явіліся партызаны. Па начах з бо-ку чыгункі даносіліся выбухі. Гітлераўцы з гарнізонаў выязджалі толькі вялікімі атра-дамі і часта вярталіся назад злыя, прывозя-чы забітых і параненых сваіх салдат. Потым у нашай вёсцы пабываў сакратар падполь-нага райкома камсамола Аляксандр Рак, па-гутарыў з моладдзю. Хутка мы стварылі падпольную камсамольскую арганізацыю, устанавілі сувязь з партызанамі. Яе першыя члены — Валянціна Снегірэвіч, Аркадзь Атро-шчанка, Іван Ткачэнка, Настасся Баранок, Аляксандр Буранок і іншыя пачалі збіраць зброю. У першыя дні здалі партизанам 7 він-товак і 2 скрынкі патронаў.

Адной з галоўных нашых задач было рас-паўсюджванне сярод насельніцтва лістовак, зводак Саўінфармбюро, сатырычнага часопіса «Партизанская дубінка», які выдаваўся ў брыгадзе К. С. Заслонава.

Хутка моладзь, у тым ліку і члены нашай арганізацыі, пайшлі ў партизанскія атрады. Засталіся адны дзяўчаты.

У вёсках Міхайлаўшчына і Букарава гіт-лераўцы трымалі многа нашых ваеннапалон-ных. Мы пачалі насіць туды партизанскія лістоўкі. Бачым, воіны хочуць уцячы. Рас-казалі пра гэта партызанскім камандзірам. I вось вясной 1943 г. 40 чалавек збеглі да партызан.

Аднойчы ў вёсцы Букарава мяне з лістоў-камі затрымалі паліцаі. У аднаго з іх я па-прасілася, каб адпусціў вады напіцца. Ба-чачы, што збегчы мне няма куды, ён дазво-ліў зайсці ў суседнюю хату. У сенцах я хут-ка схавала лістоўкі пад дрывамі і спакойна вярнулася. Калі з’явіўся начальнік паліцыі і загадаў зрабіць вобыск, у мяне, зразумела, нічога не знайшлі і адпусцілі. Праз некато-ры час я забрала лістоўкі і раздала іх жыха-рам вёскі.

Пасля вызвалення нашай мясцовасці Чыр-вонай Арміяй камсамольцам было загадана вылоўліваць гітлераўцаў, якія групамі ба-дзяліся па лясах. Адну з такіх груп мы з партизанам Іванам Ілюціным сустрэлі неда-лёка ад вёскі Азерцы. Гітлераўцы ваяваць ужо не хацелі: кідалі зброю і падымалі ўго-РУ РУкі. Але не ўсе здаваліся ў палон. Калі праходзілі праз лес, з-за дрэва з’явіўся ня-мецкі афіцэр. Ён выхапіў пісталет і двойчы выстраліў. Трацячы прытомнасць, я дала чар-гу з аўтамата. Афіцэр быў забіты. Мяне пры-• везлі ў медпункт на перавязку. Рана аказа-. лася не вельмі небяспечнай, і я хутка папра-вілася. У хуткім часе наступіў і радасны дзень Перамогі.

Камсамолка вогненных гадоў

Аня Кунцэвіч, Ніна Літвінава, Таня Якаў-лева — сяброўкі-партызанкі. У кожнай з іх была ў брыгадзе Гудкова свая работа. Аня, якая прыпісалася ў атрадзе імя Кутузава, па-мяняла некалькі ваенных прафесій. Дагля-дала раненых (карміла, паіла, гатавала ежу, мыла бялізну, бінты), суправаджала іх да самалётаў з Вялікай зямлі. Працавала ў шта-бе, у майстэрні, дзе вырабляліся саматужныя партизанскія аўтаматы, хадзіла ў разведку і на заданні, стаяла ў дазоры. Гэта была звы-чайная па тым часе работа. Яна выдатна — не па карце — ведала многія вёскі, лясы, азё-ры, балоты, урочышчы Талачынскага, Чаш-ніцкага, Лепельскага, Ушацкага раёнаў. Па-мяць увесь час паслужліва падказвае назвы: Чарэя, Толпіна, Стрыжэвічы. . .

Да апошняга свайго часу будзе ўспамінаць Ганна Кузьмінічна, як па-бацькоўску адно-сіліся да яе, бялявай, танюсенькай, нібы ма-ладая бярозка, 17-гадовай дзяўчыны, парты-заны. «Дзіця яшчэ, хай паспіць»,— і вусаты дзядзька браў вінтоўку, рашуча крочыў у непраглядную лясную цемру, у дазор. На ласку, дабрату дзявочае сэрца адказвала тым жа. Таму і была яна агульнай любіміцай ат-рада. Таму і прысвячалі ёй свае вершы пар-тизанскія паэты.

Можа таму менавіта на яе і выпаў выбар у памятную блакадную ноч.

— Ты, Анечка, шчаслівая,— сказаў тады камісар.

Прама на голае цела наматалі халаднаватае шаўковае палотнішча сцяга падпольнага рай-кома партыі. У тым прарыве, на месцы яко-га зараз мемарыяльны комплекс ва Ушац-кім раёне, шмат палягло партызан. Аня выжыла і ўратавала чырвонае палотнішча сцяга.

Пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фа-шысцкіх захопнікаў многія яе сябры пайшлі з Чырвонай Арміяй далей, на захад. Многія, у тым ліку і сяброўка Таня Якаўлева. дай-шлі да Берліна. Аня была вымушана застац-ца дома: адказалі ногі. Яны першымі адгук-пуліся на галодныя і халодныя блакадныя дні, доўгія блуканні ў пошуках сваіх. Потым стала здаваць сэрца. Але трэба жыць. Гэта ж проста несправядліва: перажыць усе жахі вайны, прайсці праз такія выпрабаванні і здацца ў мірны час, калі толькі жыць ды ра-давацца.

Яна і не здаецца. Працавала адміністратарам у мясцовай гасцініцы, гадуе ўнукаў, сябруе з добрымі людзьмі — Нінай Міхайлаўнай Літ-вінавай, Таццянай Іванаўнай Якаўлевай. Ка-лі збіраюцца разам, бывав ўсё: і смех, і слё-зы, і доўгія аж да світання размовы. Тады і дастае Ганна Кузьмінічна свае рэліквіі. Ся-род урадавых узнагарод, пажоўклых пісьмаў беражліва захоўвае яна камсамольскі білет, які быў уручаны яшчэ да вайны на сходзе моладзі калгаса імя XII партз’езда і які яна пранесла праз вогненныя гады. а. Цялятка.

Юныя героі

3 уступнага слова Васіля Быкава да кнігі «Юныя героі Віцебшчыны»

Они были разные, эти герои: городские и деревенские, совсем еще ребятишки и чуть постарше. Свое место во всенародной борь-бе каждый из них находил сообразно слу-чаю и собственному темпераменту, но всех их объединяла огромная любовь к Родине и жгучая ненависть к ее угнетателям.

Некоторые из них совершили своп не мерк-нущие в веках подвиги с оружием в руках, будучи партизанами или юными разведчика-ми, другие — в качестве связных и подполь-щиков. Одни, пройдя все испытания, дожили до светлого Дня Победы, но многие погибли, сраженные немецкой пулей в лесах и на до-рогах великой войны, зверски растерзанные в застенках гестапо, умерщвленные в газо-вых камерах концлагерей.

Но подвиги не умирают. Народная память свято хранит каждое доброе дело, имя каж-дого человека, совершившего подвиг на бла-го человечества, для Победы. . .

В этой книге собраны скупые рассказы о подвигах самых юных, жизни пли яркие де-ла которых связаны с Витебщпной. Тут до-кументальная информация о том, что не мо-жет п не должно быть забыто, что всегда бу-дет служить примером для новых поколений мальчишек и девчонок, что достойно подра-Жания В веках.                 Басилъ Быков.

АЛЕКСАНДР ШМАВГОНЕЦ

В 1941 году Саша Шмавгонец окончил шесть классов Молотнянской школы. С пер-вых дней войны он помогал взрослым вы-лавливать диверсантов, вместе с Геной Фи-дусовым ходил в лес собирать оружие, па-троны. Вскоре гитлеровцы устроили в Коха-ново лагерь для советских военнопленных. Ребята носили нашим бойцам еду, помогали им бежать из лагеря.

Осенью в деревню, где жил Саша, прибыл комсомолец Николай Курлыпо, до войны слу-живший в армии. В деревне стали появлять-ся листовки со сводками Совинформбюро. Красноармейским семьям был роздан колхоз-ный хлеб.

Однажды комсомолец Леонид Масолович попросил Сашу достать патронов. Мальчик принес не только патроны, но и ракетницу. С этого времени пионер не раз выполнял по-ручения комсомольцев, распространял листов-ки со сводками о положении на фронте. Вы-полняя эти рискованные задания, Саша не расставался с пионерским галстуком: он но-сил его под рубашкой.

В марте 1942 года состоялось комсомоль-ское собрание, на котором Сашу приняли в подпольную группу. Он дал клятву хранить тайну организации и всеми силами бить врага.

Юный патриот быстро наўчился стрелять и бросать гранаты, ходил в разведку, выпол-нял обязанности связного. Вскоре он получил боевое крещение: участвовал в обстреле не-мецких автомашин на шоссе Орша — Смоль-яны, был ранен.

В декабре 1942 года начались аресты сре-ди подпольщиков. Работать стало опасно, и патриоты получили приказ уходить в лес. Сашу приняли в партизанский отряд «Дяди Кости» 1-й имени К. С. Заслонова бригады. Сначала находился в группе подрывников, вместе с ними ходил на боевые задания. Кро-ме того, вел наблюдение за передвижением вражеских войск по шоссе, участвовал в бою с карателями в районе деревень Дубово и Жерино.

В конце 1943 года Сашу зачислили в раз-ведку. Ему выдали лошадь и немецкий кара-бин. В особенно трудный период вражеской блокады парнишка в роли связного был на-правлен в бригаду «Дубова». . .

Коммунист Александр Николаевич Шмав-гонец работает директором Летчанской сред-ней школы Витебского района.

ВЯЧЕСЛАВ ШАР АЙ

Пионер Слава Шарай из деревни Остро-шапки Толочинского района с первых дней войны активно помогал взрослым: дежурил в сельсовете, разносил повестки мобилизуе-мым в армию, вместе с односельчанами рыл противотанковый ров. Позже вместе с други-ми подростками собирал оружие и прятал его в надежном месте. Весной 1942 года ребята передали партизанам станковый и несколько ручных пулеметов, два десятка винтовок, па-троны и гранаты.

Летом 1942 года Слава Шарай по доносу предателя был арестован. Две недели его пы-тали, били, требовали сознаться в связи с партизанами, но он упорно молчал. Его от-пустили только тогда, когда все односельча-не подписались под заявлением о том, что Слава не связан с партизанским отрядом.

Пионер не раз еще участвовал в засадах,

диверсиях на железной дороге. В 1943 году он стал бойцом отряда имени А. В. Суворова партизанской бригады «Гроза».

Народным мстителям стало известно, что по дороге Обольцы — Ревятичи должен про-ехать вражеский обоз с награбленным у на-селения добром. Взводу, в состав которого входил Слава, было приказано отбить обоз. Организовали засаду у деревни Усвейка. Ча-са через два послышались пьяные голоса, скрип полозьев. По сигналу командира пар-тизаны открыли огонь. В этом бою Слава, не дожидаясь приказа, заменил раненого пу-леметчика. Операция прошла успешно.

Весной 1944 года фашисты блокировали партизанскую зону. Бригада «Гроза» получи-ла приказ отходить в сторону Лепеля, где сосредоточивались силы для отпора врагу. Славе и партизану Киселеву было поручено остаться с тяжелоранеными. Они спрятали раненых в землянках, а когда кончились про-дукты, переправили на запасную базу. За спасение раненых Слава Шарай был награ-жден медалью «За боевые заслуги».

После войны Вячеслав Дмитриевич Шарай работал кочегаром на паровозе, помощником машиниста, служил в рядах Советской Ар-мии. Сейчас он является корреспондентом-организатором Толочинского районного радио-вещания, выполняет большую общественную работу.

АНАТОЛИЙ ШАФРАНСКИЙ

Навсегда запомнилось Толе Шафраяскому 19 мая 1941 года, когда на торжественной ли-нейке его приняли в ряды пионерской орга-низации. Но недолгой была радость. В на-чале июля фашистские варвары оккупирова-ли Толочинщину, ворвались в деревню Ме-жиево, где жил Толя. Ему пришлось на деле оправдывать звание юного ленинца, подтвер-ждать свою верность пионерской клятве.

Любознательный и находчивый, парнишка хорошо знал окрестности, ему была знакома каждая тропинка в лесу, каждый ручей. Вско-ре эти знания пригодились: в марте 1942 го-да Толя Шафранский стал связным и раз-ведчиком сначала группы, а затем партизан-ского отряда, которым командовал С. Т. Ба-ранов.

. . . Летом 1942 года группа партизан, воз-вращаясь с боевого задания, подошла к де-ревне Горщевщина. Но пройти ее незаметно' не удалось. Гитлеровцы обнаружили парти-зан и, подпустив их ближе, открыли огонь из автоматов и пулеметов. Горстке храбре-цов пришлось вступить в неравный бой. С обе-их сторон в ход были пущены гранаты. Ос-колком одной из них тяжело ранило парти-зана Петра Осипова. Друзья не оставили его на поле боя. Отстреливаясь от наседавшего противника, они на руках вынесли раненого и благополучно добрались до партизанского лагеря. Там выяснилось, что рана у Осипо-ва очень серьезная и нужна срочная опера-ция. Однако врача у партизан не было. Ко-мандир отряда С. Т. Баранов поручил Толе Шафранскому связаться с врачом Ольгой Дроздовой, которая жила в деревне Оболь-цы, и доставить ее к партизанам. В Обольцах находились немецкий и полицейский гарни-зоны, и не так-то просто было пробраться туда. Но Толя выполнил поручение и вовре-мя привез врача. Жизнь раненого была спа-сена.

Толя еще не раз бывал в Обольцах: доста-вал через патриотов необходимые лекарства, бинты для партизан. По заданию командо-вания отряда он часто ходил на связь с нуж-ными людьми, собирал разведывательные данные, помогал советским патриотам всту-пить в ряды народных мстителей.

За мужество, проявленное в борьбе с не-мецко-фашистскими оккупантами, награжден несколькими боевыми медалями.

Анатолий Викторович Шафранский живет в Орше, работает инженером на трактороре-монтном заводе.

Друкуецца па кн. : Юные герои Витебщины. Мн. , 1980. С. 3, 107, 108, 112—113.

Дзяцінства незабыўныя імгненні

3 успамінаў А. В. Шафранскага, разведчыка-сувязнога партызанскай брыгады «Граза»

9 ліпеня 1941 года стаў для мяне першым днём адліку доўгіх ваенных гадоў. У той дзень на вёску Межыёва пасыпаліся варожыя снарады. Мы жылі каля лесу на хутары Ка-рыцькі, што ў кіламетры ад вёскі. Перапу-жаліся ўсе страшэнна. У акопе, які бацька выкапаў, у той самы дзень і нарадзілася ма-лодшая сястрычка Надзейка. Радасці не бы-ло — на плячах бацькоў ляжаў клопат яшчэ аб траіх дзецях. А тут Вайна. . .

Дні праз два — тры праз наш хутар сталі ісці груны ваеннаслужачых. Многія заходзі-лі ў хату. У верасні на хутар выйшла пяць байцоў Чырвонай Арміі, з імі быў паранены капітан. Усе яны былі вельмі змораныя, га-лодныя, папрасілі дапамагчы з харчаваннем.

— У лесе нашы таварышы, 30 чалавек, пра-біваемся да сваіх,— дадаў капітан.

Бацька аддаў авечку, 2 парасят, 4 курыцы, маці спякла пяць боханаў хлеба. Давялі мы іх амаль пад самы Віцебск. А ў канцы ка-стрычніка з лесу выйшла восем знясіленых савецкіх салдат. Схавалі іх у пуні, дзе ля-жаў звязаны ў снапы авёс. Зрабілі ім глы-бокую яму на выпадак прыходу немцаў. Я вёў назіранне за падыходам да нашага ху-тара. I ўсё ж дзён праз пяць-шэсць раптоў-на прыйшлі немцы. Яны стралялі і праты-калі штыкамі салому, але нічога падазрона-га не знайшлі. На наступны дзень воіны пай-шлі ў лес. А ў навакольных вёсках гаспада-рылі бургамістры і паліцаі. Насельніцтва запалохвалі, трымалі ў пастаянным страху. Людзі баяліся размаўляць, лішні раз выхо-дзіць з хаты. Час быў цяжкі яшчэ і таму, што ніхто не ведаў, дзе напил. Немцы ж пахваля-ліся, што «Масква капут» і яны хутка бу-дуць за Уралам. I цяпер, ужо праз шмат га-доў, не магу без хвалявання ўспамінаць бацькавы словы: «Быць таго не можа! Не пе-рамогуць яны нас!». Ён паўтараў іх горача ў самыя безнадзейныя моманты. Гучалі яны не суцяшальна, а як выклік. Мы, дзеці, ад-разу яму паверылі. Не ведаю, магчыма, узро-вень грамадзянскага выхавання, агульная патрыятычная настроенасць людзей у пе-радваенныя гады былі вытокамі такой пера-кананасці.

Неяк ранкам, гэта было ў канцы студзеня 1942-га, бацька заўважыў каля хутара лыж-ныя сляды, якія вялі ў лес. Ён паслаў мяне прабегчы па следу. Вярнуўшыся, расказаў бацьку, што хтосьці шукае добры густы лес. Бацька адказаў, што хутка будуць партыза-ны. I сапраўды, у канцы лютаго, ходзячы па лесе, я заўважыў ледзь прыкметны дымок. Пайшоў на яго і стаў назіраць. Каля вогні-шча грэлася шасцёра цёпла апранутых лю-дзей. Каля іх ляжаў кулямёт, вінтоўкі, скры-ня з патронамі. Я неўпрыкмет развярнуўся і — дамоў. Не цярпелася расказачь бацьку.

— Ноччу павінны прыйсці, холадна,— раз-важаў бацька.

Так яно і сталася: гадзін у адзінаццаць ве-чара пачуўся стук у акно. Бацька адчыніў.

— Чаму не пытаецеся, хто такія, і адразу пускаеце ў дом? — спытаў адзін з начных гасцей.

— А вы нашы суседзі, а іх не палохаюц-ца. — засмяяўся бацька.

Увайшоўшыя спачатку не паверылі бацьку пра маё «адкрыццё» ў лесе і пачалі распыт-ваць, як гэта мне ўдалося непрыкметна і так блізка падысці да іх.

3 той памятнай ночы і завязалася наша моцная дружба і давер з Сяргеем Баранавым, Барысам Антонавым, Іванам Стрэльнікавым, Васілём Філатавым, Сямёнам Нябогіным. Аляксеем (прозвішча не памятаю, жыў у Вольгі Кавальскай). Усе яны былі ваенна-служачыя, з акружэнцаў, жылі ў Алёнавічах.

Некалькі начэй шасцёра патрыётаў навед-валіся да нас. Але гэта было небяспечна. Сяр-гей Баранаў аднойчы папрасіў бацьку:

— Пасялі нас так. каб ніхто не знайшоў.

— Сын прападае днямі ў лесе і ведае яго лепш за мяне. Завядзе, будзьце спакойны, ні адна душа не даведаецца,— запэўніў бацька.

I сапраўды. Лес я ведаў добра: перад вай-ной неаднойчы ганяў праз яго калгасных ка-роў, праходзіў штодня больш за 10 кіламет-раў, ведаў усе патаемныя лясныя мясціны і аддаленыя куточкі, дзе што расце і што во-дзіцца. Таму і абрадаваўся бацькавай прапа-нове, быў упэўнены, што лепш за мяне ні-хто не схавае партызан.

Доўга ішлі па лесе. Раптоўна дарога скон-чылася і перад намі раскінулася неабсяжнае балота. Я завёў іх з другога боку да яго. па-казаў перашыек, які знаходзіўся пад вадой. і хутка мы апынуліся ў густым ельніку на балоце. Тут і асталяваліся першыя партыза-ны наглых мясцін. Умоўны знак, калі я стаў прыходзіць да іх,— тры разы «выў» ваўком, а ўвесну «кукаваў» зязюляй.

У лютым — сакавіку пачалі забіраць у па-лон ваеннаслужачых. Неабходпа было іх зве-сці з партызанамі. Мясцовыя патрыёты Іван і Алена Кожары, Анатоль Шчарбанок з Алё-навіч, Саша і Галя Косінцы з Прысмакоў, Таня Хрыпач, Марыя і Лёня Бондаравы з Шыбек, Галя і Іван Валчкі, Валя Дземяшке-віч, Марыя Макарава з Межыёва сталі пер-шымі сувязнымі. Мяне пасылалі з запіскамі да партызан. У выніку праведзенай работы ў атрад Баранава ў пачатку мая прыйшлі прыпіснікі з Гаршчэўшчыны Пётр Осіпаў, Сяргей Нячаеў, Уладзімір Шахматаў, з Ржоў-кі — Мікалай Калістратаў, Павел Сарокін, Макар Лавыгін, з Папоўкі — Генадзь Шчал-капаў і многія іншыя.

За май — чэрвень 1942 года былі разагна-ны ўсе паліцэйскія групы, абясшкоджаны тайныя агенты. Партызаны зрабілі налёты на паліцэйскія гарнізоны ў Гаршчэўшчыне, Малым Гальцэве, Абольцах, Алёнавічах. Прымусілі адмовіцца ад сваіх «пасад» бур-гамістраў з Межыёва і Алёнавіч. У Алёна? вічах, напрыклад, бургамістрам стаў Трафім Косінец, які даставаў з воласці чыстыя блан-кі пасведчанняў. Імі карысталіся тады мно-гія партызаны. Баранаў падрабіў пячатку. Мой бацька не хадзіў кожны месяц у во-ласць адзначацца — Баранаў ставіў пячатку і падрабляў подпіс у дакуменце.

У канцы ліпеня, вяртаючыся дамоў ад пар-тызан, я заўважыў людзей у плашч-накід-ках. Усе незнаемыя. Вярнуўся ў атрад і да-лажыў, што ў лесе з’явілася група аднолька-ва апранутых людзей. Антонаў, Нячаеў і Стрэльнікаў узялі кулямёт і паехалі на су-вязь з імі. Быў там і я. Малога росту, шу-стры, я не прыцягваў увагі немцаў, а іншы раз і сваіх. Але дзіцячая адданасць, усведам-ленне сваей неабходнасці навучылі мяне на-зіральнасці і стрыманасці. Тут першы раз я убачыў і пачуў імёны Нарчука, Рашэтніка-ва, Ворашня, Катлярчука і іншых. Усе яны былі з Вялікай зямлі, і цікавасць да іх была асаблівая.

У канцы кастрычніка ў брыгаду прыбыў Заслонаў. Шлях ляжаў праз наш хутар. Пра-вадніком узялі мяне. Камбрыг пасадзіў да сябе ў сядло і мы верхам з пяццю праважа-тымі, напрамкі, абмінаючы пасты і дазоры, выскачылі як раз на паляну, дзе размяшча-лася зямлянка штаба партызанскай брыгады «Граза». Я вельмі ганарыўся, што так хутка даставіў гасцей у штаб, і дапытліва пазіраў на гасцей, ці ўразіла іх мая дасведчанасць. Праўда, потым мне добра ўляцела ад Нарчу-ка, што парушыў партызанскі статут.

Да восені 1943 года адчуваў сябе бяспеч-на. Але аднойчы да нас зайшлі немцы са спі-сам і спыталі бацьку. дзе сын Анатоль. Баць-ка ўважліва паглядзеў на мяне і сказаў: «Па-дай метрыкі Анатоля». Я дастаў дакументы і працягнуў іх немцу. А бацька загадаў: «Вы-бежы і пашукай яго». Я зразумеў бацьку і схаваўся ў акопе каля хаты. Было страшна, час цягнуўся бясконца. 3 тае пары стаў вель-мі асцярожны і лішні раз не трапляў немцам на вочы.

Пагроза смерці навісла над нашым домам у студзені 1944-га. Фашысты зрабілі засаду справа ад хаты ў садзе. Калі звечарэла, я ці-хенька выпаўз праз патайны ход і па кана-ве, якая была злева ад хаты, выбраўся ў лес. Партызаны былі папярэджаны. Праз чатыры дні я вярнуўся дамоў. Хата была разрабава-на, дзверы адчынены, вокны выбіты. нікога са сваіх не было. Толькі, калі я пачаў зваць бацьку і маці, з-пад печы вылезлі напалоха-ныя куры. У вёсцы я даведаўся, што сям’ю выгналі з хаты і ўсе нашы жывуць у доме Еўдакіі Валчок. 3 чатырма курамі я і прый-шоў да іх.

Дзень вызвалення сустрэў у Алёнавічах. уехаўшы ў вёску на нашым танку. А было гэта так. У ноч з 25 на 26 ліпеня да нас у хату ўваліліся 20 немцаў і загадалі маці грэць чай. А ў дзесяць гадзін раніцы пачалі ляцець нашы снарады. Я залез на гарышча і ўбачыў мноства немцаў, яны заляглі каля хат, у жыце, каля лесу. I раптам. . . убачыў нашы танкі! Міжволі пакаціліся з вачэй слё-зы. Не помнячы сябе, зляцеў з гарышча і на-прасткі паімчаў прама да танкаў. Бег, пла-чучы, па жыце, а ў ім, нібыта ў здранцвен-ні, ляжалі немцы і моўчкі, не рухаючыся, глядзелі на мяне. Маглі б, безумоўна, схапіць за нагу і ўціснуць у зямлю, маглі б стрэліць. Але я пра гэта не думаў, перад вачыма стая-лі нашы доўгачаканыя танкі. Дабег да блі-жэйшага і пачаў штосьці крычаць і махаць рукой. Вадзіцель падхапіў мяне. Так на тан-ку я і ўехаў у Алёнавічы. горды і шчаслівы!

Бясстрашны разведчик

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны Ула-дзімір Благуш працаваў загадчыкам Слаў-ненскага клуба і марыў паступіць вучыцца ў ваеннае вучылішча. Калі вайна дакацілася да роднай Талачыншчыны, шаснаццацігадо-вы юнак вырашыў пайсці з усімі на ўсход. Аднак за лінію фронту прабрацца не Удало-ся, і ён застаўся ў Варанцэвічах, дзе жылі яго маці і сястра.

Тры дні міма іх дома бесперапынным па-токам рухаліся фашысцкія танкі, гарматы, калоны салдат.

Валодзя спачатку не ведаў, як будзе пом-сціць ненавіснаму ворагу за тое гора, якое

ён прынёс на нашу зямлю. А калі даведаўся, што ў рацаўскіх лясах арганізоўваюцца пар-тызанскія атрады, юнак адным з першых жы-хароў Варанцэвіч стаў у рады народных мсціўцаў. У хуткім часе Уладзімір Благуш разам з землякамі Анатолем Мачахоўскім, Васілём Вятошкіным, Іванам Каралёвым, Уладзімірам Бельскім былі залічаны ў тру-пу разведчыкаў, якой камандаваў Мікалай Аляксеевіч Сафронаў.

Уладзімір часта наведваўся ў навакольныя вёскі і расказваў людзям аб баявых дзеян-нях партызан, аб справах на фронце, жудас-ных расправах карнікаў над мірным насель-ніцтвам. Гэтага высокага, бясстрашнага і кем-лівага хлопца з блакітнымі вачыма людзі ведалі і заўсёды прымалі са шчырай ра-дасцю.

У вёсцы Прыгані Круглянскага раёна, дзе быў варожы гарнізон, вельмі лютавалі палі-цэйскія і іншыя здраднікі. У кастрычніку 1943-га сюды павінны былі прыбыць яшчэ каля ста паліцаяў для барацьбы з партыза-намі. Разведчыкі паведамілі пра гэта каман-даванню партызанскай брыгады «Чэкіст», якое прыняло рашэнне знішчыць гарнізон.

78 партызан-добраахвотнікаў, сярод іх і Валодзя Благуш, пераапрануўшыся ў нямец-кую форму, прыбылі ў гарнізон пад выгля-дам папаўнення, дзе па ўмоўнаму сігналу пачаўся жорсткі бой. Спачатку былі знішча-ны агнявыя кропкі ворага, а потым Уладзі-мір першым уварваўся ў казарму і аўтамат-най чаргой расстрэльваў фашыстаў і іх па-слугачоў.

У сакавіку 1944 года камандзір групы М. Сафронаў накіраваў Уладзіміра Благуша і яшчэ двух партызан з тэрміновым данясен-нем у штаб брыгады. Каля вёскі Клімава яны нарваліся на засаду. Завязаўся няроўны бой. Варожая куля цяжка параніла Валодзю ў нагу. Рухацца ён не мог, але працягваў ад-стрэльвацца. А калі ворагі акружылі героя, апошнюю кулю ён пусціў у сябе.

Яго імем названы. . .

Да вайны Вася Стаброўскі, ураджэнец вёс-кі Шэпетава, нічым не адрозніваўся ад сваіх аднагодкаў. Зімой вучыўся ў школе, летам дапамагаў бацькам, працаваў у калгасе або бегаў з сябрамі ў лес, дзе заўсёды бывав ве-села. Любіў падоўгу слухаць птушыны спеў, майстраваў шпакоўні з аддзелкай. Хлопчык рос шчаслівым, і яму здавалася, што хара-ство. якое ён бачыў навокал, належыць лю-дзям назаўжды.

Але насталі іншыя дні, калі на родную зямлю прыйшлі фашысты. Вася адразу ўклю-чыўся ў барацьбу. Спачатку дапамагаў пар-тызанам, перадаваў зброю, паказваў дарогу, праводзіў на магістраль падрыўнікоў. У ка-стрычніку 1942 г. Вася прыйшоў у партызан-скі атрад «Дзядзькі Косці» брыгады, якой камандаваў К. С. Заслонаў, стаў удзельнічаць у баявых аперацыях, хадзіў у разведку. Ра-зам са сваімі баявымі сябрамі ён падпаліў мост каля вёскі Жураўлі, узарваў бранявік, эталон паблізу станцыі Талачын. У парти-занскім атрадзе Васю Стаброўскага прынялі ў камсамол. У любую мінуту ён гатовы быў аддаць жыццё, толькі б выканаць задание. У якую б складаную сітуацыю ні трапляў Вася Стаброўскі, ён ніколі не губляўся. Ад-нойчы на балынаку трое партызанскіх раз-ведчыкаў, сярод якіх быў і В. Стаброўскі, сустрэліся з групай паліцэйскіх, якія ехалі на 15 павозках. Завязалася перастрэлка. Стой-ка і мужна вялі сябе партызаны. Паліцаі не вытрымалі. Пакінуўшы коней, яны пусцілі-ся наўцёкі. Многія былі забіты. А адважныя разведчыкі вярталіся з вялікай здабычай: яны прывялі 15 коней, прывезлі шмат прадук-таў, зброю. За мужнаець і гераізм, праяўле-ныя ў баях з ворагам, адважны сын Савец-кай Радзімы ўзнагароджаны ордэнам Чыр-вонай Зоркі.

Раніцай 25 студзеня 1944 г. на ўскраіне вёскі Кулікі Сенненскага раёна партызаны зрабілі засаду на фашыстаў, аб з’яўленні якіх паведаміла разведка. Але аб колькасці ва-рожых салдат звестак не было. I тут здары-лася нечаканае: супраць 21 партызана ака-залася 500 да зубоў узброеных фашыстаў. Ад-ступаць не было куды, завязаўся няроўны бой. Невялікая група партызан, сабраўшы апошнія сілы, змагалася з ворагам. Трапныя

аўтаматныя чэргі прымусілі немцаў залегчы. У разгары бою Вася Стаброўскі нават не заў-важыў, што большасць яго сяброў загінула. Тыя, хто застаўся ў жывых, працягвалі вес-ці няроўны бой. I раптам Вася знясілена апу-сціўся на зямлю — ногі былі прастрэлены аўтаматнай чаргой. А вораг усё набліжаўся. I тут адважны партызан зразумеў, што за-стаўся зусім адзін. Фашысты хацелі ўзяць яго ў палон. Трапнымі выстраламі Вася за-біў некалькіх ворагаў. Потым аўтамат змоўк. Але заставаўся яшчэ рэвальвер. з якога пар-тызан расстрэльваў фашыстаў ва ўпор. Апош-нюю кулю мужны патрыёт пусціў у сябе. Так абарвалася жыццё 19-гадовага партыза-на-камсамольца В. Стаброўскага. Разам з бая-вымі сябрамі ён пахаваны ў брацкай магіле ў весцы Вароніна Сенненскага раёна. Яго імем названы піянерскія атрады, цеплаход на Балтыцы. Вучні школы № 1 г. Талачына завязалі перапіску і пасябравалі з экіпажам цеплахода «Вася Стаброўскі», запрасілі ма-ракоў да сябе на сустрэчу, самі з’ездзілі да іх на Балтыку.

Маленькі патрыёт

Мікалай Сцяпанавіч Цыбульскі нарадзіўся ў 1930 г. ў в. Багрынава Талачынскага раёна. У лі-пені 1942 г. стаў партизанам 5-га атрада брыгады «Чэкіст». Быў разведчыкам, правадніком, прымаў удзел у дыверсіях на чыгунцы, іншых аперацыях. Восенню 1942 г. раз’юшаныя гітлераўцы расстра-лялі яго маці, бабулю, двух сясцёр. 3-гадовага брата. У 1946—1948 гг. Коля Цыбульскі выхоўваў-ся ў Перавалачнянскім спецыяльным дзіцячы’м доме. Скончыў школу ФЗН, працаваў у МТС, ѵ Сенненскім дзіцячым доме, служыў у Савецкай Арміі. 3 1956 г, Мікалай Сцяпанавіч працуе трак-тарыстам у Шчалбоўскім леспрамгасе Віцебскага раёна.

3 успамінаў М. С. Цыбульскага

Вясной 1942 г. я даведаўся, што ў нашай вёсцы на канюшні хаваюцца 6 чырвонаар-мейцаў, якія выйшлі з акружэння. Я пазнаё-міўся з імі і мы пасябравалі. Кожны вечар з надыходам цемнаты я ішоў да сваіх сяб-роў, прыносіў ім прадукты, тытунь, расказ-ваў пра мясцовыя навіны. А яны расказвалі мне пра баі з ворагам, вучылі карыстацца зброяй (вінтоўку я здабыў сам). Да нас да-ходзілі чуткі, што ў навакольных лясах ства-раюцца партизанскія групы. Чырвонаармей-цам было небяспечна паказвацца на вёс-цы — навокал «гаспадарылі» гітлераўцы і паліцэйскія. Таму мне даручылі разведаць што-небудзь аб партизанах і наладзіць з імі сувязь. Доўга ў мяне нічога не атрымлі-валася. I вось аднойчы ў вёсцы спыніліся незнаемыя коннікі. Я падышоў да іх, стаў прыслухоўвацца да гаворкі і зразумеў, што на могілках у засадзе знаходзіцца партызан-скі камандзір з часткай атрада (яны рыхта-валі «сустрэчу» карнікам, якія павінны бы-лі рухацца па дарозе ў бок Варанцэвіч). Я пайшоў на могілкі, знайшоў партызан і іх камандзіра. Доўга круціўся, пакуль адважыў-ся расказачь, што 6 чырвонаармейцаў хо-чуць прыйсці да партызан. Страшна было мне за сваіх сяброў. Камандзір сказаў: «Што ж, няхай прыходзяць. А шукаць нас трэба ў Рацаўскім лесе». Лёгка сказаць «шу-каць у Рацаўскім лесе»! А як, калі мае сяб-ры — хто ленінградзец, хто сібірак? Я і сам ні разу ў тым лесе не быў. I ўсё ж мы вы-рашылі, што пайду шукаць я. У дранным адзенні, невялікага росту, я не прыцягваў ні-чыёй увагі. Некалькі дзён хадзіў па вёсках, а пасля і па лесе, ужо стаў выбівацца з сіл, пакуль не натрапіў на партызанскі дазор. На ўсе пытанні вартавых я не адказваў, па-трабаваў адвесці мяне да камандзіра. Прый-шлося правесці цэлую ноч разам з дазорны-мі. А калі раніцай прыйшла іх змена, мяне адвялі да камандзіра, таго самага, з якім я пазнаёміўся на могілках (гэта быў А. Ф. Сім-дзянкін). Ён пазнаў мяне, і мы дамовіліся, што я прывяду сваіх сяброў у атрад. Неўза-баве мы былі ў атрадзе. Залічылі і мяне, адзінаццацігадовага, хоць і не хацелі. Вель-мі ж горача я прасіўся, і зброя ў мяне была, і бацька мой ваяваў на фронце, і чырвона-армейцы «мае» за мяне прасілі. А маці доў-га не ведала, куды я знік (дазволу ў яе не спытаў, бо не пусціла б). Настала ноч, пер-шая мая партызанская ноч. Зямлянак тады яшчэ не будавалі, было пару «збудаванняў» накшталт шалаша, а большасць партызан уладкоўвалася на начлег проста на зямлі, падаслаўшы пад бок некалькі галін. Усё сціх-ла, толькі хвоі злавесна шумяць у небе, у лесе чорная цемра. Я сумна сядзеў пад дрэ-вам. «Дзе там мая мамка? А брацік і сёстры спяць недзе ўжо ў цёплай пасцелі»,— думаў я. Паклаўшы на зямлю некалькі галін, лёг. Але сон не ішоў. Баючыся, што заплачу, за-цягнуў песню. 3 шалаша камандзіра раздаў-ся голас: «Хто гэта людзям спаць не дае?» Я сціх. Пад раніцу сон змарыў мяне. I пай-шлі партизанскія дні і ночы, запоўненыя трывогамі, баямі, паходамі. Восенню 1942 г. наша брыгада трапіла ў варожую блакаду. Ніколі не забыць тыя цяжкія дні нашага выхаду з яе. Усе, хто выйшаў, накіраваліся ў лепельскія лясы. Мяне пакінулі, каб я ўсё перадаў сувязным. Я прыйшоў дадому, у Багрынава, стомлены, галодны, валіўся з ног. Лёг і заснуў як забіты. А тым часам у вёску наехалі гітлераўцы. Відаць, нехта ім паведа-міў, што ў нашай хаце партызан. Мае род-ныя не ведалі, што рабіць. Бабуля моўчкі стаяла каля мяне соннага і, кідаючы позірк то на мяне, то ў акно, плакала. Яе слёзы ўпалі мне на твар, я прахапіўся. Кінуўся да акна і ўбачыў, як шчыльны ланцужок гіт-лераўцаў з аўтаматамі напагатове акружыў нашу хату. Я некалькі секунд раздумваў, а пасля схапіў бязмен, што вісеў на сцяне, і кінуўся ў дзверы. Гітлераўцу, які спыніў мяне, стаў тлумачыць, што я не з гэтай ха-ты, вось прыйшоў, маўляў, папрасіць бяз-мен і бягу дадому. Ён і пусціў мяне. Непа-далёку стаяў ток. Стары Сідар Чмурак' веяў там якраз зерне. У таку была ёўня для пра-сушвання снапоў, у ёй — маленькае акенца. Ускочыўшы туды, я праз акенца вылез на бульбяное поле, дзе быў ужо нябачны фаши-стам. Схаваўся на сене ў Чмуракоў і праз шчыліну ў сцяне стаў сачыць за нашай ха-тай. А фашыстам ужо нехта сказаў, што я і быў той самы партызан. Азвярэлыя гітлераў-цы ўварваліся на ток і сталі пытаць старога, куды ён мяне схаваў. Дзед сцвярджаў, што не бачыў мяне. Збіўшы яго да паўсмерці, фашысты вярнуліся ў наш дом. Мне было відаць, як вывелі яны на двор маці, бабулю, сясцёр, меншага браціка. Мама рванулся бег-чы, яе тут жа скасіла аўтаматная чарга. За-камянела ў мяне сэрца, хацелася закрычаць на увесь белы свет. Доўга шныралі ворагі навокал. але так і не знайшлі мяне. Праз не-калькі гадзін, забраўшы з сабой бабулю і дзяцей, гітлераўцы ад’ехалі ў напрамку Та-лачына. Больш маіх родных ніхто не бачыў. Людзі кажуць, што, патрымаўшы іх у тала-чынскай турме, бабулю і дзяўчат расстраля-лі, а маленькага браціка фашыст пераламаў цераз калена. А я жыў, жыў і змагаўся, на-суперак праклятым ворагам, помсціў ім за смерць родных, за гора, якое прынеслі на на-шу зямлю. Памятаю, у складзе групы пад-рыўнікоў на чале з Волкавым хадзіў падры-ваць эталон на участку чыгункі паміж Та-лачыном і Коханавам. Фашысты к таму часу навучыліся высвятляць наяўнасць мін на палатне — перад тым, як пройдзе поезд, пу-скалі платформу з пяском. Таму мы, прыла-дзіўшы міну на рэйку з боку, прывязвалі да яе доўгі шнурок і чакалі з’яўлення цягніка, каб пацягнуць за шнурок пасля таго, як пра-едзе платформа з пяском. Паколькі мяне на-лога заўважыць было цяжэй, я ляжаў блі-жэй за ўсіх да чыгуначнага палатна і тры-маў у руках тоўстую прадзеную нітку, што была прыладжана да міны. З’явіўся цягнік, я рвануў нітку на сябе, раздаўся выбух. Кі-нуўся ўцякаць, але мяне дагнала тоўстая драўляная палка, якая ўзляцела ў паветра. Я ўпаў, аглушаны. Вяртацца за мной астат-нім партизанам было ўжо позна. Суткі пра-ляжаў непрытомны. Калі ачуняў, бачу — ва-кол хмызняк, зусім побач чуецца нямецкая мова. Нейкі момант, нічога не разумеў, дзе я і чаму. Пасля ўспомніў. Нейкім цудам застаў-ся незаўважаным пад самым носам у фашы-стаў. Калі сцямнела, прабраўся ў атрад. Колькі радасці было! Усе ўжо лічылі мяне загінуўшым.

У жніўні ці то верасні 1943 г. ўдзельнічаў у дыверсіі на ўчастку чыгункі Талачын — Трацылава. Быў цяжка паранены ў левую нагу (сляды да гэтага часу засталіся). Ты-дзень праляжаў у бліжэпшай вёсцы (у атра-дзе зноў лічылі, што я загінуў). Перавезлі мяне ў атрад, калі сувязныя з вёскі паведамі-лі, дзе я. Наш доктар Таццяна Якаўлеўна Крывіцкая паставіла мяне зноў на ногі.

У незабыўныя дні вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў мы базіра-валіся на тэрыторыі Шклоўскага раёна. У адзін з летніх дзён да нас у лес нечакана прыехала американская машына. Мы ўсе схапіліся за аўтаматы. Калі машына спыні-лася, з яе выйшлі чырвонаармейцы. Мы ва-лам сваім не верылі, думалі, можа, гэта пе-раапранутыя ворагі. А гэта былі разведчыкі нашай роднай Чырвонай Арміі.

3 успамінаў М. А. Сафронава. бы. тога началь-ніка разведкі 5-га партызанскага атрада бры-гады «Чэкіст»

Маленькі партызан Коля Цыбульскі пра-быў у нашым атрадзе з лета 1942 г. да лета 1944 г. Хадзіў у разведку, з падрыўнікамі на чыгунку, быў добрым правадніком. Неацэн-ную паслугу зрабіў ён атраду як разведчык.

Аднойчы партызанскі атрад пайшоў на йе-калькі дзён на задание. У лесе застаўся толь-кі партызанскі шпіталь з хворымі і паране-нымі, некалькі партызан для аховы, саніта-ры і ўрач Т. Я. Крывіцкая. Усё было ціха і спакойна. Але нечакана на базу атрада пры-скакаў на кані Коля і паведаміў, што ў бок шпіталя рухаецца атрад карнікаў. Неабход-на было тэрмінова эвакуіравацца. Коля ўзяў карабін, гранаты і паспяшаўся насустрач во-рагу. Ён сустрэўся з карнікамі недалёка ад шпіталя. Падпусціўшы фашыстаў бліжэй. кінуў пару гранат і стаў страляць з карабі-на, перабягаючы ад аднаго дрэва да другога. Пасля некаторай разгубленасці немцы ад-крылі агонь і сталі праследаваць партызана. Адвёўшы фашыстаў далёка ўбок, Коля без перашкод дабраўся да шпіталя. Толькі праз гадзіну ўварваліся фашысты на апусцелую базу. Усе, каму Коля выратаваў жыццё, шчы-ра дзякавалі.

Наш маленькі патрыёт зрабіў вельмі мно-га для атрада, за што ў 14-гадовым узросце быў узнагароджаны медалём «Партизану Вя-лікай Айчыннай вайны» I ступені.

Разведчык Алег Беразнеў

Чэрвень. . . Ён кожны год прыходзіць да нас багаццем фарбаў і кветак. Чэрвень — заўсё-ды асаблівы для дзесяцікласнікаў.

Такім ён быў і ў сорак першым. Алег Бе-разнеў разам са сваімі аднакласнікамі раз-вітваўся на выпускным вечары з роднай шко-лай. Быў гэты вечар і сумным і радасным. Заўтрашні дзень павінен быў стаць начаткам новага самастопнага жыцця. Планы ва ўсіх былі розныя, а значыць розныя і шляхі-да-рогі. Але страшная вестка аб вайне раптам разам разбурыла ўсё. Мара стаць урачом, як бацька, здавалася цяпер такой далёкай.

3 першых дзён учарашнія дзесяцікласнікі разам з дарослымі працавалі на збудаванні ваенных умацаванняў на подступах да Тала-чына. Дарослыя неяк адразу пастарэлі, дзе-ці — пасталелі.

Калі ў Варанцэвічы прыйшлі фашысты, Алег ведаў, што трэба дзейнічаць. Але што рабіць, з чаго пачынаць, зразумела, ніхто не ведаў. Аднойчы Алег прапанаваў узяць пад сваю апеку жанчыну з дзіцём, якія ўцяклі з нямецкага гета. Юныя патрыёты хавалі іх, па чарзе прыносілі яду. Па ініцыятыве Бе-разнева моладзь агітавала жыхароў роднай вёскі не здаваць акупантам прадукты, цёп-лае адзенне, абутак.

Ішоў час. У вёсках пачалі гаварыць аб пар-тизанах. Цяпер паўставала пытанне, як ім дапамагчы. Камсамольцы Беразнеў, В. Бла-гуш, I. Альшэўскі і А. Мачахоўскі сталі зда-бываць зброю, да іх далучыліся Н. Турская. Н. Дземяшкевіч, А. Прускі. Да вясны сорак другога ў кожнага з іх было па 2—3 вінтоў-кі. Усе пайшлі ў партызаны. Алег стаў раз-ведчикам атрада А. Ф. Сімдзянкіна брыгады «Чэкіст». Яму даручалі самыя цяжкія і не-бяспечныя заданий I ён ні разу не падвёў камандаванне. Аб смелых дзеяннях маладо-га разведчика і яго таварышаў стала вядома немцам. У жніўні 1942 года ў якасці залож-нікаў былі схоплены бацькі Алега, а чаты-рохгадовая сястрычка засталася ў суседзяў. Было аб’яўлена, калі здасца, то бацьку і ма-ці адпусцяць.

У пачатку 1943 года Алег пайшоў праве-даць сястрычку. А ў гэты час у яго вёсцы гаспадарылі немцы. Алега схапілі. Раздзе-тага, прывязанага да саней, яго вялі да Та-лачына па трыццаціградусным марозе. У фа-шысцкім засценку Алег перенёс страшэнныя пакуты, але таварышаў не выдаў. Калі яго везлі на расстрэл, ён выскачыў з машыны і паспрабаваў уцячы. Але куля дагнала пар-тызана. На стала нашага любімага бясстраш-нага Алега Беразнева.

Праз усе выпрабаванні

3 успамінаў Іосіфа Іванавіча Мацюшэўскага, былога партизана брыгады «Чэкіст»

Было мне амаль семнаццаць гадоў, калі пачалася вайна. Працаваў я тады рабочим у Аршанскім паравозным дэпо. Разам з сяб-рам Васілём Болдаравым пайшлі ў Аршанскі райваенкамат. Мяне на фронт не ўзялі — не хапала некалькіх месяцаў. Вярнуўся на ра-боту. Трое сутак ніхто з нас не выходзіў з дэпо і не спаў — трэба было тэрмінова вы-пусціць з кансервацыі ўсе паравозы, некаль-кі паравозаў было на рамонце. Пасля па-грузкі станкоў і абсталявання ў дэпо стан-цыі Усходняя перайіплі ў дэпо станцыі Цэн-тральная ў распараджэнне К. С. Заслонава. Ен папярэдзіў, што мы выедзем з Оршы апошнім эталонам. Я расказаў Заслонаву пра свайго бацьку — інваліда. Той параіў завезці яго да родных у вёску і адпусціў мяне. Калі я прывёз бацьку ў Полюдава да яго сястцы, там ужо былі немцы. Я зноў падаўся ў Ор-шу. Ішоў разам з немцамі, у пасёлку Барань абагнаў іх. У Оршы ў гэты час нашых ужо не было. Ішлі баі на подступах да горада. Успомніў, што ў ленінскім кутку аховы чы-гуначных стрэлак быў радыёпрыёмнік. Забег туды. Прыёмнік быў на месцы, ляжала шмат новых кажухоў для вартаўпікоў. У адзін з іх я загарнуў прыёмнік і занёс дамоў. На дру-гі дзень падгаварыў свайго сябра Стася пе-раплыць на другі бок Дняпра, адкуль. стра-лялі па горадзе нашы. Каля ракі нас злавіў п’яны фашыст, Стася адпусціў, а за мяне ўча-піўся, паўтараючы адно і тое ж слова «іода» (што яно азначала, я тады не ведаў). Моцна трымаючы за каўнер, загадаў мне зняць шта-ны і чаравікі. Я зразумеў, што зараз адбу-дзецца штосьці страшнае і з усяе сілы стук-нуў фашыста па галаве. Ён не ўтрымаўся і ўпаў, а я па яры кінуўся наўцёкі. Заставац-ца ў Оршы было небяспечна. Узяўшы сёе-тое з пажыткаў, радыёпрыёмнік, паехаў да цёткі ў вёску Любатынь. Тут знайшлі сабе прытулак шмат ваеннаслужачых, якія не змаглі выйсці з акружэння (каля дваццаці чалавек). 3 адным з іх, Васілём Мальцевым з Ленінграда, я пасябраваў. Збіраліся разам з іншымі ваеннаслужачымі ў доме маёй цёт-кі Туманскай. Прыёмнік уключалі на карот-кі час — бераглі батарэйкі. У канцы лістапа-да мяне папярэдзілі, што стараста ведае пра радыёпрыёмнік і нашы зборы. Літаральна на наступны дзень стараста аб’явіў, што ўсе ва-еннаслужачыя, у тым ліку і я, павінны з’я-віцца ў Коханава для рэгістрацыі. Я. прыха-піўшы прыёмнік, у той жа дзень непрыкмет-на пайшоў у вёску Філатава Круглянскага раёна, куды перабраліся бацькі. Жылі ў бу-дынку школы, прыёмнік знаходзіўся на га-рышчы. У красавіку 1942 г. стараста вёскі Станіслаў Бабровіч, наш сваяк, папярэдзіў, што я занесены ў спіс для адпраўкі ў Гер-манію (уцякаць не было сэнсу — за «дэзер-цірства» расстрэльвалі ўсіх членаў сям’і). «На гэтыя дні я цябе адпраўлю ў Азерыцкі лагер ваеннапалонных і пры першай магчы-масці прышлю замену»,— параіў Бабровіч. У той час на работу ў лагеры часова забіра-лі мясцовых жыхароў. Разам са мной пай-шло пяць хлопцаў прызыўнога ўзросту. У ла-геры аб’явілі, што за спробу збегчы будуць расстраляны нашы родныя, і зачыталі, дзе яны жывуць. Калі ваеннапалонныя чым-не-будзь правініліся, камендант лагера асабі-ста расстрэльваў кожнага пятага ў страі. Аднойчы пятым у шарэнзе быў я, ён ужо схапіў мяне за грудзі, як яго позірк спыніў-ся на высокім прыгожым хлопцу з Мінска, які стаяў> побач са мной. Камендант замест мяне вывеў з шарэнгі Валодзю. Ён пры ўсіх развітаўся са мной і з песняй падаўся на-перад, а потым нечакана моцна ўдарыў ка-менданта (той, як сноп, паваліўся на зям-лю) і пачаў уцякаць. Але куля дагнала смельчака.

У чэрвені 1942 г. мне перадалі, што ў Фі-латаве за сувязь з партызанамі расстралялі чатырох жыхароў вёскі, спалілі некалькі хат. Пачалі з будынка школы. Не адышлі ад яе, пакуль поўнасцю не згарэла. На пажарышчы застаўся абгарэлы прыёмнік. . . Схапілі маіх бацьку і маці і таксама павялі расстрэльваць. Але ўсе жыхары вёскі заступіліся за іх — пе-раканалі карнікаў, што прыёмнік школьны і бацькі нічога не ведалі пра яго (хоць усім было вядома, што прыёмніка ў школе ніко-лі не было). Так засталіся жывымі мае бацькі.

Мне ўдалося вырвацца з лагера толькі ў жніўні 1942 г. Разам з Іванам Жукоўскім і Васілём Яцэвічам хаваліся ў хлявах у вёс-цы Любішча, куды пераехалі бацькі. Адной-чы ноччу да нас у хлеў зайшлі партызаны. Іх было пяць чалавек. Камандаваў імі Г. М. Каўрыга (начальнік штаба 30-га асобнага атрада 8-й Круглянскай брыгады, да кастрыч-ніка 1942 г. называўся атрад «Антона». — Рэд. ). Я расказаў пра сябе, стаў прасіцца ў партызаны. «Вазьму, але пазней»,— паабяцаў Каўрыга і папрасіў мяне правесці іх да чы-гункі. 3 нас траіх падыходы да яе я ведаў горш, але не прызнаўся — вельмі ўжо не ха-целася ўпускаць магчымасці.

Міну падкладваў сам Каўрыга. Поезд і большая частка эшалонаў пайшла над адхон (я ўпершыню бачыў гэта сваімі вачамі).

Перад саман зімой. як раз выпаў першы снег, да мяне зайшоў Каўрыга і сказаў, што трэба ехаць у Оршу да сястры, якая преда-вала ў чыгуначнай сталоўцы, каб яна дапа-магла мне ўладкавацца на работу ў дэпо: «Пастарайся трапіць на чыгунку. Сувязь бу-дзеш трымаць з Іванам Левановічам». Іва-на я ведаў, бо да вайны працаваў з ім у дэ-по (у вайну Левановіч жыў у Жукневе).

У Оршы я ўладкаваўся на станцыю Усход-няя. разносіў вугаль на кватэры немцам. Па-знаёміўся з Барысам Міхневічам, Анатолем Левановічам (сынам Івана Левановіча), Ва-сілём Федчанкам. Апошні працаваў на стан-цыі перапісчыкам вагонаў. быў адукаваны і фашысты яму давяралі. Гэты журнал ён трымаў дома і перадаваў звесткі партизанам. У час чарговап сустрэчы з сувязным мы вельмі прасілі Левановіча даць хоць адну магнітную міну. але іх пакуль у атрадзе не было.

. . . У канцы жніўня прыехаў Іван Левановіч і прывёз першую магнітную міну. Дні праз тры Вася перадаў, што на станцыю Централь-ная прыбыў састаў з наліўным бензінам.

— Давай міну ці сам хутчэй бяжы — вось-вось ён адпраўляецца,— падганяў сябар.

Пад выглядам, што баляць зубы, я адпра-сіўся ў шэфа і за дваццаць хвілін дабег да станцыі. Міну падлажыў пад першы вагон.

Узрыў адбыўся каля станцыі Краснае, але не вельмі ўдала — згарэла толькі чатыры цы-стэрны.

У верасні раптоўна арыштавалі Міхневіча і Левановіча. А вечарам да мяне прыйшоў незнаемы мужчына. які вельмі прасіў звя-заць яго з партызанамі. Ён мне здаўся па-дазроным, і я адказаў, што калі б у мяне бы-ла зброя, то здаў бы яго куды трэба.

Праз некалькі дзён мяне папярэдзілі. што за мной сочаць і трэба неадкладна пакідаць горад, маўляў, заўтра будзе позна. У той жа дзень даехаў на таварняку да Коханава. на хаду саскочыў з поезда і пайшоў да Левано-віча ў Жукнева. Там мяне сустрэлі. . . Бора і Анатоль, якім выпадкова ўдалося вырвацца з турмы. Разам з Барысам Міхневічам пай-шлі ў лес, каб пра ўсё далажыць Севасцья-наву. Там і засталіся.

У кастрычніку 1943 г. па загаду начальні-ка штаба Р. М. Севасцьянава я разам з Н. Фаміной і В. Гарбацэвіч атрымаў першае важнае задание — перасекчы надземную су-вязь Берлін — фронт. Трэба было перайсці чыгунку Мінск — Масква (кабель праходзіў каля аўтамагістралі Мінск — Масква). Пры-пыніліся ў вёсцы Паграбішча, непадалёку ад станцыі Слаўнае. У вёсцы Губарэва зайшоў за знаёмым хлопцам Валодзем Акалакула-ком (з лістапада 1943 г. стаў партизанам 20-га атрада брыгады «Чэкіст»), які дапамог днём перайсці чыгунку. Кабель перасякалі ноччу, а на наступны дзень зноў непрыкмет-на перайшлі чыгунку. Як доказ аб выканан-ні задания прыхапілі з сабой кавалак выра-занага кабеля.

Да студзеня 1944 г. не раз са сваімі баявы-мі сябрамі Мішам Агатчанкам, Анатолем Пратасевічам, Фёдарам Белавусавым выкон-валі рызыкоўныя заданні па падрыву эша-лонаў, удзельнічалі ў адкрытых і засадных баях. 21 студзеня пры ўзяцці гарнізона ў Карзунах, што каля Шклова. я атрымаў цяж-кае ранение ў ніжнюю сківіцу. Да сакавіка са мной, як з малым дзіцем, няньчыліся пар-тизанскія ўрачы (асаблівую чуласць і да-брыню праяўляла ўрач Ганна Іванаўна Кокі-на). А 8 сакавіка мяне пераправілі на сама-лёце ў шпіталь.

У жніўні 1944 г. адразу пасля шпіталю прыехаў я ў Оршу і перш-наперш зайшоў да маці Васі Федчанкі. Тут і даведаўся пра страшную вестку: у канцы лютага 1944 г. фашысты схапілі Васю пры спробе перапра-віць у лес фурманку са зброяй. Яго доўга і страшэнна катавалі. У канцы красавіка, ка-лі маці Васі прыйшла з перадачай, ёй адда-лі акрываўленае адзенне сына. . .

Міша Агатчанка, смелы партызан, сапраў-дны герой, на рахунку якога каля дзесяці падарваных эшалонаў, таксама загінуў пры выкананні баявога задания. . .

Браты Мачахоўскія

У Фёклы Майсееўны Мачахоўскай з вёскі Ба-грынава раслі трое сыноў. Старэйшы, Анатоль, скончыў 7 класаў, памагаў маці па гаспадарцы. Марыў стаць пагранічнікам, да прызыву ў армію заставалася некалькі месяцаў. Малодшаму, Івану, ішоў дванаццаты год, калі пачалася вайна. . .

Няўлоўны

У пачатку лета 1942 г. ў партызанскі атрад А. Ф. Сімдзянкіна прынялі камсамольца Ана-толя Мачахоўскага. Юнака ўжо многія веда-лі ў атрадзе, некаторыя партызаны не раз бывалі ў яго дома.

Былы камандзір атрада Сімдзянкін успа-мінае: «Памятаю, як зашчымела сэрца, калі ўбачыў Анатоля ў страі партызан. Нізенькі, вінтоўка намнога вышэй галавы. Ці зможа ён хадзіць у далёкія паходы, выконваць ры-зыкоўныя заданні — прызнацца, не быў упэў-нены».

Але Анатоль выдатна зарэкамендаваў ся-бе на першым жа заданні. Юнак лепш за сва-іх равеснікаў ведаў навакольныя лясы і вёс-кі. Гэта вельмі дапамагала партизанам. Ды і ў атрад ён прыйшоў не з пустымі рукамі — яшчэ восенню 1941 г. натрапіў у лесе на дзве вінтоўкі і прыхаваў іх. А неўзабаве знай-шоў у мурашніку вінтовачны абрэз і наган з патронамі. Усё гэта прынёс дамоў, закапаў на агародзе.

Пра тое, што Анатоль у партизанах, у хуткім часе даведаліся немцы, нечакана на-ляцелі ў вёску. Шукалі маці Анатоля і яго малодшага брата. Але добрыя людзі надзей-на схавалі іх. У той прыезд немцы папярэ-дзілі суседзяў Мачахоўскіх, што, калі Ана-толь не вернецца з лесу, яго маці і брата рас-страляюць. Потым зноў наведаліся. На шчас-це, маці з сынам паспелі ўцячы. Карнікі спалілі хату Мачахоўскіх, разрабавалі гас-падарку. Да канца вайны пажылой жанчыне прыйшлося хавацца ў чужых людзей. Іван пайшоў да брата ў партызаны. Анатоль у тэты час ужо быў залічаны ў разведку.

Начальнік разведкі атрада М. А. Сафронаў успамінае: «Ён быў верным сябрам,, надзей-ным таварышам у любым паходзе. Кемлівы, знаходлівы і бясстрашны. 3 такімі якасцямі Толя мог стаць сапраўдным разведчикам, і я з радасцю ўзяў Мачахоўскага да сябе ў разведку».

28 жніўня 1942 г. карнікі пачалі блакаду Рацаўскага лесу. Суткі вяла брыгада «Чэ-кіст» няроўны бой. Становішча было цяж-кім — стала вядома аб падрыхтоўцы фаши-стамі поўнага акружэння брыгады. Каман-даванне приняло рашэнне перайсці цераз балота ў лясны масіў каля вёскі Любатынь.

Камандзір атрада Сімдзянкін загадаў раз-ведчикам Анатолю Мачахоўскаму і Пятру Страздзіну праверыць, ці ёсць у прылеглых да Любатыні вёсках немцы. У Любатыні іх не аказалася, не было і ў вёсцы Дуброўскія. Разведчыкі падышлі да Поўсціхава. Было ціха і спакойна. Зайшлі ў вёску. I тут на другім яе канцы пачуўся гул матораў — у вёску ўязджалі варожыя бронемашины і гру-завікі з салдатамі. Назад ісці было нельга, хоць шлях да лесу свабодны: немцы абавяз-кова заўважаць партызан. Схаваўшы зброю пад вопратку, разведчыкі схапілі першае, што трапіла пад рукі ў сялянскім двары — вілы і граблі, і агародамі накіраваліся за вёску, дзе ў полі працавалі людзі. Калі да лесу бы-ло рукой падаць, з вёскі вылецеў бранявік і, страляючы, паімчаў наўздагон. Анатоль і Пётр схаваліся ў кустах. Ноччу дабраліся да Любатынскага лесу, але брыгады ўжо не было. Населения пункты вакол Рацаўскага лесу былі літаральна забіты немцамі. Рані-цай разведчыкі заўважылі, што ў іх бок ад вёскі Лагаўшчына рухаюцца ланпугі карні-каў, не меней двухсот чалавек. Прачасаўшы аўтаматнымі чэргамі ўзлесак, фашысты ўключылі гучнагаварыцелі. Страляніна заці-хала. Хвілін праз пятнаццаць гітлераўцы зноў, паліваючы зараснікі свінцом, рушылі ў глыбіню лесу. Партизанскія разведчыкі за-таіліся ў лясным гушчары і, на шчасце, іх не заўважылі. Пашанцавала, што карнікі бы-лі без сабак. Услед за варожым ланцугом па-даліся наперад і разведчыкі. Ноччу перасек-лі чыгунку, аўтамагістраль Мінск — Масква і праз некалькі дзён дагналі брыгаду каля Лукомльскага возера.

Зімой 1943 г. брыгада дыслацыравалася на Бярэзіне. У раёне Талачына, Оршы, Шклова знаходзіліся на заданні асобныя партизан-скія групы. У надзвычай цяжкіх умовах дзей-нічалі партызаны і разведчыкі зімой і вяс-ной 1944 г. Фашысты люта абараняліся. Імк-нучыся любой цаной стрымаць наступление Чырвонай Арміі, будавалі ўкрыцці, абарон-чыя збудаванні, умацоўвалі існуючую аба-рону, актывізавалі барацьбу супраць парты-зан. На лясных дарогах, пры ўездах у вёскі стварылі назіральныя пасты, сакрэты. У лю-бы час і ў любым месцы разведчыкі маглі сутыкнуцца з нямецкімі салдатамі.

У сакавіку 1944 г. М. А. Сафронаў атры-маў задание нанесці на схему-карту абароні чага рубяжа фашыстаў на лініі Талачын — Коханава ўсе варожыя агнявыя кропкі, мін-ныя палі, супрацьтанкавыя рубяжы, склады з боепрыпасамі, а таксама сабраць звесткі аб руху вайсковых часцей і тэхнікі па чыгунцы Мінск — Масква. Сафронаў узяў з сабой Ана-толя Мачахоўскага, Васіля Вятошкіна, Пятра Страздзіна, Валодзю Благуша і яшчэ траіх маладых адважных партызан. Было ім кры-ху больш за дваццаць, а некаторым і менш. Вясёлыя, бясстрашныя, няўрымслівыя. яны сябравалі, добра разумелі адзін аднаго, ста-раліся па магчымасці разам хадзіць на задан-ні. Нельга не назваць і яшчэ аднаго іх сяб-ра — Мамадалі Тапівалдыева. У брыгадзе тэ-ту групу ведалі ўсе і вельмі любілі. Часцей за ўсё Анатоль хадзіў на заданні з Мамада-лі. Пра смельчакоў складалі легенды. Мала-досць, бясстрашша і ўдаласць, кемлівасць і рызыка дапамагалі ім у самых складаных сітуацыях.

У сакавіку 1944 г. акупанты, пачынаючы ад Дняпра, разгарнулі карныя экспедыцыі. Во-раг шырокім фронтам рухаўся ўздоўж чы-гункі Коханава — Талачын — Слаўнае. Даня-сенне ў штаб брыгады аб пачатку карнай аперацыі разведчыкі даставіць не маглі — груна не здолела прабіцца праз нямецкі за-слон: у раёне Рацаўскага лесу наткнулася на варожую засаду. У няроўным баі па-герой-ску загінуў Валодзя Благуш. Астатнія вяр-нуліся назад да Талачына. Яшчэ раз паспра-бавалі перайсці чыгунку паміж Талачыном і Коханавам, але зноў няўдача. Вырашылі ўкрыцца ў вёсцы Замошша. Зайшлі да ад-наго знаёмага старога, схаваліся ў саломе. Стары пайшоў у бліжэйшую вёску на раз-ведку. Вестка была трывожнай — немцы ад Замошша знаходзіліся ў пяці кіламетрах, праглядаюць і прастрэльваюць усе пабудовы. Прайсці праз варожае ачапленне было амаль немагчыма — ноччу паміж вёскамі аргані-зоўваліся засады і сакрэты. У Анатоля была з сабой форма нямецкага паліцэйскага, якой ён карыстаўся ў пэўных сітуацыях. Выра-шылі пайсці на хітрасць. Ноччу выйшлі на ўзлессе каля вёскі Дуброўскія. Раніцай 22 сакавіка размясціліся па тры чалавекі на за-ходнім і ўсходнім украйках лесу. Раніцай немцы выйшлі з займаемых вёсак і накіра-валіся ў бок чыгункі, а частка іх з вёскі Ду-броўскія пайшла полем ў Замошша. Лес, у якім знаходзіліся разведчыкі. стаяў на іх шляху. Партызаны на ўсходнім ускрайку ле-су былі заўважаны. Ім прыйшлося адступаць уздоўж лесу да ракі Кривая, якую ўдала пе-райшлі і зніклі ў балоце каля самай чыгун-кі. Другой групе адыходзіць не было куды. Тады Анатоль пераапрануўся ў нямецкую форму. Узяў «пад ружжо» Вятошкіна і Саф-ронава і павёў насустрач немцам. Але су-стрэча з імі ў лесе была небяспечнай, таму разведчыкі хутчэй выбраліся з лесу і полем накіраваліся ў бок вёскі Дуброўскія, з якой толькі што выехаў атрад немцаў. Камсамо-лец Мачахоўскі, перавесіўшы аўтаматы сяб-роў цераз плячо, павёў «арыштаваных» па полі. Толькі паспелі адысці ад лесу метраў пяцьдзесят, як убачылі нямецкі абоз з 20 падвод. Немцы заўважылі ішоўшых, спыні-ліся і пачалі назіраць. Было бачна, што яны вагаюцца і не ведаюць, страляць ім ці не. Тады Анатоль, не спыняючыся, замахаў фа-шыстам рукой, маўляў, усё ў парадку, пра-цягвайце свой шлях. Ішоў і махаў рукой. . . Немцы, пастаяўшы на дарозе, відаць, выра-шылі, што паліцэйскі вядзе арыштаваных у вёску і паехалі далей. А разведчыкі пад кан-воем свайго сябра ўдачна прайшлі вёску Дуброўскія і пайшлі ў процілеглы лес.

. . . Шмат было баёў, дыверсій і засад, у якіх удзельнічаў партызанскі разведчик Анатоль Раманавіч Мачахоўскі. Колькі разоў быў на валаску ад смерці, але пашчасціла застацца жывым. Узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны I ступені і ордэнам Славы III ступені, трыма медалямі «За баявыя заслугі».

У пасляваенны час больш дваццаці гадоў працаваў у органах МУС Казахстана, у ін-шых месцах краіны, у апараце Талачынска-га райвыканкома. 3 такой жа няўрымслівас-цю і неспакоем былы разведчик працягваў прану ў мірны час.

Баявое партызанскае брацтва, народжанае ў ліхую часіну, працягвае жыць. I не мае значэння. што яго сябар Мікалай Аляксеевіч Сафронаў жыве ў горадзе Йашкар-Ала. Ма-мадалі Тапівалдыеў жыў у Фергане. Часта бываў у іх, прыязджалі да дарагіх мясцін сваей маладосці і яны. Гэта стала патрэбай. . .

Малыш

Сярод партызан худзенькі непрыкметны Іван Мачахоўскі быў, бадай, самым юным. Любоўна, па-бацькоўску адносіліся да яго дарослыя і называлі Малыш.

Упершыню пагроза смерці навісла над яго сям’ёй вясной 1942 г.

— Да нас зайшлі сябры брата Анатоля. Сярод іх былі акружэнцы і мясцовая мо-ладзь,— успамінае Іван Раманавіч,— хлоппы чысцілі вінтоўкі. У гэты момант забегла ма-ці і толькі змагла прамовіць: «Немцы! Ра-туйцеся, дзеткі, спаляць!» Зброю паклалі пад сяннік. Мне загадалі класціся ў ложак. Ма-туля загаласіла, кінулася пасустрач гітлераў-цам: «Паночкі, ці ёсць у вас доктар? Сынок на тыф захварэў». Немцы, пачуўшы слова «тыф», замахалі рукамі і хутка падаліся са двара.

Першае баявое хрышчэнне ў якасці «ты-фознага» Іван Раманавіч запомніў на ўсё жыццё.

Брат Анатоль дамоў наведваўся рэдка і толькі ўначы. Прыходзіў звычайна з Пятром Страздзіным. Калі спалілі родную хату, маці з Іванам перабралася ў Варанцэвічы да зна-ёмых. Але ў кастрычніку 1942 г. нечакана і на гэту вёску наляцелі карнікі. Хапалі ўсіх без разбору. Ваню таксама злавілі. Але ён добра парумзаў перад афіцэрам і яго адпу-сцілі. На ўскрайку ж вёскі яго зноў схапілі. «Куды, даражэнькі! Няхай цяпер браток-партызан цябе выручае»,— кінуў у твар па-ліцэйскі. Хлопчыка ўпіхнулі ў адну з трох крытых брызентам машын, перапоўненых людзьмі. Ніхто не ведаў, куды іх вязуць. У вёсцы Зайкаўшчына калона спынілася. Ча-стка гітлераўцаў падалася ў хату каля да-рогі. Калі галасы немцаў, якія ахоўвалі ма-шыны, аддаліліся, чыйсьці мужчынскі голас у машыне сказаў: «Пашчасціла табе, хлопец, ратуйся!» Ваню ціхенька спусцілі з кузава на зямлю. Ён яшчаркай шмыгнуў пад мост. I у гэты ж момант пачалася страляніна. «Му-сіць, яшчэ нехта ўцёк»,— падумаў хлопчык. Некалькі чэргаў канваіры выпусцілі пад мост. Потым стала ціха. Ваня асцярожна вылез на дарогу. Толькі цяпер адчуў боль у руцэ і назе. Ад страху дрыжыкі праціналі цела. Куды было ісці? Зарыентаваўшыся, пайшоў у бок Воўкавіч. Ціхенька падышоў да хаты партызанскага сувязнога, якога ве-даў як Каваля. Той агледзеў хлопцЯ, суце-шыў: «Нічога страшнага — скуру толькі па-драпала». Тут Іван і заначаваў. Раніцай Ка-ва ль папрасіў:

— Вёску пакінуць не магу — сочаць. Прый-дзецца табе збірацца ў дарогу, хлопча. Пе-редай нашым, што на млыне ў Зайкоўшчыне немцы падрыхтавалі да адпраўкі муку, збож-жа. Ахова невялікая. . .

Апрануўшыся пад жабрака, Малыш накі-раваўся ў лес. Даручэнне сувязнога было вы-какана. А неўзабаве партызаны адбілі ў нем-цаў млын, які стаў працаваць пад аховай партызан.

У лютым 1944 г. Ваню залічылі ў дыверсій-ную групу Андрэя Якаўлевіча Казанцава з партызанскага атрада № 5. Камандзір атрада Сімдзянкін лічыў, што, калі браты будуць разам, Ваню будзе лягчэй пераносіць усе ня-годы ляснога жыцця. Юны падрыўнік удзель-нічаў у аперацыі «Рэйкавая вайна» ў чэрвені 1944 г.

Але не толькі падрыўная справа стала ас-ноўным заняткам Вані Мачахоўскага. Ён удзельнічаў у многіх баявых аперацыях, вы-конваў небяспечныя даручэнні.

— У вёсцы Крывое,— успамінае Іван Рама-навіч,— стаяў невялікі гарнізон. Вораг меў каля дваццаці добрых коней, якія вельмі бы-лі патрэбны брыгадзе. Мне і яшчэ двум пар-тизанам было загадана «рэквізаваць гужавы транспарт».

. . . Па пыльнай вясковай дарозе адзінока маячыла худзенькая постаць Малыша. У ру-цэ ён трымаў кошык, у ім ляжалі яйкі, сама-гонка. Паліцэйскі, які ў гэты дзень пасвіў коней, здалёк угледзеў хлопчыка.

— Куды ідзеш? — спытаў паліцэйскі.

— На станцыю Талачын, дзядзечка,— маці загадала абмяняць вось гэта на соль. Паліцэй-скі «клюнуў» на прынаду. I калі ён дапіваў бутэльку самагонкі, за яго спіной нечакана раздалося: «Рукі ў гору! Не варушыцца!».

. . . Коней распуталі і пагналі лесам у парты-занскі лагер. . .

Надышло доўгачаканае вызваленне. Юны партызан з медалём «За адвагу» на грудзях пайшоў працягваць вучобу. Ваеннае дзяцін-ства загартавала былога партизана, стаў ён не па гадах сур’ёзным і ўдумлівым. Зусім ма-ладога яго выбралі старшынёй Алёнавіцкага, потым Азерацкага сельскіх Саветаў. Ён — аграном стаў старшынёй калгаса «Радзіма».

У. У. Шаўчэнка, А. А. Шнэйдар.

Біяграфія пачыналася з вайны

3 успамінаў Веры Паўлаўны Каралёвай (Благуш), былой разведчицы 5-га асоб-нага атрада партызанскай брыгады «Чэкіст»

Перад вайной я скончыла 9 класаў Варан-цэвіцкай сярэдняй школы, была сакратаром камсамольскай арганізацыі школы. Вестка пра вайну літаральна ашаламіла нас. «Трэба ратаваць кнігі»,— першае, што прыйшло ў галаву. Разам з Алегам Беразневым, Валяй Каралёвай, Іванам Каралёвым і малодшым братам Уладзімірам частку кніг школьнай бібліятэкі закапалі, астатнія раздалі камса-мольцам на захаванне.

6 ліпеня немцы былі ў Талачыне. Трое су-так няспынным патокам рухаліся яны праз нашу вёску. 3 закамянелымі сэрцамі назіралі за імі з гарышча. Не хацелася жыць, ад гора не ведалі, што рабіць.

К восені ў Варанцэвічах стала працаваць валасная ўправа. Па загаду каменданта для нямецкай арміі трэба было здаваць хлеб, мя-са, малако, сена, цёплае адзенне. Мы, камса-мольцы, не маглі сцярпець, каб за кошт на-шых людзей адзяваўся і карміўся вораг. Але што мы ў той час маглі зрабіць? I ўсё ж стала на сэрцы крыху лягчэй, калі тайком вывесілі лістоўку на будынку валасной управы. Ліс-тоўку пісалі вялікімі друкаванымі літарамі, каб з дарогі быў бачны яе тэкст. Заклікалі аднавяскоўцаў хаваць хлеб, ігнараваць ня-мецкія пастаўкі. Усе наступныя дні прыслу-хоўваліся, што гавораць людзі. Вельмі хаце-лася, каб наш заклік усхваляваў людзей. Прайшоў нейкі час, усё менш і менш людзей выконвала нямецкі загад. Толькі некаторыя здавалі на арганізаваны ў Варанцэвічах ма-лочны пункт яйкі і малако. Не хачу сказаць, што нейкую ролю тут адыграла і наша ліс-тоўка. Людзі самі бачылі, што такое фашызм.

У нашым доме часта збіраліся Алег Бераз-неў, мой брат Валодзя Благуш, пазней да нас далучыліся студэнты кансерваторыі Міша Сырадоеў і Іван Альшэўскі. Міша і Ваня былі старэйшымі за нас, і мы сталі ад-чуваць сябе больш упэўнена. Усе гарэлі жа-даннем дзейнічаць. Ідэя збіраць зброю была адобрана. к вясне 1942 г. ў кожнага з нас было па 2—3 вінтоўкі, запас патронаў, гранат. Узнік новы план — спаліць малочны пункт у Варанцэвічах. Праўда, ажыццявіць яго не ўдалося — у красавіку 1942 г. партызаны 1-га асобнага атрада будучай брыгады «Чэкіст» разграмілі малочны пункт і валасную ўправу. У той жа вечар у партызаны пайшоў Алег Беразнеў, а праз два тыдні — мой брат Вало-дзя. У маі — чэрвені ў брыгаду «Чэкіст» улі-ліся ўсе камсамольцы Варанцэвіцкай школы: Толя Мачахоўскі, Антон Хайнацкі, Васіль Вятошкін, Мікалай Баразна, Пётр Ляховіч, Федзя Бараноўскі, Аркадзь Пляханаў, Дуся Сычэнка, Оля Левановіч, Шура Чмародзька, Ліда Дземяшкевіч, Ніна Турская, Міша Сы-радоеў, Ваня Альшэўскі, Ваня Каралёў. паз-ней — Ігнат Дзядкоў, Ігар Шостак. Косця Заржэцкі і іншыя. Многія з іх загінулі герой-скай смерцю. Дачакаліся канца вайны толькі Вася Вятошкін, Толя Мачахоўскі, Федзя Ба-раноўскі, Оля Левановіч, Шура Чмародзька, Ліда Дземяшкевіч, Ніна Гурская, Ваня Ка-ралёў.

Да мая 1943 г. я жыла дома — дапамагала брату ў зборы разведданых, выконвала дару-чэнні Мамадалі Тапівалдыева: хадзіла ў Ко-ханава і Талачын, даставала партызанам соль, папиросы, сахарын. Аднойчы, было гэта ў маі 1943, да нас зайшлі шэсць партызан-падрыўнікоў. На двары сядзеў Мамадалі, да-ваў чарговае задание сувязным з нашай вёскі. Пакарміўшы іх, я пабегла на невялікі ўзгорак збіраць шчаўе. I тут заўважыла, што да на-шай вёскі, прыгнуўшыся да зямлі, бягуць немцы, акружаючы яе з усіх бакоў. Я, колькі было сіл, паімчала ў свой двор. Мамадалі яшчэ не паспеў выехаць. «Немцы!» — крик-нула я. Мамадалі разам з падрыўнікамі кіну-ліся са двара. Завязаўся няроўны бой: сем партызан супраць 50—60 немцаў. Нашы ад-ступалі да лесу. Аднаго партызана параніла ў нагу. Але таварышы не пакінулі яго і па-спелі дабрацца да выратавальнага лесу. Кар-нікі прыйшлі ў наш двор, разрабавалі гас-падарку, забралі раненую карову (маці збілі плёткамі за тое, што прасіла пакінуць карову). Тое, што мы звязаны з партызанамі, карнікам яшчэ не было вядома. Па дарозе ў гарнізон ім хтосьці данёс, што мы — партизанская сям’я. Назаўтра немцы зноў акружылі вёску. На шчасце, я была на вуліцы і ўбачыла ра-кеты, якія яны пускалі ў час акружэння. Кі-нулася за мамай. Мы паспелі адбегчы далей ад хаты і схаваліся на чужым агародзе ў бульбянішчы. Перш-наперш карнікі накірава-ліся на наш двор. Нікога не знайшоўшы, па-чалі рабаваць вёску. А праз тыдзень Талачын-ская паліцыя разам з немцамі прыехала на золку рабіць аблаву на моладзь. Мяне такса-ма схапілі. Ужо і не спадзявалася ўбачыць калі-небудзь родную вёску. Але мне пашан-цавала: выпадкова ўдалося ўцячы з цягніка. I адразу пайшла ў партызаны. Прынялі мяне ў 5-ы асобны атрад пад камандаваннем А. Ф. Сімдзянкіна. Спачатку дапамагала гатаваць ежу для партызан, мыла бялізну, хадзіла на заслон, бралі мяне і ў засады. А з студзеня 1944 г. залічылі ў разведгрупу. Вяла разведку ў гарнізоне Машчаніцы. У вёсцы Малыя Ма-шчаніцы былі нашы сувязныя, якія ў выпад-ку небяспекі знімалі з хаты шпакоўню. Ад-нойчы мы смела ўвайшлі ў вёску, а хвілін пяць таму назад туды ўехалі нямецкія раз-ведчыкі. Умоўны знак падаць не паспелі, і мы апынуліся ў вельмі складаным станові-шчы. Убачыўшы нас, немцы схаваліся за да-мы. Калі да іх заставалася метраў пяцьдзе-сят, я рантам заўважыла гітлераўцаў: адзін з іх пачаў паўзці ад хлява да дарогі. «Нем-цы!» У той самы момант Віктар Пшонка па-чаў страляць па фашысту. Адразу ж двое выскачылі з-за бліжэйшых дамоў і адкрылі агонь па нас. Адстрэльваючыся, мы беглі ўніз да ракі, дзе пачыналіся кусты. Да нямецкіх разведчыкаў падаспеў паліцэйскі атрад з Ма-шчаніц. Яны беглі за намі, штосьці крычалі і стралялі. Шансаў уратавацца ад пагоні ў нас не было. Я ўжо бачыла, як вораг забягае з бакоў, здаецца, яшчэ хвіліна — другая і мы акружаны. Да лесу заставалася кіламетры два. . . Віктара раніла ў нагу. Я схапіла яго сумку з патронамі, наколькі магла, дапамага-ла бегчы. На вялікае шчасце, страляніну па-чулі нашы разведчыкі і кінуліся на вырата-ванне. Нечаканы агонь, адкрыты нашымі раз-ведчыкамі, спыніў фашыстаў. I тут з’явілася надзея на выратаванне. . .

Немцы былі раз'юшаны, што з-пад самага носа ўцяклі «бандыты». Прылеглыя да Ма-шчаніц лясы яны ўзялі пад асаблівую ўвагу: спадзяваліся ўсё ж такі нас схапіць. Аднойчы ў пачатку мая 1944 г. яшчэ на досвітку гіт-лераўцы арганізавалі засаду ў лесе, з якога мы звычайна выходзілі на задание. Але ў той дзень наша разведка вышила на задание пазней звычайнага. Немцы ў гэты час патру-лявалі ўсе лясныя дарогі, дзе маглі прахо-дзіць партызаны. Пакінуўшы вёску Эйсманы, мы заўважылі на ўскрайку лесу двух конні-каў. Хто яны — цяжка было разгледзець, ад-нак гэта нас насцярожыла. бо акрамя нас у лесе нікога не павінна быць. Вырашылі абы-сці гэты лес кіламетраў за 8—10. Сабраўшы звесткі ў тыле ворага, мы вярнуліся на стаян-ку разведчыкаў, зноў абышоўшы той лес. А ўвечары да нас прибегла жанчына з вёскі Эйсманы і расказала, што калі сёння яна ішла са сваім сынам у Малыя Машчаніцы. у лесе яе затрымалі немцы і не адпускалі да-моў да самага вечара, пакуль самі не пакіну-лі лес. Жанчыне пад пагрозай смерці загадалі маўчаць. Такім чынам, і на гэты раз развед-чыкі пазбеглі смерці.

У апошняй буйной аперацыі ўдзельнічала 20 чэрвеня 1944 г. Нашаму атраду быў адве-дзены ўчастак чыгункі паміж Слаўным і Тра-цылавам. Кожны з нас атрымаў па чатыры шашкі толу, бікфордаў шнур, запалкі. Ішлі ланцугом, у пяці метрах адзін ад аднаго ў поўнай цішыні. Каля самай чыгункі па камандзе «Уперад!» кінуліся на чыгуначнае палатно. . .

А 1 жніўня 1944 г. я ўжо працавала ў дзі-цячым садзе. Сад быў створаны літаральна па пустым месцы. Ад нямецкіх баракаў за-сталіся сталы «на казлах» ды лаўкі. Посуд збіралі па хатах. Дзеці спалі на падлозе. Хар-чаванне выдавалася строга па норме. Было яно першы час аднастайньш і вельмі сціп-лым (яшчэ ж ішла вайна. . . ). Але ўсе нашы дзеткі выжылі. Мы, яшчэ зусім маладыя вы-хавацелі, нянечкі, так насумаваліся за гады вайны па дзіцячых галасах, іх смеху, што не маглі нацешыцца на нашых выхаванцаў. Усе яны былі родныя для нас. Імкнуліся цеплы-нёй і ласкай замяніць дзецям у той цяжкі час многае з таго, чаго не маглі ім даць.

У той час рана сталелі дзеці. . .

Беражна захоўвае жыхар вёскі Гаршчэў-шчына У. I. Чумакоў пасведчанне за нумарам 260210 аб тым, што ён з 1 жніўня 1942 да 26 чэрвеня 1944 года ўдзельнічаў у партызанскім руху на Беларусі ў Вялікую Айчынную вай-ну. Спачатку сувязным, а потым байцом атра-да імя М. В. Фрунзе партызанскай боыгады «Граза».

Для Уладзіміра Іванавіча гэты дакумент — памяць аб незабыўным часе суроваго дзяцін-ства, апаленага полымем вайны. Ужо ў два-наццаць гадоў Валодзя Чумакоў стаў паўна-праўным членам партызанскага атрада. У той час рана сталелі дзеці. Яны дзялілі з дарос-лымі нягоды і выпрабаванні.

Працяглыя переходы, начлег у лесе, голад і холад — усё гэта хлапчук лічыў не самым горшым у нялёгкай справе сувязнога. Невы-носным было для яго чуць гаворку чужазем-цаў у роднай вёсцы, бачыць здзекі акупантаў над мірнымі людзьмі. Апрануты пад жабрака, ён хадзіў па вёсках нібыта ў пошуках пра-дуктаў. Для збору звестак, неабходных пар-тизанам, даводзілася бываць у населеных пунктах Талачынскага, Крупскага, Сениен-скага і Чашніцкага раёнаў. Двойчы трапляў у рукі паліцэйскіх і двойчы яму ўдавалася ўцячы. Не раз жыццё маленькага разведчика вісела на валаску. Аднойчы за ім кінуліся ў нагоню некалькі фашыстаў з аўчаркамі. Ужо на зыходзе сіл Чумакоў дасягнуў выратаваль-нага лесу. Прабег яшчэ некалькі дзесяткаў метраў і ў знямозе ўпаў на зямлю, чакаючы немінучай расправы. Але вакол было ціха. Напэўна, ворагі пабаяліся сунуцца ў лес, каб не трапіць на партизанскую засаду. . .

Смелы хлопчык выконваў і іншыя заданні: збіраў пакінутую на месцах баёў зброю, аб-разаў правады нямецкай тэлесЬоннай сувязі. хадзіў на чыгунку назіраць за перыядычна-сцю праходжання саставаў, зменай нямецкіх вартавых. Пасля звесткі аналізаваліся, і ка-мандаванне атрада прымала рашэнне аб пра-вядзенні чарговай аперацыі.

. . . Фашысты арыштавалі маці Валодзі. Даве-даўшыся аб гэтым, ён выпрасіў у камандзіра атрада дазволу, каб пайсці ў Талачын, пера-даць ёй ежу. I вось раніцай разам з сястрой накіраваліся да турмы. Але па дарозе напат-калі паліцаяў, якія ведалі Валодзю як сувяз-нога. Цудам удалося яму знікнуць, сястру схапілі. Пазней даведаўся, што па дарозе ў нямеччыну ёй удалося саскочыць з поезда, знайсці партызан. . . А маці і бабулю Валодзі фашысты расстралялі. Яшчэ большай няна-вісцю да фашыстаў напоўнілася дзіцячае сэр-ца. Хацелася помсціць за родных, не раз пра-сіўся на баявыя заданні. Але камандзір атрада М. I. Заруба па-бацькоўску браў яго за пле-чи, гаварыў:

— За табой, тваімі равеснікамі — будучыня. Рызыкаваць жыццём дзіцячым мы не маем права. . .

У 1943 г. ў час блакады было вырашана пе-раправіць юнага мсціўца на самалёце за лі-нію фронту, Два тыдні знаходзіўся ён на пар-тизанскім аэрадроме, дапамагаў грузіць пара-неных. Сам усё ж застаўся ў атрадзе і да прыходу Чырвонай Арміі змагаўся ў радах беларускіх партызан.             у. Філіпчык.

У шпіталі — хірургі з Оршы

Баі з акупантамі не абыходзіліся для пар-тызан без ахвяр. Колькасць параненых рас-ла. Самалёты з Вялікай зямлі яшчэ не пры-ляталі, і эвакуіраваць параненых не было магчымасці. У бригадным шпіталі было каля дзесятка ўрачоў і ніводнага ўрача-хірурга. Дзе ўзяць хірурга? Гэта пытанне хвалявала многіх. Стала вядома, што ў Оршы ў адным са шпіталяў працуюць савецкія хірургі Ві-кенцій Міхайлавіч Валчок і Канстанцін Яўграфавіч Чэхаў, якія трапілі ў акружэнне ў першыя дні вайны. Прывезці хоць бы адна-го з іх у брыгаду «Чэкіст» узялася камсамол-ка Кацярына Краўчанка.

Васемнаццацігадовая партизанка ведала, як распраўляюцца фашысты з трапіўшымі ў іх рукі партызанамі. У яе быў дакумент, які па-цвярджаў, што Каця Краўчанка — жыхарка вёскі Дымава. Усё астатняе трэба было пры-думаць і, чаго б гэта ні каштавала, выканаць задание. Да Оршы 30 кіламетраў. Каця разу-мела, што хірург у Дымава не паедзе. Дзяў-чына вырашыла прадставіцца дачкоў старас-ты вёскі Панізоўе, што ў дванаццаці кіламет-рах ад горада.

3 ліпеня 1942 г. на лёгкай павозцы Каця выехала з Рацаўскага лесу. У Панізоўі ў свая-коў заначавала і раніцай наступнага дня бы-ла ў Оршы.

На прыём да хірурга трапіла не адразу. На-рэшце зайшла да ўрача.

— Я дачка старасты з Панізоўя,— растлу-мачыла Каця. — Учора мужчины касілі луг і трапілі на міну. Двое былі забіты, а мой баць-ка цяжка паранены. Асколкі ў нагах. Вельмі прашу паехаць, каб выратаваць бацьку.

— А чаму не прывезлі хворага сюды? — спытаў урач.

— Мясцовы фельчар забараніў везці, таму што небяспечна для жыцця.

Каця плакала, абяцала добра заплаціць.

— Законным работу, і, калі ў камендатуры дадуць пропуск,— паедзем,— адказаў хірург.

. . . 3 камендатуры выйшлі двое — Валчок і Чэхаў. Пры іх былі неабходныя інструменты, медыкаменты, халаты.

Па дарозе маглі не раз праверыць дакумен-ты, асабліва калі праязджалі каля аэрадро-ма. Але дакументы правяралі толькі ў меды-каў.

— А партызаны ў вашай вёсцы бываюць? — спытаў адзін з хірургаў.

— У нас не бываюць, дзесьці далей, ка-жуць, ёсць,— адказала Каця.

У лесе каля Панізоўя Кацю чакала конная разведка партызан.

— Рукі ўверх! — загадаў адзін з іх.

У хірувгаў акрамя інструментаў і медыка-ментаў нічога не аказалася.

— Куды вы нас вязеце? — спытаў у дзяў-чыны хірург.

— Едзем да параненых байцоў, ім вельмі патрэбна ваша дапамога. Другога выйсця ў нас не было,— сказала Каця.

. . . Хірургі Валчок і Чэхаў засталіся ў брыга-дзе. Да канца вайны яны самааддана змага-ліся за жыццё параненых партызан. Абодва адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі.

Камсамолка Каця Краўчанка да самага вы-звалення раёна была ў атрадзе, выконвала складаныя, адказныя заданні. У адным з баёў на Лепельшчыне адважная партизанка была цяжка паранена. Вылечылі Кацю ўрачы, да-стаўленыя ёю ў атрад.           I. м. Прускі.

Адважная чацвёрка

Віктар Валаткевіч, Іван Храмцоў, Антон Багданскі, Аляксандр Каліноўскі. . . Гэта пра іх, адважных камандзіраў, у партызанскай брыгадзе «Граза» хадзілі легенды, расказвалі розныя выпадкі і гісторыі, дзе неверагоднае перапляталася са звычайным і трагічным. Дарэчы, і шлях хлопцаў у партызаны быў няпросты, трагічны для іх бацькоў і бліз-кіх. . .

. . . Канец лютага 1943 года. Валаткевіча, Храмцова, Багданскага і Каліноўскага выклі-калі ў талачынскую камендатуру. Хлопцаў паставілі перад выбарам: або Германія, або служба ў паліцыі. Параіцца не дазволілі, і яны далі згоду служыць у паліцыі. Пачалося новае і няпростае жыццё. Вакол былі свае, знаемыя. Як ім было глядзець у вочы? Аднак растлумачыць, што тут яны часова і задумалі такое, пасля чаго і самі ці застануцца жы-выя, не маглі. Каля месяца «праслужылі» хлопцы ў Свідэршчыне. У гэты час у брыга-дзе «Граза» ведалі кожны крок ворага. Ні адна засада на партызан не ўдалася, нівод-ная падвода з нарабаваным не дасягнула гар-нізона. Паводзілі сябе хлопцы незалежна і адчайна.

. . . Аперацыю прызначылі на 30 сакавіка — па наступны дзень, як паведамілі сувязныя з талачынскай паліцыі, іх павінны былі сха-піць (нейкім чынам усё ж выдалі сябе). Доб-ра пачаставаўшы на развітанне сваіх «калег» па службе, хлопцы аблілі дзвюма каністрамі бензіну будынак. дзе ўладкоўваліся на нач-лег паліцэйскія, і падпалілі яго. На чацвярых было 16 гранат і 2 кулямёты. Адважная чац-вёрка падрыхтавалася да бою. Ашалелых ад падману і злосці паліцэйскіх сустрэў дружны агонь.

. . . Адыходзілі па мокрым цяжкім снезе, які быў па калена. У брыгадзе іх, цяжка стомле-ных ад дарогі і перажытага, чакала горкая вестка — за «здрадніцтва» забілі бацьку Баг-данскага, адправілі ў «Пушніну» маці і сяст-ру (далейшы іх лёс невядомы), заплаціла сваім жыццём жонка Валаткевіча Марыя (пазней мнагадзетная сям’я Валаткевічаў з Пярэвалачні вырвалася ў партызаны). . .

Хлопцы засталіся ў А. Дз. Ворашня, каман-дзіра 1-га атрада, з якім яны трымалі сувязь (Віктар Валаткевіч выконваў заданні і кам-брыга Кірпіча, у тым ліку ўдзельнічаў у спро-бе перайсці лінію фронту). Камандзірам узво-да стаў Валаткевіч. Багданскі, Храмцоў і Каліноўскі — камандзірамі аддзяленняў у яго ўзводзе. 3 таго часу чацвёрка была неразлуч-ней. Разам хадзілі на чыгунку, міны падклад-валі толькі пры непасрэдным набліжэнні эта-лона. Вельмі небяспечна для таго, хто заклад-вае яе перад самым паравозам (трэба паспець адбегчы да таго моманту, як таварыш рване шнур), затое надзейна. Не кожны мог выка-наць такое задание. Узвод Валаткевіча гэта задание заўсёды выконваў. I ляцелі цягнікі паміж Пярэвалачняй і Свідэршчынай, хадзілі хлопцы ўзрываць цягнікі і пад Оршу. Па 80 кіламетраў праходзілі ў два бакі. Здаралася, у атрад вярталіся толькі ў халявах (падэш-вы ботаў не вытрымлівалі), за дарогу так распухалі ногі, што і халявы даводзілася раз-разаць. Аднак не толькі ў падрыўной справе лічыліся яны «спецамі». I цяпер помняць старажылы вёскі Букарава, як пасля неадна-разовага налёту на гарнізон у іх вёсцы і ўпар-тага аднаўлення яго ворагам, букараўскі гар-нізон восенню 1943 г. нарэшце перастаў існа-ваць. Недабітыя фашысты і паліцэйскія збеглі ў Талачын. 2 кулямёты. каля 20 вінтовак за-бралі тады партызаны, 10 паліцэйскіх пайшлі ў лес. У гэтай аперацыі 1-га атрада самымі ініцыятыўнымі і смелымі былі байцы Валат-кевіча. Былі хлопцы лепшымі ў атрадзе і па падрыву варожых машын. Цяпер і сказаць дакладна немагчыма, колькі іх узляцела ў паветра дзякуючы гэтым партизанам. Паля-валі яны за начальнікам коханаўскай паліцыі Мачульскім, але таму некалькі разоў удава-лася пазбегнуць народнай расплаты, і замест начальніка паліцыі знаходзілі свой бясслаўны канец яго хаўруснікі. Дарэчы, знайшоў сваю ганебную смерць і Мачульскі, толькі ад рукі іншых народных мсціўцаў.

Напярэдадні 26-й гадавіны Кастрычніка ад-важная чацвёрка падарвала за Марцюховам легкавушку. Сярод трафеяў было і радыё. Партызаны ўстанавілі яго ў Козаўцы. Людзі прыходзілі з Зелянькоў, Жураўлёў, Міхініч, Гарбачэва, каб паслухаць Маскву. Мітынг, прысвечаны вялікаму святу, закончыўся па-ведамленнем па радыё аб становішчы на фронце.

. . . У канцы 1943 г. для барацьбы з партыза-намі ў Забалацце прыбыла красінская палі-цыя. Шлях партизанам быў адрэзаны не толь-кі ў навакольныя вёскі, але і ў штаб брыгады. Заставалася адно — знішчыць узмоцнены гар-нізон. Сілы былі няроўныя. Толькі нечака-насць магла выклікаць разгубленасць ворага і збіць яго з панталыку. Некалькі разоў пар-тызаны 1-га атрада рабілі засады каля в. Жу-раўлі. Аднак вораг нібыта прадчуваў штосьці няладнае і ў вёску — ні нагою. Заставалася адно — перахітрыць яго і заманіць у пастку. Распрацавалі наступны план: з вечара пад-палілі два старыя такі ў Жураўлях, каб па-жар быў бачны на ўсё наваколле. У гарнізоне павінны былі звярнуць увагу на здарэнне і, як у такіх выпадках бывала, для яго высвят-

3 успамінаў разведчика

Аўтар успамінаў — Мікалай Аляксеевіч Сафро-наў. Ён нарадзіўся ў 1915 г. У Чырвонай Арміі з 1939 г. 3 мая 1942 г. ў партизанах, начальнік разведкі 5-га асобнага партызанскага атрада бры-гады «Чэкіст». Узнагароджаны ордэнаміімедаля-мі. Жыве ў г. йашкар-Ала.

Партызанскі важак

У ліпені 1941 Аляксандр Фёдаравіч Сім-дзянкін, мардвін па нацыянальнасці, разам са сваімі аднапалчанамі Апанасенкам, Патапа-лення прыехаць на месца. Менавіта так і ста-лася — раніцай наступнага дня ў бок вёскі пацягнуліся каля двухсот падвод. Партизан-ская засада пры ўездзе ў вёску прапусціла разведку, а хутка пад’ехалі і першыя падво-ды. У гэты час узвод Валаткевіча, разгрупа-ваны на гарышчах першых хат, ударыў з кулямётаў і вінтовак. Вораг, адстрэльваючыся, стаў паварочваць назад. Аднак з вёскі вы-ехаць не мог — з засады загаварылі парти-занскія кулямёты аддзялення Багданскага. Пачалася паніка. Апошнія падводы, пачуўшы страляніну, з усіх сіл паімчалі ў вёску, а на-сустрач ім ужо беглі напалоханыя фашысты і паліцэйскія. Атрымаўся затор. Пакідаўшы зброю, немцы і паліцаі пачалі адпаўзаць па глыбокім снезе далей ад гэтага месца. Болей ніхто з іх у Забалацце не вярнуўся. Партыза-ны, падабраўшы 8 кулямётаў, каля 30 вінто-вак, накіраваліся ў брыгаду. Але адысці па-спелі толькі да Шэпетава, а там іх сустрэў карны атрад. Завязаўся няроўны бой. Ворагу ўдалося акружыць партызан. У нейкі момант сітуацыя была крытычнай. I ўсё ж лясным мсціўцам удалося прарваць кальцо карнікаў. Яны ж працягвалі расправу — на наступную раніцу, 13 студзеня 1944 г. ў белых халатах непрыкметна акружылі Жураўлі. Кожнага, хто выходзіў са двара, зноў заганялі ў хаты. А потым з усіх бакоў запалілі вёску. . . Тра-шчаў у агні сасняк, з якога напяцэдадні вай-ны былі пастаўлены многія хаты. Растоплены ад агню снег бег ручаямі, нібы ў весну. . . Лю-дзі, вырваўшыся з агню, беглі да лесу. . . «Ну і злыя ж мы тады былі на тых хлопцаў! 3-за іх жа нас палілі. А цяпер як падумаеш, ды разважыш — не ў агні, дык у крэматорыі б згарэлі,— успамінае 73-гадовая жыхарка вёскі Жураўлі А. М. Сухадольская,— усё роўна да нас дабраліся б. А так 14 загінула, астатнія ўсё ж уратаваліся. А партызанства сваю спра-ву зрабіла. I хлопцаў жа таксама білі, з жы-вых, калі натраплялі, скуру знімалі. . . Вайна яна і ёсць вайна. Тут хто каго. . . ».

Ф. I. Кгтаева.

вым, Клімушкіным, Каянавьш удзельнічалі ў жорсткіх баях паміж Барысавам і Оршай. Су-вязь з камандаваннем палка была страчана. Сабраўшы байцоў з розных падраздзяленняў, Сімдзянкін прыняў камандаванне жменькай байцоў на сябе.

Хутка стала вядома, што фашысты занялі Оршу, Шклоў. Груна Сімдзянкіна аказалася ў тыле ворага. Вырашылі рухацца да лініі фронту. Да Дняпра дабраліся без перашкод. Некалькі разоў спрабавалі пераправіцца це-раз раку, але дарэмна: вораг добра ўмацаваў усе пераправы. Вярнуліся ў Рацаўскі лес. «Якое становішча на фронце, ці надоўга вай-на?»— гэтыя і шмат іншых пытанняў хваля-валі акружэнцаў. Думалі разам, як быць да-лей. Вырашылі добра вывучыць абстаноўку, а вясной зноў паспрабаваць прарвацца да сва-іх. На зіму размясціліся ў бліжэйшых вёсках, а ў сакавіку Сімдзянкін са сваей групай ідзе за вёску Лагаўшчына ў Рацаўскі лес. Груна была нядрэнна ўзброена і магла выйсці на баявую аперацыю. Красавіцкай ноччу груна нечакана ўварвалася ў Варанцэвічы і разгра-міла нямецкую ўправу. Уражанне было вялі-кае: па-першае, партызаны станавіліся рэаль-най сілай, з якой трэба было лічыцца. У сваю чаргу дзеянні партызан паднялі настрой на-сельніцтва. «Хто гэтыя смельчакі? Як да іх далучыцца?» — гэтыя пытанні хвалявалі ўсіх, каму пагражала небяспека.

Адначасова з групай Сімдзянкіна з’явіліся групы з акружэнцаў Р. М. Севасцьянава, Г. А. Кірпіча, Р. С. Іванова. У інтарэсах справы групы аб’ядналіся. Так начинала нараджацца партызанская брыгада «Чэкіст». А ў маі А. Ф. Сімдзянкін з групай сваіх байцоў правёў пер-шую дыверсію на чыгунцы. Узрыўчаткі яшчэ не было, партызаны раздабылі інструменты і ноччу разабралі чыгунку непадалёк ад г. и. Коханава.

У хуткім часе прылеглыя да Рацаўскага лесу вёскі былі поўнасцю ачышчаны ад ня-мецкіх упраў. Праўда, у вёсцы Жукнева за-ставаўся яшчэ гарнізон, які ахоўваў на вялі-кім участку чыгуначную магістраль Мінск — Масква і вельмі перашкаджаў нашым падрыў-нікам. Начальнік штаба Р. М. Севасцьянаў склікаў на сход камандзіраў атрадаў А. Ф. Сімдзянкіна і Р. С. Іванова. Камандзіры пры-кідвалі і так і гэтак, аднак кожны новы план пасля ўважлівага абмеркавання адхіляўся. Нарэшце прыйшлі да адзінага меркавання — неабходна выманіць якімсьці чынам фашыс-таў з іх умацаванняў і знішчыць.

— Ты, Аляксандр Фёдаравіч. праявіў іні-пыятыву ў рашэнні задачы, табе яе і ажыц-цяўляць,— заключыў Севасцьянаў.

На наступны дзень у вёсцы Максімкава, размешчанай побач з варожым гарнізонам, з'явіліся трое партызан — разведчыкі Рабінін, Каянаў, Яськоў. Паводзілі яны сябе бескла-потна: жартавалі з дзяўчатамі, прайшліся перад вокнамі старасты. Праз некалькі хвілін ад дома старасты паскакаў копны веставы ў бок Жукнева. Адтуль груна немцаў адразу ж рушыла да Максімкава. Пакуль усё ішло па плану. I толькі немцы ўглыбіліся ў лес, як іх сустрэла агнём партызанская засада — гэ-та былі дзве групы байцоў Сімдзянкіна і Іва-нова. Перастрэлку пачулі ў гарнізоне. I адра-

М. А. Сафронаў.          А. Ф. Сімдзянкін.

зу з Жукнева на падмогу выйшла калона немцаў.

— Нарэшце! — з палёгкай уздыхнуў Аляк-сандр Фёдаравіч, які назіраў за вёскай у бі-нокль.

А немцы амаль беглі да месца перастрэлкі. «Без каманды не страляць»,— яшчэ раз папя-рэдзіў Сімдзянкін. Хутка шэра-зялёная калона параўнялася з засадай. Каманда «агонь!» — і затрашчалі кулямёты і аўтаматы астатніх партызан. Такая нечаканая сустрэча ашала-міла фашыстаў. Нямногія апамяталіся і па-чалі адстрэльвацца. Большасць была перабі-та, засталася ляжаць у лагчыне паміж дзвю-ма вёскамі. Уцалелыя гітлераўцы перабраліся ў Коханава.

У пачатку чэрвеня 1942 г. разведка далажы-ла, што з Талачына выступав карпы атрад для расправы з сем’ямі партызан. Сімдзянкін са сваімі байцамі наладзіў засаду паблізу вё-сак Ганчапоўка і Крывыя. Вось на дарозе па-казалася грузавая машына. Грымнуў залп, за ім другі. Камандзір кінуў у машыну звязку гранат. Машына спынілася. Бой працягваўся некалькі хвілін. Было знішчана 27 фашыстаў. Сабраўшы трафеі, партызаны вярнуліся ў ла-гер. Карная экспедиция правалілася.

Баявыя дзеянні партызан выклікалі вялікі прыток насельніцтва ў партызаны. У чэрвені атрад Сімдзянкіна налічваў ужо 114 байцоў. 22 чэрвеня, у гадавіну з дня нападу фашысц-кай Германій атрад Сімдзянкіна разам з ін-шымі ўступіў у бой з гітлераўцамі. «Тады нам удалося заманіць фашыстаў паміж вёскамі Дымава і Хацькава. Разам з іншымі атрада-мі ўзялі іх у вогненнае паўкальцо. Адчуваю-чы бяссэнснасць супраціўлення, фашысты ў беспарадку адступілі»,— успамінае Аляксандр Фёдаравіч.

Пасля ўстанаўлення вакол Рацаўскага ле-су партызанскай зоны галоўная ўвага атра-даў была сканцэнтравана на арганізацыі ды-версій на чыгунцы і аўтамагістралях. У атра-дзе Сімдзянкіна было створана 7 груп пад-рыўнікоў, у кожную з іх уваходзіла па пяць партызан. Наладзілі выплаўку ўзрыўчаткі з бомбаў і снарадаў. У зборы іх приняло актыў-ны ўдзел мясцовае насельніцтва. Справа пай-шла на лад. Сам камандзір у дасканаласці валодаў падрыўной справай. Вучыў гэтай ня-лёгкай і небяспечнай аперацыі сваіх байцоў. У яго атрадзе выраслі сапраўдныя майстры-падрыўнікі Антон Хайнацкі, Вася Вятошкін, Дзіма Шахмарбараў, Мікалай Апанасенка, Аляксандр Казанцаў, Іван Савін, Аляксандр Наталевіч.

11 ліпеня 1942 г. А. Ф. Сімдзянкін з групай падрыўнікоў адправіўся на ўчастак чыгункі Орша — Коханава. Камандзір прапанаваў здзейсніць дыверсію днём, калі ахова менш за ўсё чакала партызан. У вёсцы Полюдава ўзялі правадніком былога старшыню сельса-вета Жукоўскага. 3 яго дапамогай хутка да-браліся да месца. Вывучылі падыходы да палатна, месцазнаходжанне аховы. Раніцай наступнага дня наблізіліся да чыгуначнага палатна. Адразу ж прыняліся за справу. Але нечакана з-за павароту выйшаў патруль. Партызаны літаральна скаціліся з палатна і старанна замаскіраваліся ў хмызняку. Нем-цы, захопленыя размовай, нічога не заўва-жылі. Работа зноў закіпела. Партызаны ледзь паспелі ўстанавіць міну, як пачуўся гул цяг-ніка. Трэба было ўцякаць, каб не трапіць пад абломкі вагонаў. . .

Летам 1943 па ўказанню ЦШПР падрыўнікі атрада Сімдзянкіна разам з іншымі атрадамі брыгады арганізавалі масавыя дыверсіі на чыгунцы на тэрыторыі Талачынскага раёна. 18 мая, напрыклад, быў падарваны варожы эталон на перагоне Слаўнае — Трацылава, 19 мая пушчаны пад адхон састаў з жывой сілай на участку Бобр — Слаўнае. Буйная дывер-сія на перагоне Бобр — Слаўнае была праве-дзена 8 ліпеня. Паспяхова прайшлі і іншыя аперацыі. У выніку прапускная здольнасць чыгункі рэзка скарацілася.

Пра поспехі атрада Сімдзянкіна шклоўская газета «За Родину» 6 лістапада 1943 г. піса-ла: «. . . Подготовку к октябрьским праздникам отряд С. отмечает следующим: взорвано 11 вражеских поездов, разбито 11 паровозов, 30 вагонов с техникой и боеприпасами, 27 ваго-нов с живой силой. Уничтожены с экипажем бронемашина и 10 автомашин. На шоссейных и грунтовых дорогах взорвано и сожжено 9 мостов. . . ».

Але камандзір актыўна ўдзельнічаў не толь-кі ў дыверсіях на чыгунцы (па яго словах, менавіта дыверсійныя аперацыі былі ўлюбё-най справай). 5-ы асобны атрад разам са сва-ім камандзірам ажыццявіў не адну аперацыю.

5 лістапада 1943 г. атрад Сімдзянкіна разам з 1-м асобным атрадам бліскуча правёў апера-цыю па разгрому варожага гарнізона ў вёсцы Прыгані.

Веска стаяла ўдалечыні ад лясоў, таму скрытна падысці да яе было немагчыма. Вы-рашылі дзейнічаць днём. На золку пад ка-мандаваннем лейтэнанта Карпушанкі, які добра валодаў нямецкай мовай, пераапрану-тыя ў трафейнае абмундзіраванне партызаны строем накіраваліся па дарозе ў бок вёскі. Без перашкод увайшлі ў вёску. падышлі да будынка школы, да дамоў. дзе размясціліся немцы. Карпушанка аддаў загад спыніцца пакурыць. Партызаны разышліся. А праз хві-ліну ў вокны нямецкіх казарм паляцелі гра-наты. Гітлераўцы спачатку нічога не зразуме-лі і ў паніцы пачалі выбягаць на вуліцу. на-родныя мсціўцы расстрэльвалі ворага ва ўпор, кароткімі чэргамі. Усё гэта працягвала-ся не болей 10—15 хвілін. Гарнізон перастаў існаваць. Праз паўгадзіны партызаны на па-возках павезлі трафеі — зброю, боепрыпасы, прадукты.

Шмат яшчэ аперацый, буйных і менш знач-ных правялі сімдзянкінцы за доўгія гады вайны. I ў кожнай з іх душой і натхняльні-кам быў сам камандзір. За смеласць, уда-ласць і любілі партызаны свайго камандзіра. Быў ён прыкладам не толькі ў баі, але і ў нялёгкім партызанскім жыцці. Бескампраміс-насць і чуласць, патрабавальнасць і праста-та — вось што вабіла ў гэтым чалавеку. Таму і цягнуліся да яго людзі, побач з ім станаві-ліся лепей і смялей.

Яго меліся расстраляць

Валодзя Бельскі абавязкова хацеў быць танкістам. Хацеў паступаць у танкавае вучы-лішча.

Вайна і акупацыя перакрэслілі яго планы. Прызвалі ў армію старэйшага брата Аляк-сандра, пайшлі ваяваць сябры і знаемыя. На Беларусі штыком і куляй насаджаўся «новы» парадак. Трэба было змагацца, але як?

Аднойчы Валодзя праходзіў каля нафта-базы, дзе нямецкія салдаты залівалі ў бакі аўтамабіляў паліва. «А што. калі падпаліць нафтабазу? Хоць на нейкі час фашысцкія ма-шины застануцца без паліва»,— папѵмаў Ва-лодзя.

Уначы Валодзя разам са сваім сябрам Сяр-геем Сушко прабраўся на тэрыторыю аўтаба-зы, выпусцілі на зямлю паліва з адной цыс-тэрны і падпалілі. База запалала.

Фашысты зразумелі, што дыверсія на наф-табазе праведзена савецкімі патрыётамі. Яны арыштавалі некалькі чалавек, у тым ліку і Валодзю Бельскага. Два тыдні арыштаваных дапытвалі, пагражамі ім, але за адсутнасцю доказаў мусілі выпусціць. Тады Бельскі зра-зумеў, што змагацца з ворагам аднаму ці на-ват удвух цяжка і небяспечна.

Бельскі ўладкаваўся на Талачынскі шпала-завод машыністам дызеля. Ён гарэў жадан-нем найхутчэй звязацца з іншымі патрыёта-мі — ён не сумняваўся, што на заводзе такія людзі ёсць.

Неяк, нібы выпадкова, дырэктар шпалаза-вода I. Прыгода запытаўся ў хлопца, ці змог бы ён сапсаваць дызель, на якім працуе. «На-рэшце,— усхваляваўся Валодзя. — Сапсаваць можна, паспрабую». За кожным яго рухам на рабоце ўважліва сачыў пажылы немец. Валодзя непрыкметна пачаў падсыпаць у змазку для дызеля наждаковы пыл, які на-біраў з пілаточнага станка. Гэтай сумессю ён заліваў падшыпнікі машыны. Неўзабаве дызель спыніўся, завод не працаваў два ме-сяцы.

Трохі пазней Валодзя звязаўся з партыза-намі, прыцягнуў да патрыятычнай работы сяброў Ігната Бабровіча, Мікалая Цімаховіча і Сяргея Казырыцкага. За кароткі тэрмін яны перадалі партизанам 8 вінтовак. аўтамат, не-калькі скрынак з патронамі, сухое сілкаванне (усё гэта знаходзілі на месцах былых баёў).

Выведзеная са строю трансмісія. . . Узарваны магнітнай мінай з дадатковым зарадам узрыў-чаткі будынак чыгуначнай управы, які фа-шысты ператварылі ў казармы для салдат. . . Сапсаваны танк Т-34 (гітлераўцы хацелі выкарыстаць яго ў барацьбе з партызанамі). . . Спалены шпалазавод. . . Такі рахунак дывер-сійнай дзейнасці савецкіх патрыётаў. Валодзя Бельскі перадаў партизанам брыгады «Чэ-кіст» падрыхтаваную ім схему агнявых кро-пак, умацаванняў і мінных палёў уздоўж чы-гункі і ў раёне станцыі Талачын, устанавіў месца размяшчэння вялікага склада з боепры-пасамі ў раёне вёскі Азерцы. ад работніка чыгункі I. П. Ганчарова атрымліваў і переда-вай’ партизанам інфармацыю пра варожыя эталоны.

З’яўленне ў горадзе і на чыгуначнай стан-цыі Талачын партызанскіх лістовак і частыя дыверсіі занепакоілі фашыстаў. Яны пачалі праводзіць масавыя аблавы і арышты савец-кіх людзей. Былі арыштаваны дырэктар ляс-гаса Я. Фралоў, дырэктар шпадазавода I. Прыгода з жонкай і іншыя актывісты. Іх расстралялі.

Арыштавалі і Валодзю. Яго катавалі. не давалі есці і спаць, дамагаючыся прызнання пра сувязі з партызанамі. Але хлопец упарта маўчаў.

Бацька Валодзі Лаўрэнцій Пракопавіч, да-ведаўшыся пра арышт сына, прынёс яму ў

Талачынскую турму передачу. Але фашысты схапілі бацьку Валодзі, жорстка збілі і выкі-нулі праз акно з другога паверха. Жонка за-везла яго ва кані дадому, дзе ён хутка і памёр. . .

Цэлы месяц сядзеў Валодзя ў турме, мужна церпячы ўсе катаванні. Ён не разлічваў, што выйдзе жывым. Яго перавялі ў асобную ка-меру, з якой для вязняў дарога была толькі адна. У гэтай камеры смяротнікаў ужо сядзеў адзін хлопец. Назваўся, што алтаец, быў пар-тизанам, але якой брыгады і атрада не ска-заў. Раніцай немцы меліся весці іх на рас-стрел. А хлопцам так не хацелася паміраць. У галовах віхурыліся тысячы думак, пракруч-валіся сотні варыянтаў уцёкаў. Нарэшце спыніліся на адным. . .

Пад вечар яны пачалі грукаць у дзверы і патрабаваць, каб з камеры вынеслі вядро з адкідамі. Вартавы паліцэйскі загадаў узяць вядро і самім выносіць яго. Яны параўняліся з вартавым і імгненна перакулілі вядро на галаву паліцэйскаму. Аглушаны, той так і паваліўся з вядром на галаве. Валодзя з сяб-рам куляй вылецелі на вуліцу.

Сібірак кінуўся па вул. Дзяржынскага, у бок вёскі Слабодка, а Валодзя — па вул. Пуш-кіна. на могілкі, перайшоў Друць і зарасні-камі падаўся ў лес каля вёскі Маціёва. . .

Да верасня 1943 года ён знаходзіўся на не-легальным становішчы, а потым з усёй сям’-ёй пайшоў у партызаны. Але сувязь са стан-цыяй Талачын для Валодзі не перапынялася. 3 яго дапамогай знялі ўласаўскую форму і са зброяй перайшлі да партызан 27 былых «на-роднікаў».

Шмат разоў удзельнічаў партызан Валодзя Бельскі ў аперацыях па разгрому варожых гарнізонаў, сустракаў фашыстаў у засадах, хадзіў у разведку, падтрымліваў сувязь з патрыётамі. Калі Чырвоная Армія вызваліла Талачынскі раён, Валодзя Бельскі пайшоў на фронт, стаў байцом і з баямі дайшоў да Кё-нігсберга.

Дадому ён вярнуўся з некалькімі баявымі ўзнагародамі.

Рукамі партызанскіх умельцаў

3 першых дзён фашысцкай акупацыі мно-гія з тых, хто па розных прычынах не трапіў у дзеючую армію, ішлі ў лес, аб’ядноўваліся ў партизанскія атрады. Партызаны карыста-ліся пераважна трафейнай зброяй, але яе не заўсёды хапала, і яна часам патрабавала ре-монту. У лясах пачалі дзейнічаць партизан-скія майстэрні, многія з якіх наладзілі вы-пуск агнястрэльнай зброі.

Аляксей Мацвеевіч Лапянок да вайны зай-маўся слясарнай справай, і таму партызан-скае камандаванне даручыла яму раманта-ваць баявую тэхніку. А пайшоў А. М. Лапя-нок у партызаны ў жніўні 1943 г. з в. Ска-вышкі. Першы кулямёт ён адрамантаваў партизану С. А. Ракаву з брыгады Нарчука. Для партызан гэтай брыгады было падрыхта-вана некалькі самаробных мін.

. . . Партызанская разведка данесла, што з Талачына ў Саколіна накіроўваецца гітлераў-скае падраздзяленне. Да Лапянка прыйшлі партызаны з просьбай тэрмінова зрабіць мі-ну. 3 толавых шашак такая міна была хутка зроблена і выкарыстана: 5 гітлераўцаў разам з павозкай узляцелі ў паветра. Гэта здарыла-ся летам 1942 г. на ўчастку дарогі Талачын — Саколіна. Пазней была наладжана цесная су-вязь з брыгадай Дзьячкова праз Івана Сямё-навіча Ракава, якому Аляксей Мацвеевіч пе-радаваў звесткі пра дыслакацыю нямецкіх гарнізонаў. Партызанскі рух шырыўся з кож-ным днём. Ворагі ўзмацнялі і без таго жорст-кія рэпрэсіі супраць мірных жыхароў. Раман-таваць зброю дома было небяспечпа, і тады А. М. Лапянок вырашыў арганізаваць май-стэрню ў брыгадзе Дзьячкова. Спачатку прый-шлося папрацаваць у майстэрні брыгады Нарчука ў Відоках, дзе рабілі аўтаматы. Узна-чальваў майстэрню ўжо тады вядомы зброевы майстар — былы інжынер мінскага вагавага завода «Ударнік» Далганаў са сваімі калегамі Ігнатавым і Цераховічам. Лапянок стаў пра-цаваць разам з Аляксандрам Васяцінскім.

Аляксей Мацвеевіч успамінае: «Першы аў-тамат тыпу ППД рабілі доўга, каля дзесяці дзён. Яго старанна выпрабоўвалі, у выпраба-ванні прымаў удзел сам камандзір Дзьячкоў. Аўтамат быў ухвалены партызанскім каман-даваннем і атрымаў новую марку — ПКЛ (пісталет-кулямёт Лапянка)».

Пазней у брыгадзе Дзьячкова пачала дзей-нічаць свая зброевая майстэрня, узначаліць якую даверылі Лапянку. Разам з ім працавалі слесар Васіль Цярэнцьевіч Баразда, Вацярцоў, Васяцінскі і іншыя. Майстрам прыходзілася працаваць у цяжкіх умовах. Не хапала неаб-ходных інструментаў, матэрыялаў. Усё рабілі ўручную. 3 адной вінтоўкі атрымліваліся два аўтаматныя ствалы. Для кажуха выкарыстоў-валі водаправодныя трубы неабходнага дыя-метра, затворы рабілі з валоў розных сельска-гаспадарчых машын, спружыны для затво-раў — са стальнога троса. Ішла ў ход нават патэфонная спружына. Самай цяжкай апера-цыяй быў выраб патронніка і затвора, ад яка-сці якога залежала ўся работа аўтамата. Спа-чатку гэту аперацыю выконваў толькі Аляк-сей Мацвеевіч, а потым і В. Ц. Баразда. Работа была падзелена на аперацыі. Гэта давала магчымасць больш кваліфікавана ра-біць кожны вузел аўтамата, значна павялі-чыць прадукцыйнасць працы. Зборку, падгон-ку, праверку ўзаемадзеяння вузлоў і пры-стрэлку выконваў загадчик майстэрні. Опе-чатку на прыстрэлку трацілася да 12 патро-наў, а з цягам часу гэты лік давялі да трох. Майстэрні часта прыходзілася мяняць свой адрас. У розны час яна знаходзілася ў вёсках Дзедава, Слідчаны, Старыя Лаўкі і іншых, а часта — проста на лясной паляне, дзе слясар-ным стадом служыў вялізны пень.

Аўтаматы, зробленыя рукамі лясных зброй-нікаў, карысталіся вялікай папулярнасцю ў партызан. Яны доўгі час не расставаліся з імі нават пасля таго, як партизанскія атрады злучыліся з войскамі Чырвонай Арміі. Не адзін фашыст знайшоў сабе магілу на нашай зямлі ад зброі, зробленай у беларускіх лясах залатымі рукамі народных умельцаў.

А. А. Шнэйдар.

Самалёты з Вялікай зямлі

3 успамінаў Дз. М. Катлярчука, былога начальніка штаба партызанскай брыгады «Граза»

Наша брыгада мела трывалую сувязь з Вя-лікай зямлёй. У Маскве, перад адпраўкай у тыл, мы атрымалі радыёстанцыю. Праз лінію фронту пасылаліся сувязныя. Але найбольш эфектыўнай была паветраная сувязь.

Савецкі самалёт з-за фронту чакалі усе. Зі-мою лётчыкі рабілі пасадку на замерзлых азёрах ля вёсак Барсукі, Чарэя, Белая Царква Чашніцкага раёна. Летам прызямляліся ў раёне вёсак Рыдамля Талачынскага, Цярэшкі Крупскага раёнаў, у мястэчку Бягомль Мін-скай вобласці. Часта лётчыкі скідалі боепры-пасы і зброю на парашутах.

Папярэдне па радыё мы паведамлялі каар-дынаты пляцоўкі і ўмоўныя сігналы для па-садкі. Месцы для скідання грузаў на парашу-тах высвечваліся сігнальнымі ракетамі. Па гудзенні рухавікоў партызаны беспамылкова вызначалі: савецкія ці фашысцкія саКіалёты з’явіліся ў небе.

Лётчыкі дастаўлялі ў атрады зброю, міны, бікфордаў шнур, медыкаменты, агітацыйныя лістоўкі, паведамленні Саўінфармбюро, газе-ты, лісты ад родных, соль. Карацей, самыя неабходныя для вядзення партызанскай і ды-версійнай барацьбы грузы.

3 брыгады на самалётах вывозіліся цяжка параненыя і хворыя, партизанскія сем’і, якім пагражала фашысцкая расправа за бацьку, сына ці брата.

Лётчыкі перадавалі камандаванню Чырво-най Арміі разведданыя пра дыслакацыю і рух нямецкіх войск, іншыя важныя звесткі, якія здабывалі партизанскія сувязныя і падполь-шчыкі. У тыл адпраўляліся палонныя фа-шысты, што маглі даць каштоўную інфарма-цыю савецкаму камандаванню.

На самалётах на Вялікую зямлю былі ада-сланы 2 мільёны 800 тысяч рублёў грошай, нелегальна сабраных на акупіраванай тэры-торыі на пабудову танкавай калоны «Савец-кая Беларусь».

У брыгаду звычайна прыляталі лётчыкі з 15-га Чырванасцяжнага ордэна Аляксандра Неўскага авіяпалка начных бамбардзіроў-шчыкаў 213-й авіядывізіі. Сярод іх У. Пацём-кін, I. Філатаў, С. Кавярынскі, Н. Уграваты, Б. Мельнікаў, П. Галяшынскі, Д. Крумяль-ніцкі, О. Крумяльніцкі, Н. Крылоў, В. Біркін. Б. Бурноўскі і іншыя. Хоць самі партызаны жылі небагата, але лётчыкаў прымалі як маг-лі: частавалі, абавязкова дарылі што-небудзь на памяць. Кожны прылёт самалёта ў брыга-ду абнадзейваў нас. Гэта было вельмі важ-на — мець такую дапамогу і ведаць, што зма-ганне ідзе паўсюдна.

3 успамінаў былога лётчыка С. Кавярынскага

Дастаўляць партизанам зброю, боепрыпасы, медыкаменты, агітацыйную літаратуру, выво-зіць з атрадаў парапеных было вельмі ня-проста. Непрыкметна прамінуць лінію фронту і прызямліцца на непадрыхтаванай пляцоў-цы — гэта толькі палова справы. Трэба было яшчэ хутка, па сутнасці без аніякага зенітнага прыкрыцця разгрузіць самалёт, уз-ляцець і перахітрыць фашысцкіх лётчыкаў, якія ўвесь час патрулявалі неба, насядалі на партызанскія аэрадромы і палявалі на нашы ціхаходныя машыны.

. . . У 1944 годзе, у сакавіку мы атрымалі за-гад даставіць партызанскай брыгадзе боепры-пасы. Я вылецеў першым, каб арганізаваць хуткую приёмку і разгрузку самалётаў, бо над палянай, дзе мы меліся рабіць пасадку, у любы момант маглі з’явіцца фашысцкія самалёты.

Я прыняў усе самалёты, пракантраляваў іх разгрузку і зваротны вылет. Сам узляцеў апошнім. Усё гэта адбывалася ўначы. У раёне вёскі Янава мяне атакаваў нямецкі знішчаль-нік і разбіў у майго самалёта рухавік. Я вы-мушапы быў прызямліцца на лясной прасецы недалёка ад вёскі Янава. Машына палала. Я выбраўся з кабіны і кінуўся ў лес, далей ад вёскі, бо ў ёй знаходзіўся нямецкі гарні-зон.

Восем сутак давялося прабірацца да вёскі Купаваць Сенненскага раёна. Там мяне і ку-лямётчыка вельмі добра сустрэлі, дапамаглі звязацца з партызанамі і даставілі нас у бригаду.

Адтуль нашы палкавыя лётчыкі вывезлі нас на Вялікую зямлю. Я атрымаў новы са-малёт, і мы зноў працягвалі сваю работу.

Малака мы тады так і не напіліся. . .

3 успамінаў В. I. Шафранскага

Віктар Ільіч Шафранскі нарадзіўся ў 1926 г. ў в. Няклюдава Талачынскага раёна. 3 1942 г. ў пар-тизанах. 3 1944 г. ў Чырвонай Арміі. Удзельнік штурму Берліна. Узнагароджаны ордэнам Вялікай Айчыннай вайны I ступені, медалямі. Жыве ў Мінску.

У канцы лютага 1944 г. наша падрыўная група атрымала задание ўзарваць у раёне станцый Трацылава — Слаўнае — Бобр варо-жы эшалон, які ішоў на фронт.

На нашым шляху знаходзілася густая сет-ка варожых гарнізонаў, якія прыкрывалі па-дыходы да чыгункі. Аўтамагістраль Мінск — Масква тады ахоўвалася толькі патрульнымі машынамі, і мы яе хутка прамінулі. Далей жа ісці было небяспечна.

Яшчэ ў канцы 1942 г. фашысты зрабілі шэ-раг захадаў для ўзмацненпя аховы асноўных чыгунак. Ўздоўж чыгуначнага палатна лясы высеклі і стварылі мінныя палосы. На адлег-ласці прамой бачнасці былі выстаўлены вар-тавыя пасты. Уздоўж усёй чыгункі былі зроб-лены бліндажы, установлены кулямётныя блок-пасты. У месцах найбольш зручнага па-дыходу былі пракладзены сігнальныя драця-ныя сістэмы, звязаныя з памяшканнямі ахо-вы, паблізу чыгунак расстаўлены замаскіра-ваныя пасты-сакрэты з некалькіх аўтаматчы-каў. Уначы перыядычна пускаліся асвятляль-ныя ракеты, хадзілі начныя патрулі.

Мы прайшлі большую частку з гэтых пера-шкод, наблізіліся да дарогі і заляглі метрах у пяці ад чыгуначнага насыпу. Спачатку трэ-ба было прапусціць патруль і толькі тады паднімацца на чыгунку. Ноч была цёмная _т чакалі доўга.

Але вось і яны. Двое. Ціха падышлі, спы-ніліся каля нас, углядаюцца ў цемру. Мы былі ў маскхалатах. Адзін зняў аўтамат і па-чаў прыцэльвацца. «Няўжо ўбачыў?» — пра-мільгнула думка. Нервы напружаны да апош-няга. Адзін неасцярожны рух, клацание за-твора ў начной цішы — і ўсё было б скончана. Мы, натуральна, маглі б «зняць» іх, але загад тады застаўся б нявыкананым. Трэба было цярпліва ляжаць пад прыцэлам варожага аў-тамата.

Яны пагаварылі паміж сабою пра штосьці і рушылі далей. Пазней мы даведаліся: наве-дзены аўтамат быў іхнім псіхалагічным приё-мам, але тады мы гэтага яшчэ не ведалі. Мы паставілі міну, спусціліся з насыпу і пачалі адыходзіць. Але далёка адысці не паспелі. Прагучаў выбух — і ўсё асвяцілася полымем вагонаў, ракетамі. Мы паваліліся на зямлю. Бесперапынная страляніна з аўтаматаў і ку-лямётаў не давала магчымасці падняцца. Ча-сам здавалася, што фашысты заўважылі нас і страляюць прыцэльна. Кулі дзынькалі ва-кол, усё бліжэй і бліжэй, сыпаліся пырскі зямлі і снегу. Рэзкія, як ад свярдзёлка, гукі стрэлаў рабіліся выразнымі і звонкімі, жудас-нымі. На імгненне агонь пераносіўся ў іншым кірунку, і мы адпаўзалі далей.

Наперадзе аўтамагістраль, трэба пераско-чыць праз яе, чаго б гэта ні каштавала. А там — ратунак. Але адыход ужо адрэзаны машынамі. Шаша асветлена фарамі. Нас зноў абстралялі. Я быў легка паранены. Бяжым уздоўж магістралі. Бліжэй пад гарнізоны, ту-ды. дзе не чакаюць, дзе няма святла і ракет. Нарэшце, магістраль мы прамінулі. За ёй — Усвіж-Бук, самае бяспечнае, як нам тады зда-валася, месца ў свеце. I хоць мы адышлі ўжо даволі далёка ад чыгункі, радавацца было рана. Каб трохі зняць з сябе нервовае на-пружанне і стому, мы зайшлі ў хату на ўскраіне вёскі Рыдамля. Гаспадар пачаў гас-цінна частаваць нас малаком. Але малака мы тады так і не напіліся. На двары пачуўся тупат ног і сабачы брэх. Фашысты ішлі па следу.

3 трэскам расчыніліся дзверы: «Хэндэ. . . » — болей фашысты сказаць не паспелі. Мы ўжо ляжалі на падлозе і стралялі. Лямпа зляцела са стала. Газа гарэла каля ўваходу. Немцы былі асветлены і, відаць, шакіраваны такім паваротам справы. Ім давялося адступіць, але адзін так і застаўся ляжаць каля дзвярэй.

Скарыстаўшы замяшанне ворага, мы выска-чылі з хаты і пабеглі агародамі. Усё навакол-ле зноў асвяцілася ракетамі. Мы адыходзілі, прыкрываючы адзін аднаго бесперапыннымі чэргамі, каб не даць фашыстам падняць га-лаву і страляць па нас прыцэльна. Адна-часова засыпалі зямлёй і снегам ракеты (яны стралялі па нас з ракетніц). Нарэшце мы дабеглі да ўскрайку лесу. Тут быў рату-нак. Уначы ў лес ісці фашысты не рызыкнул. і Але стралялі ў цемру бяссэнсна і доўга, як бы кампенсуючы гэтым сваю бяссільную ня-навісць.

Цяпер нават не верыцца

3 успамінаў былога партызанскага ўрача атрада № 5 брыгады «Чэкіст» Таццяны Якаўлеўны Крывіцкай

Пасля заканчэння Мінскага медыцынскага інстытута ў ліпені 1940 г. мяне накіравалі ў Талачынскі раён. Першыя два месяцы праца-вала ў Коханаве, пазней — у Воўкавічах, за-гадчыцай медыцынскага ўчастка.

На другі ж дзень вайны я атрымала позву з'явіцца ў Талачынскі райваенкамат для ўдзе-лу ў мабілізацыйнай камісіі. У камісіі пра-цавала амаль двое сутак. Потым мяне накіра-валі ў Талачынскі шпіталь, куды пачалі пры-бываць параненыя з фронту. У горадзе было трывожна. Хадзілі чуткі пра нямецкіх пара-шутыстаў. . .

Да апошняга дня я працавала ў Талачын-скім шпіталі і таму не паспела вывезці сям’ю, якая жыла ў Варанцэвічах. 9 ліпеня там бы-лі немцы. Надзея на эвакуацию знікла зусім.

Па доктарскую дапамогу да мяне прыходзі-лі многія вяскоўцы. У Варанцэвічах і нава-коллі засталося тады многа акружэнцаў. Яны таксама часам звярталіся да мяне. Напішаш такому ў даведцы «тыфус» і немцы яго не чапаюць. У сакавіку 1942 г. акружэнцам за-гадалі з’явіцца на рэгістрацыю ў камендатуру. Па дарозе ў Талачын яны разбегліся. Многія пайшлі ў партызаны. Потым да мяне некаль-кі разоў прыходзілі па медыкаменты парти-занскія разведчыкі.

Летам 1942 г. ў Талачынскім раёне пачала-ся адпраўка моладзі ў Германію. Мне гэта таксама пагражала. Мы параіліся з мамай і вырашылі, што мне лепш пакінуць вёску і ісці да партызан (іх лагер знаходзіўся тады ў Рацаўскім лесе). Ішла без ваганняў, бо ведала аднаго з партызанскіх камандзіраў —

Аляксандра Сімдзянкіна. Так і сказала ў ле-се патрульным: «Іду да Сімдзянкіна ў атрад».

3 пачуццём глыбокай удзячнасці я ўспамі-наю жыхароў вёскі Варанцэвічы. Гэта яны

два гады чым маглі дапамагалі маёй сям’і, дзяліліся з мамай і сынам кавалкам хлеба. Не выдалі іх немцам, хоць многія ведалі. што я пайшла ў партызаны. Вялікі ім дзякуй!

У атрадзе мяне прызначылі начальнікам санітарнай службы. Фельчаркай у нас была Ліда Дземяшкевіч, была яшчэ адна медсяст-ра. Разам з партызанамі мы хадзілі ў засады, на баявыя аперацыі. Самой ваяваць не давя-лося. На пачатку ў мяне не было нават і зброі, калі не лічыць маленькага бельгійска-га пісталета, які партызаны жартам называлі мухабойкай. Толькі потым, калі атрад перай-шой на Лепельшчыну, атрымала я вінтоўку. Але часцей даводзілася хадзіць з санітарнай . сумкай на плячы. . .

Больш за ўсё мне запомніўся разгром палі-цэйскага гарнізона ў вёсцы Прыгань, на даро-зе Талачын — Круглае. У нашу брыгаду са зброяй у руках і ў нямецкай форме перайшоў узвод паліцэйскіх — узбекаў і казахаў. Пры-маючы іх у атрад, наша камандаванне паста-віла ўмову: трэба даказаць сваю адданасць народу ў баі. Быў распрацаваны план разгро-му гарнізона.

Па дарозе калонай рушыў атрад «паліцэй-скіх». У форме і са зброяй яны не выклікалі ніякіх падазрэнняў. Уся брыгада цішком па лясах аблажыла вёску. Узвод увайшоў у Пры-гань, наблізіўся да аховы, бункераў і дотаў і спыніўся на адпачынак. «Паліцэйскія» пачалі расцякацца па вёсцы, заводзілі гутаркі з ахо-вай, курылі. Па камандзе яны накінуліся на ахову, пачалася страляніна. Гэта было так нечакана, што гарнізон не здолеў наладзіць арганізаванага супраціўлення. Пачуўшы стрэлы, нашы атрады полем — да вёскі было каля кіламетра — кінуліся на дапамогу. Бегла і я з санітарнай сумкай. Каб бегчы хутчэй, партызаны на хаду скідалі з сябе кажухі і шынялі, усё поле было ўсеяна адзеннем. Гар-нізон разбілі, але параненых было многа. Усю ноч лесам, без дарогі везлі іх у лагер брыгады. Пазней цяжкапараненых адправілі самалётам на Вялікую зямлю, астатніх лячы-лі ў атрадах.

Да 1944 г. ў нас не было шпіталяў. Парты-заны амаль не хварэлі. За два гады не было аніводнага выпадку пнеўманіі, грыпу, сур’ёз-ных інфекцыйных хвароб, хоць умоў для ўзнікнення гэтых захворванняў хапала: былі і холад, і голад. Параненых лячылі ў атра-дах. Вельмі цяжка без умоў, без медыкамен-таў было хірургам, але яны рабілі ўсё, што маглі. Летам 1943 г. разведчику Генадзю Клундуку ў баі адарвала руку. Патрабавала-ся тэрміновая аперацыя. Пры святле газніцы, без наркатычных сродкаў, звычайнай пілой партызанскі хірург Віктар Ваўчок і я зрабілі разведчику аперацыю. Ён выжыў.

Замест медыкаментаў часта выкарыстоўва-лі ўсялякія заменнікі: мох замест ваты, на-стой дубовай кары і чарніц замест вяжучых сродкаў і г. д. Увесну 1944 г. , калі фронт на-блізіўся да Беларусі і ў брыгаду пачаўся ма-савы наплыў насельніцтва. у атрадах з’явіўся тыф. Давялося адкрываць шпіталі — вялікія зрубленыя будапы ў лесе. Хоць тыф — цяж-кая хвароба, але пераносілі яе партызаны адносна легка.

Цяпер, калі я ўспамінаю тыя дні, мне нават не верыцца, што гэта магло быць. Думает, як можна было ўсё гэта перанесці, адкуль браліся сілы?

Сустрэліся на вайне

Ёсць каля вёскі Замошша магіла. Тут паха-ваны сакратар камсамольскай арганізацыі партызанскай брыгады «Граза» Мірон Чорны. Кожны год у маі моладзь вёскі прыносіць на магілу першыя ландышы — даніна памяці іх загінуўшаму аднагодку. У Дзень Перамогі тут збіраюцца партызаны. Але часцей за ўсё прыходзяць сюды двое, мужчына і жанчына. У глыбокім жалю схіляюцца яны над магілай маладога героя. Успамінаюць мінулае, сваю мужную і шчаслівую маладосць.

Галіна Іванаўна Лылова і Аляксей Дзям’я-навіч Ворашань разам з 1942-га. Сустрэліся яны ў Маскве ў Цэнтральным штабе парты-занскага руху. Аляксей, прызначаны каман-дзірам атрада будучай брыгады «Граза», ра-зам са сваімі землякамі Рашэтнікавым, Нар-чуком, Мяжэвічам, Кіпрыянцам накіроўвалі-ся ў родны Талачынскі раён для актывізацыі партызанскага руху. Галіна Лылова з Іванава і масквічка Аляксандра Агафонава былі на-кіраваны ў брыгаду радысткамі. 3 Масквы і пачынаўся іх сумесны паход праз лінію фрон-ту ў тыл ворага.

Пра брыгаду «Граза» хутка сталі хадзіць легенды. Камандзір атрада «Перамога» (да снежня 1943 г. называўся 1-ы атрад) Аляксей Ворашань і радистка Галя Лылова на баявых заданиях, у засадах, у час блакады імкнуліся быць разам. Яны прывыклі адзін да аднаго, а потым і пакахалі. Тады, у грозны час, кож-ны марыў аб мірным жыцці. Галя тайна ма-рыла аб мацярынстве, дзецях. «Яны будуць абавязкова такімі ж смелымі, сапраўднымі людзьмі, як іх бацька». — думала яна.

I вось скончылася вайна. Сумеснае жыццё Галіна Іванаўна і Аляксей Дзям’янавіч пачы-налі, што называецца, з нуля. Пудам застаў-шыся жывымі ў майскую блакаду 1944 года, у родную вёску Аляксея Ваўкавічы яны прыйшлі змучаныя і абарваныя. Але якое гэта было шчасце — займацца мірнымі кло-патамі! Былі пераадолены ўсе цяжкасці. На-радзіліся сыны Жэнька і Коля. Старэйшы, Коля, скончыў на «выдатна» Вільнюскае ваен-нае вучылішча, потым — Ваенную каманд-ную акадэмію войск ППА. За асаблівыя заслугі перад Радзімай узнагароджаны ордэ-нам Працоўнага Чырвонага Сцяга. Дачка Ле-на працуе тэхнолагам на Мінскім швейным аб’яднанні «Камсамолка».

У спадчыну дзецям дасталіся высакародныя і палымяныя сэрцы бацькоў, якія аддалі ў пасляваенныя гады ўсе свае сілы на патрыя-тычнае выхаванне маладых людзей. Заслуже-ны настаўнік БССР Галіна Іванаўна шмат га-доў працавала ў талачынскай сярэдняй шко-ле № 1. Яна ўзнагароджана ордэнам Працоў-

нага Чырвонага Сцяга. Узначальваў груну народнага кантролю раённага вузла сувязі Аляксей Дзям’янавіч. Мірнае жыццё для іх — шчаслівае жыццё.

Радасць прыйшла

3 успамінаў А. Пахамовіча, былога сакратара Талачынскага падпольнага РК КП Б

. . . Чэрвень 1944 года. Гарыць вялікае зарыва на ўсходзе. Дзень і ноч грыміць артылерый-ская кананада. Усё часцей над нашай, яшчэ акупіраванай мясцовасцю паяўляюцца сама-лёты з чырвонымі зоркамі. Па аѵтамагістралі Масква — Мінск і па чыгунцы на Оршу і на-зад ідуць калоны аўтамашын, паўзуць доўгія чыгуначныя саставы. Гітлераўцы каціліся пад нястрымным напорам нашых войск на захад. Мы ў гэтыя дні ўзмацнілі дыверсіі на чыгунцы і аўтамагістралі. 3 дня на дзень ча-калі прарыву фронту на Віцебскім напрамку. Раніцай 25 чэрвеня наш радыст Генадзь Шчалканаў прыняў зводку Саўінфармбюро, у якой паведамлялася, што нашы перадавыя злучэнні на Віцебскім напрамку прарвалі ўмацаванні немцаў і прасунуліся наперад на 20—30 кіламетраў. Ад фронту ў гэтыя дні мы былі ў 60—70 кіламетрах. Талачынскі пад-польны райком КПБ і баявы атрад № & бры-гады «Граза» пад камандаваннем старшага лейтэнанта Мікалая Зарубы знаходзіліся ў раёне Саколіна — Бушмін. Тэрмінова было склікана пасяджэнне РК КПБ сумесна з ка-мандаваннем атрада. Наша задача заключа-лася ў тым, каб не даць фашыстам знішчыць яшчэ ўцалелыя вёскі, вывезці ў фашысцкі палон нашых людзей. У дзесятках экземпля-раў работнікі РК КПБ, РК ЛКСМБ перапіс-валі зводку, принятую радыстам. У бліжэй-шыя да магістралі вёскі, у тым ліку і тыя, дзе яшчэ знаходзіліся гарнізопы, накіравалі надзейных людзей, каб яны папярэдзілі жы-хароў. Мы з сакратаром падпольнага райкома камсамола Аляксандцам Ракам накіраваліся пад Азерцы, бліжэй да магістралі і чыгункі. Некалькі падрыўных груп былі адпраўлены на чыгунку пад Коханава і Талачын. Вечарам 25 чэрвеня мы прыйшлі ў вёску Прудзец. раз-мясціліся ў сувязной П. Казакевіч і правялі мітынг. Сабралася многа хлопцаў, дзяўчат, жанчын. Усе выйшлі на вуліцу і ўважліва ўглядаліся на ўсход.

. . . Раніца 26 чэрвеня. Мы стаялі на Мас-коўскай горцы (так называлася пануючая вышыня каля вёскі Бушмін), вакол якой рас-сцілаўся малады лес. Як вестѵны шчасця пра-ляцелі нізка над намі савецкія знішчальнікі. Гулкім рэхам усё мацней кацілася хваля гар-матных выбухаў, чулася гудзенне танкаў.

— Эй, хлопцы,— усхвалявана сказаў, пад’-ехаўшы да нас, разведчык Ігнатовіч,— цэлую калону немцаў мы затрымалі каля Яскаў-шчыны. Нашы хлопцы вядуць сюды фрыцаў, вось убачыце гэтых ваяк. . .

Усіх людзей атрада мы разаслалі па даро-гах магчымага руху нямецкіх салдат. Прай-шло дзве — тры гадзіны. У наш лагер прывя-лі каля сотні палонных немцаў, але нам было невядома, дзе перадавыя часці Чырвонай Ар-міі. Нарэшце, на гарызонце паказаўся коннік. Галопам прыскакала на добрым рысаку наша сувязная камсамолка Надзея Шведка.

— Што вы тут седзіцё? Давайце хутчэй на Міхайлаўшчыну. там поўна нашых танкаў,— адным духам выпаліла яна.

Цяжка выказаць пачуцці, якія ахапілі ўсіх, хто тут знаходзіўся. Усё, што лічылася вель-мі неабходным, цяпер стала зусім непатрэб-ным. Людзі кідалі свае бедныя пажыткі і з радасцю беглі да сваіх воінаў. Хвалюючая сустрэча партызан і насельніцтва наваколь-ных вёсак з воіцамі Чырвонай Арміі адбыла-ся ў вёсцы Міхайлаўшчына. Людзі абдымалі-ся. цалаваліся, плакалі ад радасці. У лепшых уборах выйшлі на вуліцу дзяўчаты, усе напе-

Пакет асаблівай важнасці

«. . . Праз некалькі дзен абвергрупу падняла трывога: тэрміновая перадыслакацыя. Хутка ўсіх пагрузілі ў машыны, і калона ўзяла курс на Мінск. У Талачыне зрабілі невялічкі пры-пынак.

Непадалёк ад таго месца, дзе спынілася іх машына, стану пажылы чалавек. Ён назіраў за тым, як адступаюць гітлераўцы. Рашэнне, як гэта іншы раз бывав ў разведчыкаў, прый-шло імгненна. Не. гэты не прадасць.

Алена забегла ў двор, а потым, як бы між іншым, падышла да мужчыны. Стоячы спіной да машыны, сказала:

— Вазьміце гэту запіску і перадайце пер-шаму савецкаму афіцэру. Я вас прашу.

Той не паспеў апамятацца, як дзяўчына ўжо сядзела ў машине.

А назаўтра ў Талачыне ўжо была Савецкая Армія. Сакрэтнае паведамленне Алены вельмі дапамагло тады нашым чэкістам».

Гэтыя радкі ўзяты з нарыса У. Фаміна «Скачок у цемру», надрукаванага ў «Настаў-ніцкай газеце» 21 лютага 1970 г. , і адлюстроў-ваюць падзею, якая мела месца ў Талачыне перад вызваленнем яго войскамі Чырвонай Арміі. Адважная дзяўчына-патрыётка Алена Іосіфаўна Мамчыц, рызыкуючы ўласным жыццём, пранікла ў органы гітлераўскай ва-еннай разведкі ў Оршы. Патрыётка здолела пранікнуць у школу, дзе рыхтавалі шпіёнаў і дыверсантаў для закідкі іх у савецкі тыл. Рыхтавалі для гэтага і Алену. Яна склала спіс шпіёнаў і дыверсантаў, якіх рыхтавалі ў аршанскай школе абвера, перанесла гэты спіс на паперу і зашыфравала. Калі ў чэрвені 1944 г. пад ударамі Чырвонай Арміі гітлераў-цы пачалі адступаць з Оршы, разам з сабой яны забралі і А. I. Мамчыц. У гэты час і ад-быўся апісаны вышэй выпадак. Разведчица вымушана была пайсці на рызыку дзеля таго, каб спіс фашысцкіх шпіёнаў і дыверсантаў трапіў у рукі нашых контрразведчыкаў.

Інтуіцыя не падвяла патрыётку. Чалавек, рабой запрашалі ў хаты, частавалі. У вёсцы размясціўся баявы партызанскі атрад М. За-рубы, ён узяў на сябе функцыі тылавога пад-раздзялення, а танкі пайшлі далей на Тала-чын, Крупкі, Барысаў. . .

У доме Домны Савік мы размясцілі райком партыі. Было вельмі многа спраў. Адразу ж з рознымі шматлікімі пытаннямі сюды пачалі звяртацца людзі, усім хацелася хутчэй улад-кавацца, пачаць мірнае жыццё. 27 чэрвеня мы ўвайшлі ў Талачын. 3 гэтага дня настала мір-нае, поўнае радасці, хоць і напружанае яшчэ, жыццё нашых людзей.

якому яна даверылася, перадаў шыфроўку нашему камандаванню. Хто Ж быў гэты ча-лавек, які дапамог выканаць важнае задание, абясшкодзіць варожых лазутчыкаѵ? Шмат га-доў гэта было невядома. Зараз імя патрыёта ўстаноўлена. Важную паслугу нашай контр-разведцы зрабіў Андрыян Карнеевіч Галех. Гэта ён перадаў нашаму камандаванню па-кет асаблівай важнасці. У 1944 г. Андрыяну Карнеевічу было 57 гадоў. Сам ён ураджэнец мястэчка Дуброўна Віцебскай вобласці. 3 1921 г. А. К. Галех жыў у Талачыне.

А. Р. Мачахоўскг.

3 АПЕРАТЫЎНАЙ ЗВОДКІ ЗА 26 ЧЭРВЕНЯ 1944 г.

На Оршанском направлении наши войска с боями продвигались вперед и овладели рай-онными центрами Витебской области — горо-дом Дубровно, городом и крупной железнодо-рожной станцией Толочин, а также заняли более 400 других населенных пунктов, в том числе Стайки, Смоляны, Обольцы, Пищалова (3 километра севернее Орши), Соловьи, Ка-рабановичи, Сватошица, Цыбульская и желез-нодорожные станции Стайки, Юрцево, Смоля-ны, Лемница. Наши войска перерезали шос-сейную и железную дороги Орша — Борисов и железную дорогу Орша — Лепель.

* * *

. . . Наши войска, стремительно продвигаясь вперед, обошли Оршу с севера и заняли более 400 населенных пунктов, в том числе узлы грунтовых дорог Обольцы и Смоляны. Против-ник пытается задержать советские войска на промежуточных рубежах. Наши подвижные части умелыми обходными маневрами проры-ваются в тылы противника, истребляют его живую силу, уничтожают и захватывают тех-нику и вооружение. На ряде участков немцы беспорядочно отходят, бросая снаряжение, боеприпасы и военное имущество. В одном селении наши бойцы захватили 300 автома-шин, 3 склада с боеприпасами и свыше 30 тяжелых орудий. В селении Обольцы совет-ские конные отряды стремительной атакой разгромили вражеский гарнизон, захватили 30 автомашин и взяли в плен 100 немцев. На другом участке советские подразделения

Подзвіг гвардзейцаў

У ходзе Беларускай наступальнай аперацыі ў вызваленні Талачыншчыны ўдзельнічалі 1-я і 5-я гвардзейскія стралковыя дывізіі 11-й гвардзейскай арміі. Воіны-гвардзейцы прадэ-манстравалі на талачынскай зямлі сапраўд-ныя ўзоры масавай мужнасці і гераізму. Аб гэтым сведчаць матэрыялы ЦА Міністэр-ства абароны СССР. Вось некаторыя эпізоды.

Тэлефаніст 10-га артдывізіёна 5-й гвардзей-скай стралковай дывізіі сяржант Герасіменка Васіль Сяргеевіч да гэтых баёў быў двойчы ранены, меў медаль «За адвагу». У баях за вёску Малое Гальцэва разам з асабовым са-ставам другой батарэі прымаў удзел у адбіц-ці контратакі фашыстаў і асабіста знішчыў двух гітлераўцаў. У час праследавання ворага добра падтрымліваў сувязь з падком. За гэта ўдастоены новай урадавай узнагароды.

Гвардыі радавы механік-вадзіцель самаход-най артустаноўкі 10-га гвардзейскага сама-ходнага артдывізіёна Велік Аляксей Сцяпа-навіч пры адбіцці контратакі ў раёне пасёлка Выдрыца 24 чэрвеня 1944 г. , мапеўруючы на САЎ-76, даў магчымасць экіпажу расстраляць каля 30 варожых салдат. У баях пры вызва-ленні вёскі Малое Гальцэва 26 чэрвеня і вёскі Латышова 28 чэрвеня Велік даў магчымасць знішчыць дзве грузавыя аўтамашыны праціў-ніка, у тым ліку адну штабную. Уварваўшыся ў вёску Латышова, гусеніцамі сваёй машыны раздушыў каля 10 гітлераўцаў. Узнагароджа-ны медалём «За адвагу».

Гвардыі лейтэнант Байдзін Максім Давы-давіч, камандзір стралковай роты 171-га гвар-дзейскага стралковага палка, у баі за вёску Дроздава 26 чэрвеня 1944 г. ўмела каманда-ваў ротай. Ён з байцамі адным з першых ува-рваўся ў вёску, дзе знішчыў да двух узводаў варожай пяхоты. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі.

Гвардыі радавая, санінструктар 167-га гвар-дзейскага стралковага палка 1-й гвардзейскай стралковай дывізіі Гагіна Аляксандра Мац-вееўна за перыяд баявых дзеянняў з 23 па 28 чэрвеня ў Аршанскім і Талачынскім раёнах пад магутным агнём праціўніка аказвала медыцынскую дапамогу раненым, выносіла іх з поля бою. Удзельнічала ва ўстаноўцы гар-окружили и уничтожили крупный немецкий отряд и захватили в плен 400 немецких сол-дат и офицеров. За день боев наши части за-хватили 14 танков и самоходных орудий, свы-ше 90 орудий разного калибра, 212 пулеметов, 246 автомашин, 500 лошадей и другие трофеи.

Сообщения Советского Информбюро. Т. 7. М. , 1945. С. 10—11.

маты на адкрытую пазіцыю і падносіла бое-прыпасы. 28 чэрвеня на марты пры нападзе праціўніка разам з разлікам гарматы прыво-дзіла апошнюю ў баявы стан. Была знішчана варожая самаходка. А. М. Гагіна была пара-нена, але поле бою не пакінула. Узнагаро-джана ордэнам Чырвонай Зоркі.

У баях на Аршаншчыне і Талачыншчыне ў перыяд з 23 па 27 чэрвеня 1944 г. вызна-чыўся таксама гвардыі лейтэнант, камандзір узвода 167-га гвардзейскага стралковага пал-ка Маслак Уладзімір Макеевіч. Да гэтага ён меў тры раненні, быў узнагароджаны ордэна-мі Айчыннай вайны і Чырвонай Зоркі. Яго ўзвод знішчыў каля дзесяці агнявых кропак праціўніка, адбіў атаку самаходнай гарматы «фердынанд», знішчыў 18 нямецкіх аўтамат-чыкаў і самаходную гармату ворага. Прамой наводкай узвод вёў агонь па адступаючай ня-мецкай пяхоце, знішчыў каля 40 гітлераўцаў і 5 узяў у палон. На грудзях адважнага афіцэра з’явіўся трэці ордэн — Чырвонай Зоркі.

28 чэрвеня напружаныя баі ішлі каля стан-цыі Слаўнае. Храбра змагаліся тут з ворагам гвардзейцы-артылерысты. 300 нямецкіх аўта-матчыкаў атакавалі 2-гі дывізіён 187-га гвардзейскага артылерыйскага палка. Арты-лерысты пад камандаваннем гвардыі лей-тенанта Кашарнова Мікалая Андрэевіча ўступілі ў паядынак з фашыстамі і вялі агонь прамой наводкай. Яны знішчылі каля 20 гітлераўцаў, падбілі 6 аўтамашын, на якіх немцы падвозілі аўтаматчыкаў. А калі пра-ціўніку ўдалося наблізіцца да артдывізіёна да 20—30 метраў, Кашарноў М. А. павёў бай-цоў у атаку. Пры гэтым асабіста сам з аўта-мата знішчыў 7 фашыстаў. Атака праціўніка была адбіта. За адвагу і мужнасць, праяўле-ныя ў гэтым баі, гвардыі лейтэнант Кашарноў узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны I ступені.

У той жа дзень у адбіцці атакі варожых аўтаматчыкаў у раёне станцыі Слаўнае пры-мала ўдзел і батарэя гвардыі каштана Лапа-ціна Сцяпана Сямёнавіча. Артылерысты гэтай батарэі знішчылі больш за 60 фашысцкіх сал-дат і афіцэраў. А крыху раней, 23 чэрвеня, пры прарыве магутнай абароны праціўніка ў раёне вёскі Ласыршчына на Дубровеншчыне батарэя С. С. Лапаціна знішчыла 3 кулямёт-ныя кропкі і каля ўзвода гітлераўцаў. Пасля гэтых дзвюх аперацый адважны камбат Ла-пацін стаў кавалерам ордэнаў Айчыннай вай-ны I і II ступеней. Урадавых узнагарод уда-стоены і многія іншыя артылерысты гэтага падраздзялення.

У баях за Слаўнае па-геройску змагаўся гвардыі радавы 187-га гвардзейскага арт-палка беларус з калгаса «Новы шлях» Бра-гінскага раёна Гарнаўскі Барыс. Калі 28 чэр-веня 2-гі дывізіён сустрэўся з аўтакалонай фашыстаў і тыя, разгарнуўшыся ланцугом, пайшлі ў атаку, артылерысты занялі абаро-ну. Гарнаўскі падпусціў акупантаў на 200— 250 метраў, адкрыў агонь з гарматы прамой наводкай. А калі гітлераўцы падышлі да гар-маты ўшчыльную. разам з іншымі байцамі пайшоў у атаку, асабіста знішчыў з аўта-мата 10 гітлераўцаў. За праяўлены ў гэтым баі гераізм узнагароджаны ордэнам Айчын-най вайны II ступені.

Гвардыі еяржант Паланаў Павел Апанаса-віч у 187-м гвардзейскім артылерыйскім пал-ку служыў радыстам. Родам з Іванаўскай вобласці. У аперацыі па знішчэнню нямец-кай аўтакалоны ў раёне Слаўнага Паланаў замяніў параненага артылерыста, вёў агонь да ворагу прамой наводкай. Падбіў цягач, аўтамашыну, знішчыў каля 20 гітлераўцаў. Быў паранены, але поля бою не пакінуў, ха-дзіў у контратаку. Мужны воін-сувязіст, які ў патрэбны момант стаў артылерыстам, быў узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны II ступені.                             Б. Шалуха.

Воіны-кацельнікаўцы

3 успамінаў В. П. Багачова, кандидата ваенных навук, палкоўніка запасу, было-га пачалыііка разведкі 3-га гвардзейскага Кацельнікаўскага танкавага корпуса

26 чэрвеня 1944 г. савецкія танкіеты ўва-рваліея ў Талачын, як гром з яснага неба. Нас тут фашысты ніяк не чакалі, яны адчу-валі сябе ў поўнай бяспецы. У паніцы гіт-лераўцы спрабавалі вырвацца з горада і прарвацца на захад. Але ім гэта не ўдалося. У горадзе іх знішчалі танкіеты батальёна ка-пітана Фешчанкі. а дарогу для адступлення адрэзалі іншыя падраздзяленні — батальён аўтаматчыкаў маёра Калашнікава, артбата-рэя капітана Шмялёва і самаходчыкі капіта-на Шышкіна. Агнём і гусеніцамі гварцзейцы знішчалі фашыецкіх захопнікаў, падаўлялі іх агнявыя кропкі. На станцыю тым часам працягвалі паступаць гітлераўскія эталоны з войскамі і баявой тэхнікай, і танкіетам бры-гады Пахадзеева прыйшлося наладзіць ім «прыём». Мы, кацельнікаўцы, на ўсё жыццё запомнілі вершы нашага франтавога паэта О. Колычава, прысвечаныя баям за Талачын. Такія дасціпныя і трапныя тыя радкі, такі знаемы і блізкі вобраз Вані Самаходава, «вя-сёлага танкіета», што міжволі зноў і зноў нагадваюцца тыя вершы:

. . . Мы нагрянули внезапно, Словно на голову гром. Не успели фрицы драпнуть С наворованным добром. Им казалось будто очень. Очень укреплен Толочин, Утопающий в лесу, И опасность — под вопросом. . . Оказалось: фронт — под носом, Даже больше, на носу!. . .

Все гвардейцы знают: сколько Нарубили мы делов.

На шоссе взгляните только, Говорит оно без слов! «Бенцы», «Оппели» развеяв, Выбив «Тигров» и «Пантер», Здесь промчался Походеев, Наш отважный офицер. На восток враги хотели, Что ж, пробил желанный срок! И легли на самом деле Головами на восток. . .

I на самай справе: на шашы было сапраўд-нае пабоішча. Сотні забітых, горы пакараба-чанай тэхнікі, зброі, тысячи фашыецкіх ваяк, якія здаваліея ў палон.

У выніку ўзгодненых і рашучых дзеянняў перадавога атрада і галоўных сіл корпуса вялікая групоўка праціўніка ў раёне Оршы была адрэзана ад сваіх войск. Гэта значка аблягчала наступленне войск 2-га гвардзей-скага танкавага корпуса генерала Бурдзей-нага і 11-й гвардзейскай арміі ў цэлым. Мы зайшлі ў глыбокі тыл фашыстаў.

Ашалелы вораг адчайна спрабаваў пра-рвацца ўздоўж Маскоўскай аўтамагістралі на захад у раёне станцыі Коханава. Фашысты падцягнулі сюды рэшткі часцей 256-й і 299-й пяхотных дывізій з танкамі і гарматамі. Вы-карыстоўваючы складкі мясцовасці, кусты, канавы, групы фашыстаў па 150—200 чалавек пачалі абыходзіць батальёны 19-й гвардзей-скай танкавай брыгады, прасочвацца праз баявыя парадкі нашых войск. Адна з такіх груп, абышоўшы 1-ы батальён 18-й гвардзей-скай танкавай брыгады, атакавала яе штаб. Воіны 18-й брыгады (штаб і рота кіравання) пры падтрымцы двух танкаў камандавання адбілі ўсе атакі і нанеслі ворагу вялікія стра-ты. Але фашысты не супакойваліся. У 21 га-дзіну 26 чэрвеня яны зноў паспрабавалі ата-каваць і прарвацца. Варожая пяхота, абы-шоўшы баявыя парадкі 18-й і 19-й гвардзей-скіх танкавых брыгад, выйшла на левы фланг 3-й гвардзейскай танкавай брыгады і пера-рэзала шашу з Марцюхова на Коханава. Су-вязь з тылам брыгады была перервана. Ад-нак нашы воіны цвёрда ўтрымлівалі заняты рубеж, наносячы ворагу значныя страты ў жывой сіле і тэхніцы. У сю ноч працягваўся жорсткі бой, а да раніцы 27 чэрвеня ўся гру-поўка фашыстаў была разгромлена. Каман-дзір корпуса генерал I. А. Воўчанка даклад-ваў камандуючаму 5-й гвардзейскай танкавай арміяй маршалу бранятанкавых войск П. А. Ротмістраву, што ўся магістраль ад Кохана-ва да Талачына і на поўдзень ад горада за-валена трупамі забітых салдат і афіцэраў праціўніка, разбітымі аўтамашынамі і броне-транспарцёрамі, пушкамі, павозкамі, кінутай ваеннай маёмасцю і нарабаваным дабром, што патрэбна некалькі сапёрных батальёнаў і трактароў для ачысткі дарогі.

П. А. Ротмістраў і камандуючы 3-м Бела-рускім фронтам генерал-палкоўнік I. Д. Чар-няхоўскі аб’явілі падзяку воінам 3-га гвар-дзейскага Кацельнікаўскага танкавага кор-пуса за паспяховыя дзеянні па разгрому во-рага і вызваленню Талачына.

Выхад часцей нашага корпуса ў глыбокі тыл аршанска-багушэўскай групоўкі праціў-ніка пераблытаў усе карты гітлераўскага ка-мандавання. Адступаючы з-пад Оршы, фа-шысцкія часці абавязкова траплялі пад агонь нашых танкаў, артылерыі, аўтаматчыкаў. Вечарам 26 чэрвеня ў перадавы атрад кор-пуса была выдзелена 3-я гвардзейская тан-кавая брыгада пад камандаваннем палкоўні-ка К. А. Грыцэнкі. Яна начала імклівае на-ступление ўздоўж аўтамагістралі Масква — Мінск. Увечары 27 чэрвеня, разграміўшы во-рага ў раёне Славеняў, мы выйшлі да ракі Бобр.

3 дзённікавых запісаў старшага тэхніка-лей-тэнанта I. А. Вайнштайна

26-га чэрвеня 1944 года. Наш шлях' пра-лягаў праз Смаляны, Талачын, Бобр, Круп-кі. Рухаліся даволі хутка, нам дапамагалі самалёты, якія ўвесь час віселі ў паветры. У населеных пунктах жыхары сустракаюць нас, плачучы ад радасці. Старая па-свойму нас вітае: плача каля свайго разбуранага дома, недалёка ад дарогі, нізка кланяецца кожнай нашай машыне і двойчы яе хрысціць. Дзяўчаты ўсміхаюцца нам, махаюць хусцін-камі. Хлапчукі бягуць за машынамі і кры-чаць: «Слава наглым героям!». Старыя чынна прыкладваюць рукі да картузаў. У адказ мы ўсім махаем рукамі. У адной вёсцы машына засела ў гразі. Салдаты саскочылі і сталі яе выпіхваць. Купка жанчын, убачыўшы гэта, падбегла да нас і стала дапамагаць. Яны пра-сілі нас хутчэй біць фашыстаў, бо там далей чакаюць нас з такім жа нецярпеннем, як ча-калі яны. Спяшаемся да Талачына. Недалёка ад горада трапілі пад артабстрэл. Прапускаю-чы ўперад танкі, рухаемся далёка ад дарогі. I раптам каманда: выехаць на аўтамагі-страль. Не верым сваім вачам — мы ўкліні-ліся ў сярэдзіну калоны праціўніка, які ад-ступаў. Нашы танкі ішлі ўздоўж аўтамагі-стралі і грамілі ворага. Па праціўніку вяла агонь нават зенітная артылерыя. Раптам мы ўбачылі поезд, які імчаўся на ўсіх парах на захад. Танкісты таксама яго заўважылі і з першага ж стрэлу пацэлілі ў паравоз. Ён спыніўся і зашыпеў, а з вагонаў, як з му-рашніка, сталі выскокваць гітлераўцы і ўця-каць у лес.

Рухацца далей па магістралі стала немаг-чыма. У 16. 00 мы ўжо разам з танкамі шукаем праход сярод пакінутых ворагам бронетран-спарцёраў, машын, павозак. . . Але расчысціць дарогу неабходна, і наш танк ідзе па магі-стралі, разварочваецца то ўправа, то ўлева, скідае на абочыну нямецкае «дабро». Не ве-рылася, што могуць быць такія багатыя мо-гілкі — з машын, павозак, баявой тэхнікі, бое-прыпасаў, фуражу.

Камбат удакладніў, што мы перарэзалі аў-тамагістраль за 1 км на ўсход ад чыгунач-най станцыі Талачын і раздзяліў батальён на тры часткі. Адна засталася на месцы на той выпадак, калі тут паспрабуюць прайсці часці праціўніка з-пад Оршы. Другая частка павінна была імкліва наступаць на горад, каб зламаць супраціўленне фашыстаў, якія заселі на гарышчах і ў падвалах (гэта група гнала потым з горада шматлікіх палонных). Трэцяя група збірала трафеі — папаўняла на-шы запасы.

«Талачын гатоў да прыёму эшалонаў!»

Танки лейтенанта Пасечникова и младшего лейтенанта Лошкарева, перевалив через шос-се, первыми вышли к станции Толочин. После короткого боя они истребили два взвода гит-леровцев и подожгли два железнодорожных эшелона. . .

Как только Пасечников и Лошкарев вор-вались на станцию Толочин, командир роты приказал открыть огонь по вражеским эше-лонам, стоявшим на путях, и живым взять дежурного по станции, не нарушая связи с Оршей.

Этот приказ был выполнен. Первым разго-вор с немецким диспетчером станции Орша вел сам лейтенант Пасечников. Орша запро-сила: «Готов ли Толочин к приему эшело-нов?». В это время грянул выстрел из танка Лошкарева по немецкому эшелону. Фашисты бросились врассыпную, загорелись вагоны.

Пасечников приказал радисту своего танка сесть за аппарат в комнате дежурного по станции и ответить Орше, что к приему эше-лонов Толочин готов, уже один эшелон при-няли. А сам вернулся в свою боевую маши-ну, чтобы огнем поддержать начатый Лош-каревым бой.

Когда к вокзалу один за другим стали под-ходить танки из батальонов Фещенко и Са-мусенко, из-за поворота выскочила немецкая легковая машина. Она остановилась непода-леку от вокзала. Из машины вышел немец-кий генерал. Навстречу ему бежали гитле-ровцы. Генерал попытался их остановить. Вдруг к нему стал приближаться один из наших танков. Фашист попятился к своей ма-шине, а затем пустился наўтек. Но ему не удалось уйти.

На телеграфе продолжал работать радист Пасечникова. С ним говорил сам гитлеров-ский комендант оршанского узла. Советский радист обещал ему «теплую встречу», подоб-ную той, которую получили эшелоны при-_ бывшего в Толочин немецкого генерала.

В течение целого дня советские воины очи-щали московское шоссе от разбитой техни-ки, чтобы обеспечить беспрепятственное про-движение наших войск, наступающих за тан-ками. «Как под Сталинградом!» — говорили участники сражения, окидывая взором поле-битвы под Толочином. . .

Друкуецца па кн. : В боях за Белоруссию. 2 изд. Мн. , 1974. С. 374—375.

3 ЖУРНАЛА БАЯВЫХ ДЗЕЯННЯЎ 3-Й ГВАРДЗЕЙСКАЯ ТАНКАВАЙ МШСКАЙ ЧЫРВАНАСЦЯЖНАЙ БРЫГАДЫ

. . . В связи с плохой переправой в районе Аленовичи в район Мартюхово к 20. 30 26. 06. 44 г. вышел только головной отряд, остальные части задержались на переправе и сумели выйти на шоссе м. Обольцы, Коханово только к 21. 30 26. 06. 44 г.

Достигнув Мартюхово, головной отряд оседлал магистраль Москва — Минск, имея задачей не допустить отхода частей противника из Орши на Борисов, одно-временно помочь 18-й гвардейской танковой бригаде, так как последняя занима-ла и удерживала рубеж на широком фронте.

Противник, разбитый нашими частями, пытался большими группами прорвать-ся в западном направлении.

В 21. 15 256-я пехотная дивизия противника, кавалерия, артиллерия, обозы при поддержке 7—10 тяжелых танков были замечены нашей разведкой в лесу 1 км сев. -зап. Мартюхово. Было установлено, что эта группа имеет задачу про-рваться на запад через Мартюхово.

В течение всего вечера 26. 06. 44 г. и ночи 27. 06. 44 г. головной отряд четыре раза отбивал контратаки противника, пытавшегося прорваться через боевые по-рядки батальона, который ввиду отсутствия пехоты не в состоянии был уничто-жать и задерживать мелкие группы противника.

К 21. 45 26. 06. 44 г. остальные части бригады вышли в район леса, что 800 м юго-зап. Острошапки, где были встречены этим же противником, с которым вел бой 1-й танковый батальон.

Прикрыв шоссе несколькими танками и тяжелыми орудиями, противник не давал остальным частям бригады подойти к 1-му танковому батальону, который продолжал бой с противником.

С выходом наших танков, противник сразу поджег 3 головных танка и ранил командира 2-го танкового батальона гвардии майора Сюсюкина.

Развернувшись по обе стороны шоссе, 2-й, 3-й танковые батальоны и мотори-зованный батальон автоматчиков в течение двух часов вели бой, в основном с живой силой противника. Пехота противника большими группами из Малого Галь-цево стремилась прорваться на Запад, несмотря на ураганный огонь наших тан-ков и автоматчиков, противник, большинство пьяные, прорывался прямо через боевые порядки танков, оставляя сотни трупов на своем пути. В 22. 45 остатки противника, рассеянного огнем наших танков и автоматчиков, мелкими группами ушли лесами на запад.

В результате этих боев противник понес следующий урон в живой силе и тех-нике:

уничтожено более 2000 солдат и офицеров, взято в плен более 700 солдат и офицеров. В технике:

сожжено танков типа «Пантера» 4,

подбито танков типа «Пантера» 1,

уничтожено автомашин с грузами 25, уничтожено лошадей до 250, уничтожено орудий разного калибра 5. Бригада в этих боях понесла следующие потери: сгорело танков Т-34 4.

подбито танков Т-34 3.

убито 12 человек, ранено 17 человек. . .

ЦАМА СССР, ф. 3067, воп. 1, спр. 10, л. 154—156.

Атака з ходу

3 успамінаў Героя Савецкага Саюза Івана Аляксеевіча Сарокіна, былога каман-дзіра разведвальнага батальёна 3-га гв. танкавага корпуса

. . . Наш батальён разведку вёў у большасці выпадкаў боем. Мы былі добра забяспечаны баявой тэхнікай, асабовы склад быў надзей-ны. афіцэры добра падрыхтаваныя. Я як ка-мандзір ганарыўся сваей часцю, верыў у яе магчымасці.

Наш батальён атрымаў задачу: выйсці да Талачына і авалодаць ім, перарэзаць аўта-магістраль Смаленск — Барысаў і чыгунку, не дапусціць адыходу войск праціўніка і руху яго цягнікоў у заходнім напрамку. Атрымаў-шы загад камандзіра корпуса, батальён стаў імкліва рухацца ў напрамку Талачына, зні-шчаючы ворага на сваім шляху. Калі мы падышлі да рэчкі, што працякала на поўдзень ад вёскі Парэчча. выявілася, што мост, па якім павінны рухацца, разбураны. А берагі рэчкі крутыя, і спатрэбіцца шмат часу на пе-раправу. Таму было вырашана пайсці на ўсход і выйсці на аўтамагістраль у -раёне вёскі Азерцы. Я рухаўся на чале батальёна. 3 невялікай вышыні на поўнач ад вёскі доб-ра было відаць, як па аўтамагістралі ў на-прамку Талачына рухаецца вялікая колькасць баявой тэхнікі ворага. Гітлераўцы рухаліся і па дарозе, і побач з ёю. Праціўнік спяшаў-ся адвесці частку сваіх войск на захад. Аб’ект для нападу быў вартым. Марудзіць было нельга, мы даражылі кожнай мінутай. Было вырашана разгарнуць батальён, прыкрыў-шыся вёскай Азерцы, і з ходу атакаваць пра-ціўніка. Батальён хутка разгарнуўся ў бая-вы парадак і імклівай атакай, ведучы агонь з усіх відаў зброі, хутка змяў ворага, вый-шаў на аўтамагістраль і пачаў імклівае на-ступление. Атака батальёна была поўнай не-чаканасцю для праціўніка, і гэта вырашыла ход бою. Як толькі мы выйшлі на шашу і разгарнулі наступление, як па заказу, у небе з’явіліся чатыры нашы штурмавікі і, пікі-руючы, сталі абстрэльваць ворага. Налёт на-шай авіяцыі значна аблегчыў задачу баталь-ёна і ўнёс у стан ворага яшчэ болей панікі. Батальён імкліва рухаўся ўперад па абодва бакі ад шашы, дзе была асноўная групоўка ворага. Ураганным агнём і атакамі мы ўвесь час прыціскалі праціўніка да дарогі, чым моц-на скоўвалі яго манеўр. Гітлераўцы паспра-бавалі перайсці ў контратаку, але мы яе хут-ка адбілі, нанёсшы ворагу вялікія страты. Праўда, на вялікі жаль, пры адбіцці гэтай контратакі загінуў сакратар камсамольскай арганізацыі батальёна. Так нечаканасць на-шага ўдару, імклівыя дзеянні ўсіх падраз-дзяленняў батальёна, рашучасць і ініцыя-тыва нашых салдат вызначылі вынік гэтага наступления. I да поўнага разгрому ворага ў раёне Талачына і авалодання горадам у стане гітлераўцаў была разгубленасць, яны так і не змаглі адбіць удар батальёна.

За ўдзел у гэтай баявой аперацыі многія нашы салдаты і афіцэры былі прадстаўлены да ўрадавых узнагарод. Я быў адзначаны ор-дэнам Леніна.

Лётчыкі — ганаровыя чыгуначнікі

26 июня дивизия получила задачу не дать уйти на запад ни одному железнодорожному эшелону противника, застопорить движение их на участке Орша — Борисов.

Сначала на разведку боем вылетели груп-пы штурмовиков старших лейтенантов Б. С. Окрестина и Л. И. Беды. Окрестину предстоя-ло найти головные эшелоны и остановить их. Его группа летела чуть правее железной до-роги, по обеим колеям которой поезда длин-ной, почти беспрерывной лентой шли лишь в одном направлении — на запад, к Борисову. Много эшелонов стояло на станциях.

У станции Толочин цепочка эшелонов об-рывалась, западнее поездов не было. Веду-щий развернул группу и повел ее на голов-ные эшелоны. Прицелившись, Окрестин сбро-сил две бомбы на паровоз. Удар был на ред-кость метким, одна попала в цель. Бомбы Г. П. Викторова и И. П. Фонарева разорва-лись в сеоедине эшелона.

Вслед за первым столь же успешной атаке подвергся и второй эшелон, что шел по вто-рому пути. Паровоз расстрелял Окрестин. Ведомые били по вагонам. . . Тем временем группа старшего лейтенанта Л. И. Беды ата-ковала замыкающий эшелон.

Звено во главе со старшим лейтенантом Н. И. Семейко действовало иначе. Летчики старались так атаковать железнодорожный эшелон, чтобы он не падал под откос, а оста-вался на путях и закупоривал движение. . .

Эскадрилья капитана В. Ф. Анисова атако-вала железнодорожный эшелон на участке Коханово — Толочин. По приказу ведущего летчики били только по паровозу и железно-дорожному полотну. Аналогично действовали и другие группы.

Подчиненные старшего лейтенанта В. В. Гамзина штурмовали станцию Троцилово, где под парами стояло несколько эшелонов, под-готовленных к отправлению. Несмотря на сильный зенитный огонь, ведущий после уда-ра по паровозу перестроил группу в «круг» и сделал три захода на цель. . .

26 июня полки дивизии произвели 234 са-молето-вылета, в том числе 138 на штурмов-ку эшелонов противника. В результате было

Вуліца імя лётчыка-героя

«Пахадзееўскі мяшок», як трапна назвалі нашы воіны акружэнне і разгром гітлераўцаў пад Талачыном, выліўся ў сапраўднае пабоі-шча.

Неўзабаве пасля вызвалення Талачына ў горадзе пабываў карэспандэнт газеты ваенна-подожжено 15 эшелонов и разбито 10 паро-возов. Кроме того, штурмовики не дали фа-шистам угнать 25 эшелонов, парализовали движение на участке железной дороги Ор-ша — Толочин. Разбитые эшелоны, закупо-рившие пути, достались советским войскам как трофеи.

В тот же день на шоссе Орша — Борисов соединениями 1-й воздушной армии, в том числе и 1-й гвардейской штурмовой авиади-визией, было сожжено и выведено из строя около 4 тыс. автомашин, уничтожено не ме-нее 500 повозок противника.

В районе станции Толочин вплоть до ее освобождения постоянно дежурили штурмо-вики дивизии. Сменяя друг друга в воздухе, «ильюшины» ждали: не появятся ли здесь не-мецкие путеразрушители. И дождались. Груп-пы, которые вели старший лейтенант Л. И. Бе-да и лейтенант А. Я. Брандыс, обнаружили сразу две такие машины. Обе они были уни-чтожены.

Гвардейцы достойно справились с постав-ленной задачей. . .

Гвардейцы не дали врагу вывести из строя железную дорогу от Орши до Борисова, со-хранили более 150 км пути для обеспечения действий советских войск, стремительно на-ступавших в Белоруссии.

Экипажи, отличившиеся в «железнодорож-ной операции», были награждены орденами и медалями, а также нагрудным знаком «По-четный железнодорожник». Этой чести удо-стоились капитаны М. Г. Гареев, Д. В. Кап-рин, А. К, Недбайло, М. Т. Путилин, старшие лейтенанты Л. И. Беда, Ф. С. Бойцов, И. А. Воробьев, В. В. Гамзин, И. И. Лысенко, К. В. Макаров, Б. С. Окрестин, лейтенанты А. Я. Брандыс, А. Ф. Коломоец.

Начальник Белорусской железной дороги за умелые боевые действия по защите Ор-шанского железнодорожного узла и прилега-ющих к нему перегонов от разрушения фа-шистскими захватчиками наградил отличив-шихся летчиков Почетной грамотой и фор-менными железнодорожными фуражками.

Друкуецца з скарачэннямі па кн. : Королев В. О. Гвардейцы первой штурмовой. М. , 1980. С. 86—88.

паветраных сіл «Сталинский сокол» Г. Эль-Рэгістан. На старонках газеты ён апісаў по-дзвігі нашых лётчыкаў-штурмавікоў у небе Беларусі і іх удзел у разгроме ворага. Апі-саў ён і цікавы эпізод, пра які яму расказа-лі мясцовыя жыхары.

Адступаючы пад ударамі нашых войск, гіт-лераўцы захапілі з сабой 450 чалавек — гру-ну жыхароў саўгаса «Райцы» Талачынскага раёна. Калону нявольнікаў заўважылі лёт-чыкі Першай гвардзейскай штурмавой авія-дывізіі. На брыючым палёце яны абстралялі фашысцкія машины і канвой. Гітлераўцы ў паніцы разбегліся. Мірныя савецкія людзі былі выратаваны. Жыхары папрасілі ваенна-га карэспандэнта знайсці лётчыкаў, якія ўдзельнічалі ў гэтай аперацыі, і Г. Эль-Рэгі-стан выканаў іх просьбу. Ад фашысцкай ня-волі жыхароў саўгаса «Райцы» вызвалілі лётчыкі эскадрыллі, якой камандаваў ура-джэнец горада Куйбышава гвардыі капітан Пётр Мікалаевіч Жаўтухін. Слаўны сокал і яго баявыя сябры разам з гвардзейцамі-ка-цельнікаўцамі ў раёне вёскі Азерцы (за ча-тыры кіламетры ад Талачына па шашы Мас-ква — Мінск) удзельнічалі ў знішчэнні жи-вой сілы і тэхнікі гітлераўцаў. Гэта яны раз-бамбілі варожыя эшалоны на ўчастку Ор-ша — Барысаў, не далі гітлераўцам прарвац-ца, уцячы за Бярэзіну. Жаўтухін, а таксама гвардыі маёры Кандакоў і Герасімаў, гвар-дыі лейтэнанты Казянкоў і Асадчых з той жа Першай гвардзейскай штурмавой авіядывізіі, бадай, першымі ў нашай ваеннай авіяцыі былі прадстаўлены да значкоў «Ганаровы чыгуначнік»!

Хто ж ён капітан Жаўтухін, як склаўся яго далейшы лёс, ці дачакаўся Перамогі? Пётр Мікалаевіч Жаўтухін — ураджэнец горада Куйбышава. I першае сваё пісьмо аўтар гэ-тых радкоў адрасаваў у Куйбышаўскі аблва-енкамат.

Вось адказ за подпісам куйбышаўскага аблваенкома. «На Ваша пісьмо паведамляю, што Герой Савецкага Саюза падпалкоўнік у адстаўцы Пётр Мікалаевіч Жаўтухін, 1916 го-да нараджэння, памёр 23 сакавіка 1971 года. Яго жонка Жаўтухіна Марыя Цімафееўна жыве ў горадзе Куйбышаве». Горкая вестка. Жыццё героя абарвалася ва ўзросце 55 га-доў. Падумалася, хто ведае, мо і тут зноў на-гадала пра сябе вайна. . .

Пісьмы ад Марыі Цімафееўны Жаўтухінай пацвердзілі гэта. Расказала яна і пра жыц-цёвы шлях мужа, яго ўдзел у Вялікай Ай-чыннай вайне. У 1937 годзе быў прызваны ў Чырвоную Армію. Скончыў Тоцкую ваейную авіяцыйную школу пілотаў, быў інструкта-рам у званні старшага сяржанта. 3 верасня 1941 года на фронце, спачатку ў разведваль-най авіяцыі, потым у штурмавой, радавы лёт-чык, камандзір звяна, камандзір эскадрыллі.

Паўднёвы фронт, баі за Крым і Данбас, вы-зваленне Беларусі, Літвы, штурмоўка і бам-бёжка ворага ва Усходняй Прусіі. За гады вайны зрабіў 337 баявых вылетаў, збіў не-калькі самалётаў гітлераўцаў, быў неаднара-зова паранены. Вырас ад радавога лётчыка да маёра, штурмана палка. У партыю ўступіў у 1941 годзе, звание Героя Савецкага Саюза прысвоена 10 лютага 1945 года. Узнагаро-джаны многімі ордэнамі і медалямі. Сама Марыя Цімафееўна была разам з мужам на фронце.

Пасля дэмабілізацыі Пётр Мікалаевіч да апошніх дзён свайго жыцця працаваў на куй-бышаўскім заводзе «Строммашына».

Хто можа дапамагчы ў пошуках? Можа, аўтар артыкула пра подзвігі нашых сокалаў у дні вызвалення Беларусі Г. Эль-Рэгістан — вядомы савецкі паэт, адзін з аўтараў тэксту Дзяржаўнага гімна СССР.

Званок у Маскву. Гарольд Эль-Рэгістан слу-хае. Не, карэспандэнтам газеты нашых ваен-на-паветраных сіл быў не ён, а яго бацька Габрыель Эль-Рэгістан. Ён жа Гарольд Габ-рыелевіч, таксама быў у дні Вялікай Айчын-най ваенным карэспандэнтам, але на іншым участку фронту. Бацькі ж даўно няма.

Час няўмольны. Радзеюць і радзеюць рады ветэранаў. . . Пасля вайны ў Новасібірску па-мёр камандзір авіяпалка, дзе служыў Жаў-тухін, В. Д. Жыхараў. Не адказалі аўтару гэ-тых радкоў і некаторыя іншыя героі века-помных дзён вызвалення Беларусі — напэў-на, іх таксама няма ўжо сярод нас. . .

Рашэннем выканкома Талачынскага гарад-скога Савета народных дэпутатаў адна з ву-ліц горада Талачына названа імем Героя Са-вецкага Саюза Пятра Мікалаевіча Жаўтухі-на.                                   Б. Раманаў.

Яны вызвалялі Талачыншчыну. . .

АКРЭСЦІН Барыс Сямёнавіч. Герой Савец-кага Саюза (13. 4. 1944). Нарадзіўся 18. 2. 1923 г. ў Маскве. 3 рабочых. Рускі. Член КПСС з 1943 г. 3 верасня 1942 г. на Сталінградскім, Паўднёвым, 4-м Украінскім і 3-м Беларускім франтах. Намеснік камандзіра эскадрыллі штурмавога авіяпалка гвардыі ст. лейтэнант Б. С. Акрэсцін з верасня 1942 г. да снежня 1943 г. здзейсніў 381 баявы вылет на штур-моўку жывой сілы і баявой тэхнікі праціў-ніка. Удзельнічаў у вызваленні Талачына — штурмаваў варожыя эталоны на ўчастку чы-гункі Орша — Талачын. 6. 7. 1944 г. ў час баёў па ліквідацыі нямецкай групоўкі, якая пра-рывалася з мінскага «катла», яго самалёт быў падбіты. Ахопленую агнём машыну лётчык накіраваў на варожую калону, знішчыў шмат гітлераўцаў. Б. С. Акрэсцін пахаваны ў Мін-ску, дзе яго імем названы вуліца, завулак, 65-я сярэдняя школа, на тэрыторыі якой уста-ноўлены помнік.

АЛЫПЭЎСКІ Мікалай Міхайлавіч. Герой Савецкага Саюза (24. 3. 1945). Нарадзіўся 27. 1. 1919 г. ў г. Сквіра Кіеўскай вобласці. Укра-інец. Член ВЛКСМ. 3 1941 г. на Заходнім, Ленінградскім і 3-м Беларускім франтах. Ка-мандзір танка малодшы лейтэнант М. М. Аль-шэўскі вызначыўся пры вызваленні Віцеб-скай і Мінскай абласцей. 26. 6. 1944 г. ў баі ка-ля в. Кісялі Талачынскага раёна экіпаж пад яго камандаваннем знішчыў танк «тыгр», 4 гарматы і 8 аўтамашын з пяхотай праціўні-ка, на станцыі Коханава Талачынскага раёна вызваліў больш за 150 савецкіх грамадзян ад вывазу ў Германію. У ліпені 1944 г. пры лік-відацыі варожай групоўкі ў мінскім «катле» экіпаж на чале з М. М. Альшэўскім знішчыў 2 танкі, 20 аўтамашын з ваенным грузам, 70 гітлераўцаў і ўзяў у палой больш за 200 сал-дат і афіцэраў праціўніка. М. М. Альшэўскі загінуў у баі 22. 8. 1944 г. Пахаваны ў Віль-І нюсе. Яго імем названа вуліца ў Мінску.

26 чэрвеня 1944 г. танкавы батальён. у складзв якога дзейнічаў экіпаж Альшэўскага, атрымаў за-І гад перарэзаць чыгунку Орша — Лепель. Калі па-І чаўся бой, танк Альшэўскага ў ліку періпых пра-І рваўся праз варожыя заслоны, але каля в. КісялЯ Талачынскага раёна быў спынены агнём праціѵі ніка. Камандзір батальёна па радыё загадаў Аль-І шэўскаму разведкай боем высветліць абстаноўкуі Праціўнік, які займаў абарону ў гэтым раёне, ша-| лёна супраціўляўся. Ён увесь час падкідваў рэ-І зервы, пераходзіў у контратакі. Малодшы лейтэі нант Альшэўскі непрыкметна вывеў свой Т-34 да] дарогі і ўбачыў, што па ёй у напрамку пярэднягі краю рухаюцца грузавікі з варожымі салдатаміі

— Уперад! — загадаў Мікалай.

Танк вырваўся з хмызняку і, ведучы на хадуі агонь, урэзаўся ў аўтакалону, перакуліў I раздуі шыў некалькі аўтамашын, на вялікай скорасці стаў прасаваць поле, па якім разбегліся гітлераў! цы. Многа іх тут палягло. Прарваліся ў глыб ва-| рожай абароны і іншыя нашы танкі. Гііглераўскаа камандаванне кінула супраць іх «тыграў». Экіпа-І жу Мікалая Альшэўскага да гэтага часу не да4 водзілася сустракацца з хваленымі фашысцкімі машынамі, але ніхто з нашых танкістаў не пахісЧ нуўся. Альшэўскі ўмела манеўраваў на полі бои і першым падпаліў варожы танк.

Неўзабаве Альшэўскі вызначыўся ў баі на стан-| цыі Коханава. Танк пад яго камандаваннем ува-І рваўся на пазіцыю ворага, раздушыў гусеніцамі два станковыя кулямёты, вывеў са строю паравоз, які быў падрыхтаваны цягнуць вагоны з савецкімі грамадзянамі на катаржныя работы ў Германію!

За подзвігі, здзейсненыя на беларускай зямлі] Альшэўскі быў прадстаўлены да звания Героя Са-вецкага Саюза. На жаль адважны танкіст не пас-1 пеў атрымаць высокую ўзнагароду. У адным I баёў пры вызваленні Літоўскай ССР ён загінуу смерцю храбрых.

БЯДА Леанід Ігнатавіч. Двойчы Герой Саи вецкага Саюза (26. 10. 1944 і 29. 6. 1945). Гене-! рал-лейтэнант авіяцыі (1972). Заслужены ва-І енны лётчык СССР (1971). Нарадзіўся 16. 81 1920 г. ў сяле Новапакроўка Урыцкага раа на Кустанайскай вобласці. 3 сялян. Украі нец. Член КПСС з 1942 г. Скончыў Арэнбури скую авіяцыйную школу пілотаў (1942)1 ваенна-паветраную акадэмію (1950), Ваеннуи акадэмію Генштаба (1957). У Чырвонай Ам міі з 1940 г. Са жніўня 1942 г. на Сталін! градскім, Паўднёвым, 4-м Украінскім, 3-1 Беларускім франтах — пілот, старшы пілот намеснік камандзіра і камандзір эскадрыллі памочнік камандзіра 75-га гвардзейскага штурмавога авіяпалка. Удзельнік Сталінград-скай бітвы, вызвалення Украіны, Крыма, Бе-ларусі (у тым ліку Талачыншчыны), Літвьп наступальных аперацый ва Усходняй Пруси і Польшчы. Здзейсніў 214 баявых вылетай Пасля вайны камандаваў авіяцыйным пал-ком, дывізіяй, авіяцыяй Беларускай ваеннаи акругі. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР 5-гі склікання. Трагічна загінуў 26. 12. 1976 г. Па-хаваны ў Мінску, дзе яго імем названа ву-ліца. Бюст Л. I. Бяды ўстаноўлсны ў Куста-наі.

ГАРЭЕЎ Муса Гайсінавіч. Двойчы Герой Савецкага Саюза (23. 2 і 19. 4. 1945). Нарадзіў-ся 9. 7. 1922 г. ў в. Ілякшыдзе Ілішэўскага ра-ёна Башкірскай АССР. 3 сялян. Башкір. Член КПСС з 1944 г. Скончыў ваенна-авіяцыйную школу (1942), Ваенную акадэмію імя Фрун-зе (1951), Ваенную акадэмію Генштаба (1959). У Чырвонай Арміі з 1940 г. На фрон-це з верасня 1942 г. — пілот, камандзір звя-на, эскадрыллі, штурман 76-га гвардзейскага штурмавога авіяпалка. Удзельнік баёў над Сталінградам, у Данбасе, Крыме, Беларусі, Польшчы, Германіі. Удзельнік вызвалення Барысава, Віцебска, Оршы, Талачына, Мін-ска, Гродна. Здзейсніў 250 баявых вылетаў. Да 1964 г. М. Г. Гарэеў знаходзіўся на ад-казных камандных пасадах у Савецкай Ар-міі, палкоўнік. Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР 2—4-га скліканняў. Жыве ў Уфе, дзе да 1977 г. працаваў старшынёй абласнога ка-мітэта ДТСААФ Башкірскай АССР. Бюст ге-роя ўстаноўлены ў Уфе.

3 успамінаў Б. Карнілава, афіцэра запасу ВПС, удзельніка Вялікай Айчыннай вайны

«Чорнай смеряю» празвалі гітлераўцы зорка-крылыя самалёты-штурмавікі Іл-2. Добра абсталя-ваныя рознымі відамі навейшай для таго часу зброі, яны наводзілі жах на праціўніка. Авіятары іх называлі лятучымі танкамі.

Па-майстэрску вадзіў свой «Іл» двойчы Герой Савецкага Саюза, слаўны сын башкірскага народа Муса Гарэеў. Энергічны і валявы, смелы і рашу-чы ён асабістым прыкладам натхняў лётчыкаў-штурмавікоў, сваіх вядзёных. Разам са сваімі бая-вымі сябрамі ён бамбіў і штурмаваў варожыя эта-лоны, аэрадромы, абарончыя ўмацаванні, чыгунач-ныя вузлы і станцыі, артылерыйскія пазіцыі, жы-вую сілу ворага ў час Беларускай аперацыі. Удзельнічаў I ў вызваленні Талачына.

I вось атрыманы чарговы загад камандавання. «Ілы» ўзмываюць у неба. Баявым строем «Пра-вы пеленг» у выглядзе лесвічкі яны ляцяць у на-прамку Талачына. Лётчыкі спачатку абходзяць горад з боку, уздоўж аўтамагістралі, што вядзе на Мінск, потым, рэзка зніжаючыся і робячы раз-варот, накіроўваюцца да станцыі Талачын, забітай варожымі эталонамі.

•— Біць перш за ўсё па паравозах,— камандуе Муса Гарэеў сваім вядзёным.

Серыі фугасных авіябомбаў, нібы шчупакі. ля-цяць на паравозы. Вогненныя шапкі выбухаў ска-ланулі зямлю і паветра. Некалькі паравозаў спра-буюць манеўраваць, але хутка і яны знікаюць за белай заслонай пары, спыняюцца. Яшчэ некалькі захадаў і цэль накрыта. Баявым строем «Фронт» Муса вядзе «Ілы» на свой аэрадром. Баявое за-дание выканана. За тое, што лётчыкі не нанеслі вялікіх страт станцыйным будынкам і эталонам, нагружаным награбленым народным дабром (яно дасталося пасля яго гаспадарам), лётчыкі атры-малі падзяку камандавання. Многія з іх, у тым ліку і Муса Гарэеў, былі удастоены звания «Га-наровы чыгуначнік».

У адным экіпажы з М. Гарэевым вызваляў Талачыншчыну і кавалер ордэна Славы трох

ступеняў Аляксандр Іванавіч Кір’янаў. А. I. Кір’янаў нарадзіўся ў сяле Нікіціна Курган-скай вобласці. У Чырвоную Армію яго пры-звалі напярэдадні Вялікай Айчыннай вай-ны. Быў майстрам па авіяўзбраенні. У сорак трэцім скончыў курсы паветраных стралкоў-радыстаў і ў тым жа годзе прыбыў на фронт. Яго прызначылі ў экіпаж камандзіра эска-дрыллі гвардыі старшага лейтэнанта Мусы Гарэева. Праз месяц ён быў удастоены пер-шай узнагароды — медаля «За адвагу». Вая-валі на поўдні. У пачатку сорак чацвёртага за актыўныя дзеянні па знішчэнню варожай пераправы на Дняпры Аляксандр Кір’янаў быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сця-га. Пасля вызвалення Крыма авіяцыйнае злу-чэнне, у якім служылі Кір’янаў і Гарэеў, увайшло ў састаў 3-га Беларускага фронту. Яны служылі ў праслаўленай Першай гвар-дзейскай штурмавой авія дывізіі і прымалі ўдзел у вызваленні ад акупантаў Талачына і Талачынскага раёна. Некалькі разоў адваж-ныя авіятары рабілі налёты на чыгуначную станцыю Талачын. У небе Беларусі паветра-ны стралок разам з камэскам зрабілі 36 бая-вых вылетаў, знішчылі шмат ваеннай тэхні-кі і жывой сілы праціўніка. У Беларусі яго ўзнагародзілі ордэнам Славы III ступені. Салдацкі ордэн Славы II ступені яму быў уручаны за ратныя подзвігі ў Літве, а ордэн Славы I ступені і ордэн Айчыннай вайны I ступені ён атрымаў ва Усходняй Прусіі.

Пасля вайны Аляксандр Іванавіч Кір’янаў скончыў інстытут і працаваў старшим экана-містам Кубанскага навукова-даследчага ін-стытута трактароў і сельгасмашын, жыў у горадзе Новакубанску. Памёр у 1972 годзе.

ДАЙНЕКШ Павел Іванавіч. Герой Савец-кага Саюза (24. 3. 1945). Нарадзіўся 18. 12. 1918 г. на хутары Папаснае Калачэеўскага раёна Варонежскай вобласці. 3 сялян. Рускі. Кандидат у члены КПСС. У Чырвонай Арміі

з 1941 г. 3 ліпеня 1943 г. на Варонежскім і 3-м Беларускім франтах. Вызначыўся пры вызваленні Талачына, Барысава і Мінска. 26. 6. 1944 г. танкавая рота пад камандаван-нем гвардыі лейтэнанта П. I. Дайнекіна аб-ходным манеўрам перарэзала шашу Орша — Мінск, першая ўварвалася ў Талачын, раз-граміла групоўку праціўніка і адрэзала яму шлях да адступлення. У баях за Барысаў, Мінск і Вільнюс знішчыла 9 танкаў, 21 сама-ходную пушку і 29 палявых гармат, 60 міна-мётаў, 62 бронетранспарцёры, 234 аўтамашы-ны і каля 400 гітлераўцаў. П. I. Дайнекін за-гінуў 22. 3. 1945 г/ў баі за г. Сопат (Поль-шча). Імем героя названа школа нарадзіме.

3 узнагароднага ліста П. I. Дайнекіна

. . . Тов. Дейнекин в боях на 3-м Белорусском фрон-те с 26. 6 по 9. 7. 44 года в районах: Селец — Толо-чин — Борисов — Минск — Вильно проявил муже-ство и геройство.

Смело и дерзко водил в атаки на врага свою танковую роту. 26. 6. 44 года совершил смелый об-ходной маневр в районе шоссейной дороги Орша — Минск, его рота первая ворвалась в город Толочин. разгромила группировку противника и отрезала путь отхода противнику на город Минск.

В последующих боях за город Борисов, Минск, Вильно рота тов. Дейнекина продолжала стреми-тельно продвигаться вперёд, нанося огромные по-тери противнику в живой силе и технике. . .

Командир 1 танкового батальона 19 гв. танковой бригады гвардии капитан — Фещенко.

КАЗЯНКОЎ Васіль Георгіевіч. Герой Са-вецкага Саюза (19. 4. 1945). Нарадзіўся 17. 2. 1923 г. ў г. Кувандык Арэнбупгскай воблас-ці. 3 рабочых. Рускі. Член КПСС з 1943 г. Скончыў Акцюбінскую авіяцыйную школу (1942). На фронце з 1942 г. Удзельнік баёў пад Сталінградам, вызвалення Украіны, Бе-ларусі. За гады вайны здзейсніў 308 баявых вылетаў. Камандзір эскадрыллі штурмавога авіяпалка гвардыі старшы лейтэнант В. Г. Казянкоў пры вызваленні Віцебскай воблас-ці 26. 6. 1944 г. двойчы штурмаваў эталоны праціўніка, што ішлі ад станцыі Орша; раз-біў эталон на перагоне Трацылава — Тала-чын, у выніку былі знішчаны паравоз, 15 вагонаў і платформ з танкамі і іншай тэх-нікай праціўніка. За ўдзел у вызваленні Та-лачына В. Г. Казянкоў быў узнагароджаны ордэнам Аляксандра Неўскага. Усяго за Вя-лікую Айчынную вайну атрымаў 8 ордэнаў: Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны I ступе-ні, чатыры ордэны Чырвонага Сцяга, ордэн Леніна. Загінуў В. Г. Казянкоў пры штурме Кёнігсберга (накіраваў свой палаючы сама-лёт на скопішча баявой тэхнікі ворага). Імем героя названы траўлер Калінінградскага тра-лавага флоту, вуліца і васьмігадовая школа № 22 у Акцюбінску, дзе ён вучыўся, на шко-ле ўстаноўлена мемарыяльная дошка.

КАЛАШНІКАЎ Мікалай Сямёнавіч. Герой Савецкага Саюза (24. 3. 1945). Нарадзіўся 18. 12. 1913 г. ў г. Фрунзе. 3 сялян. Рускі. Член КПСС з 1941 г. Скончыў сельскагаспадарчы тэхнікум (1934), Ташкенцкае ваенна-пяхот-нае вучылішча імя Леніна (1938), паскора-ны курс Ваеннай акадэміі імя Фрунзе (1942). У Чырвонай Арміі з 1935 г. На фронце з мая 1942 г.

У баях за вызваленне Талачыншчыны асаб-ліва вызначыліся воіны 19-й гвардзейскай танкавай арміі. Летам 1944 г. ваяваў у скла-дзе гэтай арміі і гвардыі маёр Мікалай Ка-лашнікаў. Праўда, танкістам ён не быў, а ўзначальваў батальён аўтаматчыкаў, які ўваходзіў у склад адной з танкавых брыгад. У час прарываў аўтаматчыкі ішлі ў бой на танках або непасрэдна за танкамі, атакуючы ворага.

26. 6. 1944 г. батальён М. С. Калашнікава су-месна з танкамі адрэзаў праціўніку шлях да адступлення па шашы Орша — Мінск каля г. п. Талачын. Аўтаматчыкі батальёна і тан-кісты толькі за 4 дні наступления знішчылі 2 чыгуначныя эталоны, 190 аўтамашын, 5

цебскай вобл. Танкавы батальён пад яго ка-мандаваннем 25—27. 6. 1944 г. адбіваў контр-атакі каля в. Смаляны Аршанскага р-на і станцыі Талачын, у тыле аршанскай групоў-кі ворага перарэзаў гітлераўцам шлях да ад-ступлення па шашы і чыгунцы Орша — Мінск, захапіў 7 эшалонаў з грузам, 15 са-маходных гармат, 3 супрацьтанкавыя бата-рэі, 40 бронетранспарцёраў праціўніка, што садзейнічала паспяховаму наступлению тан-кавай брыгады. У 1947—1961 гг. на партый-най рабоце, з 1961 г. ў органах КДБ і МУС. Жыве ў Харкаве.

АБЕСАЛОМ СЦЯПАНАВІЧ АДАМІДЗЕ

танкаў, 35 бронетранспарцёраў, каля 2 ты-сяч салдат і афіцэраў праціўніка. М. С. Ка-лашнікаў загінуў 14. 8. 1944 г. ў баі на тэры-торыі Літоўскай ССР. Пахаваны на вайско-вых могілках у Каўнасе. На магіле пастаў-лены помнік. Імя героя ўвекавечана на мема-рыяльных дошках у школе г. Фрунзе, дзе ён вучыўся, і ў Ташкенцкім ваенным вучылі-шчы.

МАРЦЬЯНАЎ Мікалай Іванавіч. Герой Са-вецкага Саюза (19. 4. 1945). Нарадзіўся 15. 12. 1923 г. ў г. Макушына Курганскай вобласці. 3 рабочых. Рускі. Член КПСС з 1946 г. Скон-чыў ваенную авіяцыйную школу пілотаў (1943), Ваенна-паветраную акадэмію (1952). У Чырвонай Арміі з сакавіка 1941 г. 3 лі-пеня 1943 г. на Паўднёвым, 4-м Украінскім, 3-м Беларускім франтах — лётчык, камандзір звяна, потым эскадрыллі штурмавога авія-палка. Удзельнік баёў у Данбасе, Таўрыі, пад Севастопалем, на Беларусі, у Літве. Поль-шчы, Усходняй Прусіі. Здзейсніў 175 бая-вых вылетаў. У чэрвені — ліпені 1944 г. гвар-дыі капітан М. I. Марцьянаў штурмаваў пазіцыі ворага ў раёне Оршы, Віцебска, бам-біў ваенныя эталоны праціўніка на чыгун-цы Орша — Мінск. Удзельнік вызвалення Та-лачына. Вызваляў Мінск, удзельнічаў у лік-відацыі варожай групоўкі на паўднёвы ўсход ад горада. Да 1971 г. служыў у Савецкай Ар-міі, палкоўнік. Працуе выкладчыкам у Уль-янаўску.

ФЁШЧАНКА Пётр Васілевіч. Герой Савец-кага Саюза (24. 3. 1945). Генерал-маёр (1965). Нарадзіўся 3. 7. 1922 г. ў сяле Прышыб Кра-мянчугскага раёна Палтаўскай вобласці. 3 сялян. Украінец. Член КПСС з 1942 г. Скон-чыў 2-е Саратаўскае танкавае вучылішча (1941), Харкаўскі педагагічны інстытут (1950), Харкаўскую партыйную школу (195І). У Чырвонай Арміі з 1940 г. На фронце са жніўня 1941 г. Гвардыі капітан П. В. Фе-шчанка вызначыўся ў баях за вызваленне Ві-

Старшы лейтэнант А. С. Адамідзе не вяр-нуўся ў родны Тбілісі. Ён загінуў пры выз-валенні літоўскага горада Каўнаса, там і па-хаваны. Але жыве памяць аб храбрым ка-мандзіры танкавай роты. Адважна ваяваў Адамідзе. Яшчэ да пачатку наступления Чыр-вонай Арміі ў Беларусі летам 1944 г. ён быў узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга і Чырвонай Зоркі.

Найбольш вызначыўся ён пры вызваленні Талачынскага раёна. Наступление нашых войск было ў разгары. Танкістаў кінулі на прарыў і яны імкліва наступалі на захад. Рота лейтэнанта Адамідзе ішла на чале тан-кавай брыгады. У жорсткім баі 26 чэрвеня 1944 г. каля Талачына яна знішчыла 5 ва-рожых танкаў (2 з іх падбіла машина Ада-мідзе), 4 супрацьтанкавыя гарматы, 30 кон-ных павозак гітлераўцаў.

Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 24 красавіка 1945 г. за подзвігі, здзейсненыя ў раёне Талачына, гвардыі стар-ты лейтэнант А. С. Адамідзе ўзнагароджаны ордэнам Леніна.

ІВАН ЦІМАФЕЕВІЧ АРЦЁМ’ЕЎ

Нарадзіўся Арцём’еў у 1917 годзе ў сяле Азоўка Баброўскага раёна Варонежскай воб-ласці ў сям’і селяніна-бедняка. У сваёй род-най вёсцы скончыў няпоўную сярэднюю шко-лу. Любіў многа чытаць, быў Чулым тавары-шам. Захапляўся тэхнікай. Працаваў трак-тарыстам у калгасе імя Э. Тэльмана. У 1938 годзе Івана Цімафеевіча прызвалі ў рады Чыр-вонай Арміі. Ён сумленна выконваў свой во-інскі абавязак. Удзельнічаў у савецка-фін-ляндскай вайне 1939—1940 гадоў. 12 сакаві-ка 1940 года на востраве Муста-Саары пад-раздзяленнем 69-га стралковага палка 97-й дывізіі была занята абарона. Фіны ўсю ноч пераходзілі ў контратаку. Але радавы Ар-цём’еў трапным кулямётным агнём ѵмела адбіваў націск ворага. Лазутчыкі праціўніка

спрабавалі знішчыць разлік смельчака. А ка-лі скончыліся патроны, Арцём’еў падпусціў ворага на 20 метраў і знішчыў яго граната-мі. У топ жа дзень, знаходзячыся за 30—40 метраў ад праціўніка, Арцём’еў паліваў яго свінцовым градам і закідваў гранатамі. За тэты подзвіг Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 7 красавіка 1940 года рада-вому I. Ц. Арцём’еву прысвоена звание Ге-роя Савецкага Саюза.

У 1940 годзе Іван Цімафеевіч паступіў у авіяцыйнае вучылішча і паспяхова яго скон-чыў. Далейшы баявы шлях героя працягваў-ся ў 115-м гвардзейскім авіяпалку 7-й авія-дывізіі. Будучы намеснікам камандзіра эска-дрыллі, разам са сваімі баявымі сябрамі ён граміў нямецкіх акупантаў у небе пад Мас-квой і над Беларуссю. На рахунку лётчыка-знішчальніка камуніста Арцём’ева дзесяткі баявых вылетаў. Не было выпадку, каб ён не выканаў задания камандавання.

26 чэрвеня 1944 года пры вызваленні Та-лачыншчыны, праявіўшы мужнаець і герой-ства, Іван Цімафеевіч Арцём’еў загінуў у па-ветраным баі над вёскай Славені. Апошні бой савецкага сокала добра памятаюць мясцовыя жыхары. Сама смерць бясстрашнага лётчы-ка з’яўляецца сапраўдным подзвігам. У апош-нія хвіліны свайго жыцця ён думаў не аб сабе. Ён думаў аб людзях унізе, якім пры-нёс вызваленне. Цяжка паранены, ён ней-кім цудам у апошнія секунды адвёў палаю-чы самалёт ад вёскі і накіраваў яго ў рэчку паміж Славенямі і Зарэччам. Пахаваны I. Ц. Арцём’еў у брацкап магіле ў в. Славені.

У тым баі разам з I. Ц. Арцём’евым змагаў-ся і ўраджэнец Талачыншчыны, выпускнік Славенскай сярэдняй школы, гвардыі лей-тэнант Уладзімір Антонавіч Пасюцін.

С. Благуш.

ЖАК ГАСТОН

Імя французскага лётчыка з праслаўленай ‘эскадрыллі «Нармандыя — Нёман» Жака Га-• стона навечна ўпісана ў летапіе інтэрнацыя-нальнага брацтва барацьбітоў супраць фа-шызму. Адважны сын Францыі загінуў смер-цю героя ў небе Беларусі, змагаючыся за свабоду французскага і савецкага народаў.

Увечары 25 чэрвеня 1944 года дзве групы знішчальнікаў атрымалі задание прыкрыць з паветра нашы пазіцыі ў раёне Барысава. Самалёты праціўніка патрулявалі над Бера-зіной. Тут і завязаўся бой. Сямі самалётаў не далічыліея ў той дзень гітлераўцы. Але ў тэ-ты дзень не вярнуўся з бою і любімец часці Жак Гастон. Яго самалёт, падбіты над в. Сла-вені Талачынскага раёна, упаў недалёка ад вёскі Аўхуты. Жак Гастон пасмя-ротна быў удастоены вышэйшых ваенных узнагарод сваёй Радзімы, а ў кастрычніку 1945 года ў савецкім пасольстве ў Парыжы яго бацьку доктару Эдгару Гастону была ўручана савецкая баявая ўзнагарода сына — ордэн Айчыннай вайны II ступені. Астанкі слаўнага французскага лётчыка спачатку бы-лі пахаваны ў вёсцы Ільяне, а напярэдадні 25-годдзя Перамогі над фашыецкай Германіяй перапахаваны ў брацкую магілу воінаў і пар-тызан у вёсцы Славені каля аўтамагістралі Масква — Мінск. На святкаванне 25-годдзя Перамогі ў Савецкі Саюз прыязджала маці Жака Гастона — Александрына Гастон. 10 мая 1970 г. яна наведала магілу сына ў Славенях, дзе яе чакала гасцінная, хвалюючая сустрэ-ча.

Матэрыялы пра Жака Гастона і яго подзвіг у небе Беларусі (рэшткі самалёта, парашута і інш. ) зберагаюцца ў Барысаўскім краязнаў-чым музеі. Яго імя носіць сярэдняя школа № 9 горада Барысава і піянерская дружына гэтай школы.

* * *

3 ЖУРНАЛА БАЯВЫХ ДЗЕЯННЯЎ 1-ГА АСОБНАГА ЗНІШЧАЛЬНАГА АВІЯПАЛКА «НАРМАНДЫЯ» ЗА ЧЭРВЕНЬ МЕСЯЦ 1944 ГОДА

26 чэрвеня 1944 года . . . Над пунктом Славени (12 км ю-з Толочин) два замыкающих группы мл. лей-тенанты Гастон и Лемар были внезапно атакованы 2 ФВ-190, в результате их ата-ки летчик Гастон был сбит, а самолет летчика Лемар был подбит и он с боль-шими трудностями дотянул до своего аэродрома, где олагополучно произвел по-садку. Для отражения атаки этих ФВ-190 от группы откололись ст. лейтенант Муанэ и мл. лейтенант Табурэ. На высоте 2300 м зашли им в хвост, атаковали их, в результате чего ст. лейтенант Муанэ с первой же атаки поджег одного ФВ-190, который загорелся и упал у деревни Печеновка (10 км с-з Толочин), мл. лей-тенант Табурэ с первой атаки подбил второй ФВ-190, который начал уходить пи-кированием, но Табурэ нагнал его пикированием и сбил. . .

ЦАМА СССР, ф. 20265, воп. 1, спр. 33, л. 398.

СЯРГЕЙ ДЗМІТРЫЕВІЧ ГЕРАСІМАЎ

С. Дз. Герасімаў нарадзіўся ў 1925 годзе ў вёсцы Чыжова Собінскага раёна Уладзі-мірскай вобласці. Скончыў ваеннае вучылі-шча. У 1939 г. ваяваў з японцамі і быў узна-гароджаны медалём «За адвагу». У гады Вя-лікай Айчыннай вайны па-геройску змагаўся супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў, удзельнічаў у вызваленні ад ворага Віцеб-скай, Магілёўскай, Мінскай абласцей. Многа разоў штурмаваў войскі праціўніка, акружа-нага пад Мінскам.

26 чэрвеня, у дзень вызвалення Талачына, гвардыі маёр Герасімаў вадзіў сваю эска-дрыллю на знішчэнне варожых чыгуначных эшалонаў на ўчастку Орша — Талачын. За два баявыя вылеты яго групай самалётаў бы-лі знішчаны 1 паравоз, 16 вагонаў, разбіты 6 платформаў з танкамі і аўтамашынамі і іншыя аб’екты. За час, што прабыў на фрон-це Сяргей Дзмітрыевіч, ён быў узнагароджа-ны пяццю ордэнамі і Залатой Зоркай Героя Савецкага Саюза.

10 жніўня 1944 г. ён, камандзір эскадрыл-лі, павёў сваё падраздзяленне штурмавікоў Іл-2 на баявое задание. Трэба было разбам-біць эталон з гаручым і баявую тэхніку, якія знаходзіліся на станцыі Альвітас. Пасля та-го, як былі зроблены два баявыя заходы, у самалёт трапіў снарад. Штурмавік загарэўся.

— Паранены. . . Іду на таран. . .

Гэтыя апошнія словы былі сказаны па ра-цыі. Камандзір знайшоў у сабе сілы, каб за-гадаць паветранаму стралку пакінуць сама-лёт на парашуце. А сам накіраваў свой са-малёт на чыгуначны састаў. Адбыўся моцны выбух. Праз некалькі дзён гвардыі маёру Ге-расімаву С. Дз. Указам Прэзідыума Вярхоў-нага Савета СССР было пасмяротна прысво-ена звание Героя Савецкага Саюза.

ЦІХАН ЯФРЭМАВІЧ КАРТАШОЎ

Ц. Я. Карташоў нарадзіўся ў Карачаўскім раёне Бранскай вобласці ў сям’і селяніна. Перад Вялікай Айчыннай вайной лейтэнант Карташоў служыў у г. Брады на Львоўшчы-не. Батарэя пад яго камандаваннем знаходзі-лася непадалёку ад граніцы, і ў першыя ж гадзіны нападу непрыяцеля артылерысты ўступілі ў бой. Потым двойчы Карташоў трапляў у акружэнне. Выходзіў з яго і зноў працягваў ваяваць.

1944 год. . . 376-ы гвардзейскі цяжкі сама-ходны артылерыйскі полк пад камандаваннем Карташова наступав на галоўным напрамку. Артылерысты грамілі праціўніка і каля Та-лачына, дзе скапілася многа варожых войск. Цяжкія снарады з самаходак нанеслі гітле-раўцам значны ўрон. Ад Талачына наступа-лі на Барысаў і Мінск, далей — на Вільнюс. Тут палку была прысвоена ганаровая назва «Вільнюскі». Закончыў ваяваць гвардыі пал-коўнік Ц. Я. Карташоў на тэрыторыі Поль-шчы, каля Гданьска. Быў узнагароджаны шасцю ордэнамі.

Пасля вайны Ціхан Яфрэмавіч Карташоў шмат гадоў служыў у арміі. Дэмабілізаваў-шыся, пасяліўся ў Бранску, працаваў у аў-тагаспадарцы.

ГЕОРГІЙ МІКАЛАЕВІЧ НЯФЕДАЎ

Сяржант Г. М. Няфёдаў быў паветраным стралком-радыстам 74-га гвардзейскага штур-мавога авіяпалка. За мужнасць, адвагу ў ба-рацьбе з ворагам Георгій Мікалаевіч узна-гароджаны ордэнамі, сярод якіх 3 ордэны Славы. Ордэн Славы III ступені атрымаў за актыўны ўдзел у вызваленні Талачына і Ла-гойска.

26 чэрвеня 1944 года ў складзе шасцёркі Іл-2 гвардыі сяржант Г. М. Няфёдаў удзель-нічаў у налёце на варожыя войскі ў Тала-чыне. У гэты час у небе з’явіліся варожыя знішчальнікі. Няфёдаву ўдалося адбіць дзве атакі супраць свайго самалёта. Праціўніку былі нанесены вялікія страты і ў гэтым знач-ная заслуга стралкоў-радыстаў. У той жа дзень, у час другога вылету на Талачын, Г. М. Няфёдаў знішчыў дзве аўтамашыны праціўніка. Самым складаным быў трэці вы-лет. На гэты раз яго правядзенню спрабава-лі перашкодзіць дванаццаць гітлеоаўскіх знішчальнікаў. Пяць атак адбіў Георгій Мі-калаевіч. У гэтым баі нашы штурмавікі зні-шчылі адзін самалёт праціўніка. 29 чэрвеня захопнікі не далічыліся яшчэ аднаго сама-лёта.

Вайну Няфёдаў скончыў афіцэрам. Вярнуў-ся дадому, у горад Андрэапаль Калінінскай вобл. Скончыў тэхнікум і стаў працаваць у

лясной прамысловасці. Як і баявое майстэр-ства, старанная праца Георгія Мікалаевіча ў мірныя дні высока ацэнена — да яго баявых узнагарод дабавіўся ордэн Кастрычніцкай Рэвалюцыі.                       П. Максімаў.

РЫГОР ПАЛУЯНАЎ

Лётчыку 136-га авіяпалка 1-й штурмавой авіядывізіі камсамольцу Рыгору Палуянаву давялося ўдзельнічаць у паветраных баях на Украіне, пры разгроме гітлераўцаў у Кры-ме. Беларусі, Прыбалтыцы, Усходняй Прусіі. Толькі за адзін год вайны ён зрабіў 110 бая- • вых вылетаў, правёў 15 паветраных баёў і -ва ўсіх атрымаў перамогу. Ён асабіста зні-шчыў 38 танкаў, 7 самалётаў, больш за 100 гармат, каля 4 тысяч варожых салдат і афі-цэраў, спаліў 4 эталоны з танкамі і гару-чым, разбіў 150 аўтамашын з жывой еілай і тэхнікай, патапіў у моры 2 буйныя транспар-ты з фашыстамі.

У паветраных баях за вызваленне Тала-чыншчыны Палуянаў лятаў у групе маёра Герасімава.

— Захаваць дарогу! Не даць варожым эта-лонам прайсці на захад! — такі быў загад камандуючага паветранай арміяй.

На задание вылецеў увесь полк — 4 вась-мёркі штурмавікоў. Герасімаўцам трэба бы-ло разбіць галаўныя эталоны на станцыі Ко-ханава і закрыць дарогу астатнім. Другім групам даручалася знішчыць замыкаючыя эталоны і, галоўнае, пуцеразбуральнікі, пры-мацаваныя да хваставых вагонаў.

Вылецелі на досвітку. Перасеклі лінію фронту і ўпэўнена ўзялі курс на захад. Неў-забаве сярод лесу і балот бліснулі серабры-стыя стужкі рэек. Па іх цягнуўся доўгі лан-цуг варожых эшалонаў. Вось і станцыя Ко-ханава. Праціўнік, пэўна ж. заўважыў са-вецкія штурмавікі, маўчаў. Маўчалі і штур-мавікі. Быццам не заўважаючы эшалонаў, яны прайшлі бокам і зніклі. Зайшоўшы з ты-лу, рэзка развярнуліся і паімчаліся да цэлі. Вядучы ўвёў сваю мащыну ў піке і скінуў некалькі бомбаў. Прамым пападаннем быў разбіты паравоз. Услед за Герасімавым па-чалі пікіраваць і астатнія. Эталоны патану-лі ў полымі і чорных клубах дыму.

Вяртаючыся да Ліціўля, Палуянаў выя-віў добра замаскіраваны варожы аэрадром. Ен перадаў аб гэтым па радыё вядучаму. Герасімаўцы выпусцілі апошнія снарады па нямецкіх машынах.

У гэты дзень Рыгор Палуянаў яшчэ двой-чы вылятаў на Трацылава і Талачын — раз-біў паравоз і спаліў тры вагоны. А праз не-калькі дзён Р. Палуянаў разам са сваімі ад-напалчанамі — удзельнікамі «бітвы на рэй-ках» быў удастоены звания «Ганаровы чы-гуначнік». За смеласць і тактычную вына-ходлівасць генерал Хрукін аб’явіў яму падзя-ку, а праз два дні аднапалчане павіншавалі Рыгора з другім ордэнам Чырвонага Сцяга.

18 сакавіка 1945 года ў час выканання бая-вога задания ва Усходняй Прусіі самалёт Палуянава быў падбіты, паранены лётчык трапіў у лапы фашыстаў. Нягледзячы на здзекі і катаванні, адважны камсамолец не выдаў гітлераўцам ваеннай тайны. Раз’юша-ныя фашысты забілі савецкага лётчыка. Слаўнаму сокалу было ў той час толькі 22 гады.

Радзіма высока ацаніла подзвігі свайго вер-нага сына, пасмяротна прысвоіла яму зван-ие Героя Савецкага Саюза.

АНДРЭЙ ІВАНАВІЧ ХОЛАДАЎ

Вялікі ўклад у разгром гітлераўцаў на Бе-ларусі летам 1944 г. зпабілі танкіеты. У іх ліку быў і механік-вадзіцель «трыццаць-чацвёркі» А. I. Холадаў, ураджэнец еяла Вы-сокае Хваставіцкага раёна Калужскай воб-ласці.

Шлях танкістаў ляжаў на Талачын. Гітле-раўцы ў паніцы адступалі. I вось кіламетры за тры ад Талачына нашы танкіеты дагналі вялікую калону фашыстаў, што рухаліея па аўтамагістралі Масква — Мінск. Гэта было 26 чэрвеня. . .

Гвардыі еяржант Холадаў вывеў сваю гроз-ную машыну на шашу і яна на поўным хаду ўрэзалася ў калону гітлераўцаў, раздавіла і скінула ў кювет 20 аўтамашын і 50 павозак ворага, знішчыла 4 супрацьтанкавыя гарма-ты і 6 мінамётаў. Танкіеты экіпажа без про-маху стралялі з гарматы і кулямёта. На па-дыходзе да горада савецкую машыну сустрэў нямецкі танк — разрэкламаваны гітлераўцамі «тыгр». Але нервы ў фашыстаў не вытрыма-лі. Яны кінулі спраўную машыну і ганебна ўцяклі. . . Танк Холадава ўварваўся ў Тала-чын у ліку першых.

За подзвігі, здзейсненыя пры вызваленні Талачына, А. I. Холадаў адзначаны вышэй-шай узнагародай Радзімы — ордэнам Леніна. У 1954 г. А. I. Холадаў памёр — вынік ранен-няў, атрыманых у гады вайны.

АЛЯКСАНДР ДЗМІТРЫЕВІЧ ШАХОНІН

У 1983 г. яму было б 60. Ён загінуў у ка-стрычніку 1944 г. каля Гумбінена (зараз Гусеў Калінінградскай вобл. ). Старшы лей-тэнант А. Шахонін — ураджэнец вёскі Лой-ма Прылузскага раёна Комі АССР. Марыў стаць настаўнікам. Паступіў на рабфак пры педінстытуце ў Сыктыўкары. Але пачалася вайна з Фінляндыяй. I Аляксандр вырашыў стаць ваенным, паступіў у танкавае вучылі-шча. Летам 1944 г. старшы лейтэнант А, Ша-хонін быў камандзірам танкавага ўзвода. Пе-рад адным з наступленняў адбыўся партый-ны сход, на якім Аляксандра прынялі кан-дидатам у члены партыі.

I вось пачалося наступление ў Беларусі. Танкісты часці, у якой служыў Шахонін, з баямі прайшлі па Аршанскім раёне і ўсту-пілі на тэрыторыю Талачыншчыны. Праціў-нік аказваў упартае супраціўленне, асабліва на рубяжы ракі Адроў. У прадстаўленні да ўзнагароды гаворыцца, што ўзвод А. Шахо-ніна, абышоўшы вёску Засеклі, знішчыў дзве варожыя самаходныя гарматы, батарэю су-працьтанкавых гармат і больш чым пяцьдзе-

За мужнасць і гераізм

Дзесяці ўраджэнцам Талачынскага раёна прысвоена звание Героя Савецкага Саюза, Трое з іх атрымалі яго змагаючыся ў тыле ворага ў радах партызан і падпольшчыкаў, астатнія — на франтах Вялікай Айчыннай. Ніхто не падлічваў, колькі іх, адважныхсы-сят салдат і афіцэраў праціўніка. Праследу-ючы адступаючых гітлераўцаў, танкісты дзейнічалі ў напрамку станцыі Коханава. У гэтай аперацыі ўдзельнічала шмат савец-кіх танкаў. Аднак і варожай тэхнікі і жывой сілы было нямала. Гітлераўцы імкнуліся ўцячы, хто на машынах, хто на цягніках. У ліку першых на станцыю Коханава ўва-рваўся ўзвод старшага лейтэнанта Шахоніна. Трапным выстралам у паравоз Аляксандр вы-веў яго са строю і тым самым не даў магчы-масці адправіцца са станцыі варожаму эта-лону з боепрыпасамі.

Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР гвардыі старшы лейтэнант А. Д. Ша-хонін, які бясстрашна граміў ворага на бела-рускай зямлі, быў узнагароджаны ордэнам Леніна.                            л. Фралоў.

ноў і дачок Талачыншчыны, чыя цяжкая рат-ная праца адзначана ўзнагародамі Радзімы. Іх шмат. I наш расказ пра некаторых з іх — толькі малая доля той удзячнасці, якую вы-казваюць усім ім землякі за выратаваную бу-дучи ню.

Цаной жыцця

Пётр Антонавіч Галецкі — Герой Савецкага Са-юза (8. 5. 1965). Нарадзіўся ў маі 1919 г. ў в. Май-дан Талачынскага раёна. 3 сялян. Беларус. Член ВЛКСМ. Працаваў брыгадзірам у калгасе. У Чыр-вонай Арміі з 1939 г. На фронце з чэрвеня 1941 г. У канцы 1941 г. як падрыўнік накіраваны ў тыл ворага ў партызанскі атрад «Перамога», які дзей-нічаў на СмаленшчынеіВіцебшчыне. 21. 10. 1942 г. з узрыўчаткай кінуўся пад варожы эталон з та-ру чыміцаной свайго жыцця знішчыў яго. Імя П. А. Галецкага прысвоена Славенскаи школе ў Талачынскім раёне.

Пеця Галецкі самы звычайны, крыху са-рамлівы, такі ж, як і яго сябры, як Толік Шульгевіч, як Ваня Мацюшэўскі, як Стасік Галецкі, як Толік Галецкі. . . Вось такім і за-помнілі Пецю жыхары вёскі Майдан Славен-скага сельсавета. На іх вачах рос, набіраўся сіл просты сялянскі хлапчук. Аднавяскоўцы любілі і паважалі Пятра, ды і як яго было не любіць — за што ні возьмецца хлопец, лю-бая работа ладзіцца ў яго руках. Таму і да-верылі яму, такому маладому, пост калгас-нага брыгадзіра.

. . . Іграў гармоніи, развітальныя песні спя-валі майданаўскія хлопцы і дзяўчаты. Сабра-лася амаль уся вёска. Пётр Галецкі ішоў служыць у Чырвоную Армію. Гэта было 27 ка-стрычніка 1939 г.

18 чэрвеня 1941 года, вяртаючыся з каман-дзіроўкі ў часць, Пётр Галецкі заехаў дадо-му. Рукі засумавалі па мірнай працы, бра-ліся за ўсё, што здавалася недаробленым, ня-скончаным. Памог напілаваць дроў, нанасіць вады. Але хіба шмат паспееш, калі заўтра ад’язджаць? Прайшоў Пятро па вёсцы, якая здавалася цяпер асабліва роднай і блізкай, акінуў яе вачыма і запытаў:

— А дзе мае сябры?

— Усе ў арміі.

Не ведаў тады Пётр, што ніколі больш не ўбачыць ён Івана Мацюшэўскага, Станіслава і Анатоля Галецкіх, што зложаць яны свае галовы, абараняючы родныя прасторы ад праклятай фашысцкай нечысці. Не ведаў Пётр, што Анатоль Шульгевіч пройдзе скрозь агонь вайны, але вернецца ў родны калгас інвалідам і праз многа гадоў зменіць яго на пасту брыгадзіра.

Праз тры дні грымнула вайна. У Майдан паштальён не прынёс ніводнага пісьма, ні тэ-леграмы.

. . . Родную беларускую зямлю зноў убачыў Пётр у канцы 1941 года. Глыбокія раны бы-лі на яе целе. Зямля цяжка стагнала і звала адпомсціць праклятым нелюдзям за гора і пакуты. Кроў забітых жанчын і дзяцей, по-пел спаленых гарадоў і вёсак улівалі ў сэрца партызана лютую нянавісць да ворага, волю да перамогі.

. . . Загады камандзіра Пётр Галецкі заўсёды выконваў дакладна і ў тэрмін. Любой цаной павінна быць выканана і гэта задание. А яно не з лёгкіх. А хіба на вайне бывав легка? Ноччу патрэбна падарваць варожы эталон і сабраць звесткі пра аэрадром каля Віцеб-ска. Цяжкія кастрычніцкія хмары нізка плы-лі над зямлёй. Холадна. Але ў партызан, по-куль яны дабраліся да чыгункі, спіны сталі мокрымі. Спыніліся ў маладым хвойніку, ста-лі сачыць за дарогай. Нямецкія патрулі сна-валі бесперапынна. Вельмі маленькія пра-межкі часу былі паміж праходамі. Толькі ў такі прамежак і можна было паставіць мі-ну. Пётр наблізіўся да чыгуначнага палатна. Сябры, замаскіраваўшыся ў хвойніку, тры-малі пад прыцэлам вартавыя вежы. Здалёк чуўся нарастаючы шум поезда, што ішоў з боку Віцебска на Смаленск і вёз смертанос-ны груз. Гул цягніка нарастаў. Мінуты зда-валіся гадзінамі. Салёны пот каціўся з ілба, засцілаў вочы. Яшчэ шчыльней прытуліўшы-ся да зямлі, Галецкі поўз да насыпу. На ней-кі момант пражэктар выхапіў з цемнаты яго адзінокую постаць. «Не паспее Пятро, не паспее»,— з горыччу думаў, сочачы за ім, старшы груны Давыдоўскі. Вельмі ж высокі і круты быў насып, ды і дваццацікілаграмо-вая міна перашкаджала Галецкаму ўско-чыць на чыгуначнае палатно. У той момант, калі да паравоза было літаральна некалькі крокаў, Пётр, сабраўшы апошнія сілы, спрыт-на, нібы леў, скочыў уперад і кінуўся на рэй-кі, ирама пад колы паравоза. Раздаўся ма-гутны выбух, задрыжэла, як у ліхаманцы, зямля. Жывыя бачылі, як стаў на дыбы паравоз, як, набягаючы адна на адну, перава-рочваліся платформы, і з стаячых на іх са-рака цыстэрнаў ліўнем ударыў на рэйкі бен-зін. Мора агню разлівалася ўсё шырэй і шы-рэй, дрыжэлі зямля і паветра. Гэта быў раз-вітальны салют доблесці партызана, моцнаму

духу і бяспрыкладнаму подзвігу, велічы душы і высакародству савецкага характару. Пад гэты салют скончылася жыццё 23-гадо-вага Пятра Галецкага і пачалося яго бяс-смерце.                            Г. Каралёў.

ПІСЬМЫ П. ГАЛЕЦКАГА РОДНЫМ

Добры дзень, мае родныя!

. . . Піеаў вам часта і многа, так што цяпер і не ведаю, аб чым паведаміць. Аднак, мусіць, у далейшым пісъмы ад мяне будзеце атрым-ліваць радзей — вайна ж.

Вораг лепш узброены, ён напаў знянацку, і, вядбма, на першым этапе перавага будзе на яго баку. Але гэта — часова. Перамога бу-дзе за намі. Абавязкова будзе.

Вы не бойцеся за мяне, не перажывайце. Пакуль што ў адкрыты бой з ворагам наш полк не ўступаў, але кожны баец, кожны ка-мандзір ірвецца на паядынак: наша маці-Радзіма ў небяспецы. . .

Палявая пошта, 30 чэрвеня 1941 г.

* * *

Добры дзень, дарагія тата і мама!

Пішу вам з навага месца, з роднай Бела-русі. Не ведаю, атрымаеце пісьмо ці не, але ўсё ж напішу. . .

Нам прадстаіць не менш работы, чым ра-ней. Мы будзем агітавацъ, узнімаць народ на барацъбу з лютым ворагам. Дыверсійная ра-бота, налёты на гарнізоны захопнікаў, збор даных пра ворага — усё гэта так важна і не-абходна.

. . . Тры гады назад у гэты час мы збіралі ўраджай. Памятаеце, як радаваліся калгас-нікі новому хлебу?! А цяпер, мусіць, і збі-раць няма чаго. Усё знішчаюцъ проклятыя фашысты. Але гэта ненадоўга. У нашай Ра-дзімы дастаткова сіл і ўзбраення, каб пера-магчы лютага ворага, вызваліцъ ад яго род-ныя гарады і вёскі. Я разам з некалъкімі ся-брамі атрымаў важное і адказнае даручэнне. Перапраўляць пісъмы вам ужо не будзе маг-чымасці. А калі з’явіцца такая магчымасць — абавязкова напішу. Таму не турбуйцеся — усё будзе добра. . .

Верасень, 1942 года.

На жаль, гэты ліст бацька і маці П. Галец-кага не атрымалі своечасова. Усю вайну за-хоўваў яго ў сваей палявой сумцы камандзір партызанскага атрада «Перамога» Кірыла Іванавіч Новікаў. Адразу ж пасля сканчэння Вялікай Айчыннай вайны ён перадаў пісьмо бацьку героя — Антону Фёдаравічу Галецка-му. Пісьмо, напісанае за два тыдні да гера-ічнай гібелі Пятра. . .

Партызанскі генерал

Ілья Паўлавіч Кожар нарадзіўся 3. 8. 1902 г. ў в. Малое Гальцэва Талачынскага раёна. Савецкі партыйны дзеяч, адзін з арганізатараў і кіраўні-коў камуністычнага падполля і партызанскага ру-ху на Беларусі. Герой Савецкага Саюза (1. 1. 1944), генерал-маёр (1943). Член КПСС з 1926 г. Скончыў ВПШ пры ЦК ВКП(б) у 1949 г. 3 1924 г. на са-вецкай і партыйнай рабоце. 3 1940 г. рэдактар га-зеты «Гомельская праўда», сакратар Гомельскага абкома КП(б)Б. 3 жніўня 1941 г. да лістапада 1943 г. сакратар Гомельскага падпольнага абкома КП(б)Б, адначасова з лістапада 1942 г. камандзір Гомельскага партызанскага злучэння. 3 1943 г. сакратар Гомельскага абкома КП(б)Б, у апараце ЦК КП(б)Б, у 1947—1963 гг. дырэктар Рэспублі-канскай партыйнай школы пры ЦК КПБ (з 1956 г. рэктар Мінскай ВПШ). Член ЦК КПБ у 1952— 1961 гг. 3 1961 г. член, у 1963—1966 гг. старшыня Рэвізійнай камісіі КПБ. Дэпутат Вярхоўнага Са-вета БССР у 1951—1963 гг. , 1967 г. Узнагароджа-ны 2 ордэнамі Леніна, ордэнам Працоўнага Чыр-вонага Сцяга і медалямі. Памёр I. П. Кожар 13. 10. 1967 г.

— Паедзеш у Смаляны, Ілья. Там вельмі патрэбен загадчык хаты-чытальні і сакратар ячэйкі. Гэта табе камсамольскае даручэнне.

Трэба — значыць трэба. Вераснёўскі дзень 1924 года яшчэ не скончыўся, калі Ілья Ко-жар прыехаў у Смаляны.

Памящканне някепскае, адзначыў пра ся-бе новы загадчык хаты-чытальні. але вось бібліятэка. . . Бібліятэка была бедная. Будуць у клубе пастаноўкі, спектаклі! Але ж мола-дзі і чытаць трэба, вунь як людзі зараз цяг-нуцца да кніг, да святла. . . Багатая бібліятэ-ка засталася ў былым маёнтку пана ХаМян-тоўскага, нават кнігі на французскай і ня-мецкай мовах. У пакінутым маёнтку аказа-лася і піяніна. Ілья умеў іграць на гэтым інструменце. «Што іграў на ім пан,— пра ся-бе ўсміхаўся Ілья,— «Чыжыка-пыжыка» ці якія вальсы? Зараз мы бѵдзем іграць вось тэта». Ён звыклымі рухамі націснуў на кла-вішы і ў пакоі ўрачыста палілася палымяная молодыя «Інтэрнацыянала». . .

Моладзь Смалян упадабала новага камса-мольскага важака. На сцэне хаты-чытальні камсамольцы ставілі аднаактовыя п’есы на надзённыя тэмы, наладжвалі канцэрты. Ілья Кожар быў яшчэ і палітруком вучэбнага пун-кта, дзе моладзь праходзіла пачатковае ва-еннае навучанне. Быў Ілья простым, свой-скім хлопцам, з той жа, што і ва ўсіх, про-стай біяграфіяй. Усе ведалі, што ён родам з Малога Гальцэва, што ля Коханава, што яму 22 гады і паходзіць з бядняцкай сям’і. Баць-ка Ільі Павел Арцёмавіч быў старшынёй кам-беда, членам Коханаўскага райвыканкома. А камсамолец Ілья жыў разам з бацькамі, скончыў у Коханаве адзіную працоўную шко-лу другой ступені, пасля чаго працаваў тэх-сакратаром у валасным камітэце партыі.

Камсамольцы былі запяваламі многіх па-чынанняў у вёсцы — ліквідацыя непісьмен-насці, прапаганда атэістычных ведаў. У вя-лікай пашане былі сельскія карэспандэнты, званые «селькор» было сапраўды ганаровым. Актыўным карэспандэнтам газеты «Беднота» яшчэ з 1922 года быў і Ілья Кожар. У пер-шай сваей заметцы «Тоже дело» малады сель-кор крытыкаваў работнікаў Коханаўскай мі-ліцыі за недастатковую барацьбу з самагон-шчыкамі. Пісаў Ілья і ў камсамольскую газету «Юный творец» (пазней яна называла-ся «Юный ленинец»), якая выходзіла ў Ві-цебску, аб падзеях камсамольскага жыцця ў вёсцы, аб справах моладзі.

У Смалянах Кожар працаваў да сакавіка 1925 года. Потым яго перавялі ў Коханава загадчыкам нардома, а ў кастрычніку — за-гадчикам аддзела палітасветработы райкома камсамола. У 1926 годзе ў жыцці маладога камсамольскага работніка адбылася важная падзея — яго прынялі ў рады ВКП(б). А ў чэрвені 1926 года камуніста Ілью Кожара на раённым з’ездзе Саветаў выбралі сакратаром Коханаўскага райвыканкома. На гэтай паса-дзе Ілья Паўлавіч прабыў да лютага 1927, потым быў пераведзены загадчыкам Коха-наўскага раённага аддзела народнай асветы. Увосень 1927 года Кожар паехаў на вучо-бу — спачатку ў Віцебск, потым у Гомель.

У чэрвені 1929 года Ілья Паўлавіч скончыў Гомельскую савецка-партыйную школу. Па-чаліся гады партыйнай работы: працаваў ра-ённым прапагандыстам у Расне, у Круглян-скім і Брагінскім райкомах КПБ, першым са-кратаром Веткаўскага. а потым Лоеўскага райкомаў. У жніўні 1940 года назначены рэ-дактарам абласной газеты «Гомельская праў-да».

У студзені 1941 года Ілья Паўлавіч быў выбраны сакратаром Гомельскага абкома партыі па прапагандзе. На гэтай пасадзе яго і застала вайна.

— У той такі сонечны і такі трагічны дзень 22 чэрвеня 1941 года я з сям’ёй быў на дачы ў Церахоўскім раёне,—успамінаў Ілья Паў-лавіч. — Раптам пачаліся бесперапынныя тэ-лефонныя званкі, членаў абкома — а многія з нашых работнікаў выехалі ў нядзельны дзень падыхаць чыстым сасновым паветрам за горад — пачалі выклікаць у Гомель. Спа-чатку ўсё гэта здавалася неверагодным — вайна! I хто з нас ведаў тады, што родны беларускі лес для многіх надоўга стане до-мам. Мне даручылі напісаць перадавы арти-кул аб вайне экстранага выпуску газеты, якая неўзабаве выйшла на дзвюх палосах. Гаворкі аб падполлі, аб партызанскай ба-рацьбе яшчэ не было — не верылася, што да Гомеля дойдзе вораг. Але падзеі разгортва-ліся з маланкавай хуткасцю.

— Мне ўсё часцей і часцей думалася аб магчымасці партызанскай барацьбы ў тыле ворага,— расказваў Ілья Паўлавіч. — Аб сва-іх меркаваннях гаварыў таварышам па рабо-це, ды, прызнацца, не ўсе гэта падтрымліва-лі. Падполле, партызанская барацьба здава-ліся далёкай гісторыяй, нейкім анахранізмам у наш час. Але вось 29 чэрвеня мы атрыма-лі з Масквы тэлеграму ЦК з дырэктывамі аб разгортванні партызанскай барацьбы ў тыле ворага на выпадак часовай акупацыі. Асноў-ныя палажэнні гэтай тэлеграмы — важнага ўказання партыі — былі паўтораны ў вядо-мым выступленні Сталіна па радыё 3 ліпеня 1941 года. Фронт набліжаўся. I я звярнуўся да першага сакратара нашага абкома тав. Жыжанкова з просьбай дазволіць мне вы-ехаць у раёны. Неабходна было падрыхта-ваць людзей для падпольнай работы ў тыле ворага. . .

Ілья Паўлавіч пабываў у многіх раёнах Гомельшчыны — у Чачэрску, Рагачове, Жло-біне, Лоеве, Добрушы, Карме, Свяцілавічах, Журавічах. Людзі, якія заставаліся ў тыле ворага, павінны былі добра ведаць і ўсве-дамляць, на што яны ідуць. Небяспечная справа патрабавала добраахвотных, свядо-мых змагароў, бясстрашных і самаадданых.

— У Журавічах,— прыгадваў Ілья Паўла-віч,— адзін з работнікаў райкома раптам ска-заў мне: «Вам добра агітаваць. Вы ж самі ў тыле ворага не застанецеся». Нібы апяклі мяне тыя словы! Паўстала пытанне, пытан-не майго партыйнага сумления: калі агітуеш іншых, заставайся і сам.

Рашэнне было прынята. I. П. Кожар быў зацверджаны адным з кіраўнікоў партыйна-га падполля і партызанскага руху на Го-мельшчыне. Ліпень і пачатак жніўня 1941 го-да прайшлі ў падрыхтоўцы да партызанскай барацьбы. Нашы войскі пакінулі Гомель. У ліку апошніх пакідаў горад і сакратар аб-кома — цяпер ужо абкома падпольнага — I. П. Кожар. Ён ішоў з невялікім атрадам у 45 чалавек — сакратароў гаркомаў, райкомаў, актывістаў, ішоў у бок Чарнігаўскай шашы да так званай Шчокатаўскай дачы — ляснога масіву пад Гомелем. Разам з Кожарам у ты-ле ворага застаўся і сакратар абкома па ка-драх А. А. Куцак.

— Ідзём мы з ім і размаўляем аб тым, які цяжкі выпаў для Радзімы час, і аб тым, што вопыту ваеннага ў нас — аніякага. У парты-занскіх атрадах не хапае зброі, узрыўчаткі, няма рацый, мала адзення. I аб тым, што ні-хто з нас партызанскіх акадэмій не заканч-ваў,‘ вучыцца партызанскай стратэгіі і так-тыцы прыйдзецца ў ходзе падзей. А яшчэ гаварылі аб тым, што для партызанскай ба-рацьбы ў тыле ворага засталіся людзі надзей-ныя, людзі, якія беззапаветна любяць сваю Радзіму, у імя якой пойдуць на бой, на са-мыя цяжкія выпрабаванні, на смерць. . .

У лесе кожны з партызанскіх камандзіраў накіраваўся па свайму маршруту. I. П. Ко-жар пераправіўся цераз Сож і выйшаў у зо-ну Гомельскага сельскага партызанскага ат-рада, а потым прыйшоў у Лоеўскі партызан-скі атрад «За Радзіму», дзе асталявалася ча-стка кіраўніцтва Гомельскага падпольнага абкома партыі. Атрад «За Радзіму» пачаў сваю баявую дзейнасць адразу, як толькі ў раён уступілі акупанты. Народныя мсціўцы знішчылі 2 варожыя самалёты і спалілі не-калькі мастоў. А потым пачалася паласа няў-дач. Многія ў атрадзе засумавалі. Каб уз-няць настрой у партызан, I. П. Кожар сам узначаліў адну з аперацый. Узяўшы з сабой 12 байцоў, Кожар і сакратар Лоеўскага рай-кома партыі Р. I. Сінякоў выйшлі да шашэй-най дарогі Гомель — Чарнігаў і зрабілі заса-ду. Хутка на дарозе паказалася нямецкая легкавая аўтамашына. Вось яна ўжо побач з засадай, бачны гітлераўскія афіцэры, якіх партызаны, за выключэннем Мікалая Шака-рашвілі, які прыйшоў у атрад з акружэння. бачылі ўпершыню. Мікалай адкрыў агонь з кулямёта. Машына спынілася. 3 яе пачалі выскокваць гітлераўцы, на якіх партызаны абрушылі агонь з вінтовак і аўтаматаў. . .

Гэты поспех, хоць і невялікі, узняў баявы дух атрада. Неўзабаве груна партызан пад камандай Сінякова знішчыла грузавую аўта-машыну з акупантамі. Яшчэ адна машына з салдатамі ворага наскочыла на партизанскую міну паміж Лоевам і Рэчыцай.

I. П. Кожар, які ўзначаліў партыйнае кі-раўніцтва партизанскім рухам у паўднёвых раёнах Гомельшчыны, пэўны час знаходзіў-ся ў Лоеўскім атрадзе «За Радзіму», потым у Гомельскім «Бальшавік». У лістападзе 1942 пры падпольным абкоме партыі быў створа-ны штаб, які аб'яднаў атрады і дыверсійныя групы, што дзейнічалі ў паўднёвых раёнах вобласці, а з сакавіка — красавіка 1943 гэты штаб прыняў на сябе камандаванне ўсімі партызанскімі атрадамі вобласці. Такім чы-нам, было створана адзінае партызанскае злучэнне Гомельскай вобласці, камандзірам якога стаў I. П. Кожар. Многа цяжкіх баёў давялося весці партызанам. Народныя мсціў-цы Гомельшчыны ўпісалі яркія старонкі ў летапіс партызанскай барацьбы на Белару-сі. Ілья Паўлавіч Кожар стаў дасведчаным камандзірам. У верасні 1943 года яму было прысвоена воінскае звание генерал-маёра. За гераізм, адвагу і мужнасць 1 студзеня 1944 года, у дзень 25-годдзя БССР, Пцэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прысвоіў групе бе-ларускіх партызан і ў іх ліку I. П. Кожару высокія званні Герояў Савецкага Саюза.

26 лістапада 1943 года войскі 1-га Беларус-кага фронту вызвалілі Гомель ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Многія народныя мсціўцы ўліліся ў армію і ў яе радах пай-шлі здабываць канчатковую перамогу над ворагам. I. П. Кожар быў прызначаны дру-гім сакратаром абкома партыі і прыняў ак-тыўны ўдзел у аднаўленні разбуранай вай-ной і акупацыяй народнай гаспадаркі краю.

I на франтах мірнага будаўніцтва I. П. Ко-жар паказаў сябе ініцыятыўным работнікам, верным салдатам партыі. Некаторы час Ілья Паўлавіч кіраваў лектарскай групай ЦК КПБ, а ў чэрвені 1947 года быў зацверджаны дырэктарам Рэспубліканскай партыйнай шко-лы пры ЦК КПБ. На гэтай пасадзе I. П. Ко-жар прабыў амаль 15 гадоў — да свайго ўхо-ду на пенсію ў студзені 1963 года. Але і пен-сіянерам Ілья Паўлавіч працягваў актыўна ўдзельнічаць у грамадскім жыцці, партыйнай рабоце. Працаваў дацэнтам кафедры гісторыі КПСС БДУ імя У. I. Леніна, узначальваў Рэвізійную камісію КПБ. I. П. Кожар быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР трох скліканняў у 1951—1963 гг. Талачыншчына ганарыцца сваім слаўным земляком. Усё жыццё I. П. Кожара, яго баявая і працоўная дзейнасць былі выдатным прыкладам слу-жэння свайму народу, сваёй партыі. Яго імем названы вуліца ў Гомелі, Коханаўская шко-ла ў Талачынскім раёне; на будынку Мін-скай ВПШ устаноўлена мемарыяльная дош-ка.                                Б. Р. Фірштэйн.

Бацькаўшчыны светлы парог

3 успамінаў М. Б. Осіпавай

Марыя Барысаўна Осіпава — Герой Савецкага Саюза (29. 10. 1943), удзельніца Мінскага камуні-стычнага падполля і партызанскага руху ў Мінскай вобласці ў Айчынную вайну. Нарадзілася 27. 12. 1908 г. ў в. Серкавіца Талачынскага раёна. 3 ра-бочых. Член КПСС з 1928 г. Скончыла Вышэйшую камуністычную сельскагаспадарчую школу Бела-русі (1935), Мінскі юрыдычны інстытут (1940). 3 1926 г. на савецкайіпартыйнай рабоце. У лі-пені 1941 г. арганізавала падпольную груну ў Мін-ску. Сувязная партызанскіх атрадаў «Дзіма», «Мясцовыя» і партызанскай брыгады «Дзядзькі Колі». Арганізатар падрыхтоўкі знішчэння ката беларускага народа В. Кубэ. У 1945—1959 гг. на савецкай рабоце. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР у 1947—1963 гг. Заслушаны работнік культуры (1980), Ганаровая грамадзянка Мінска, г. Нурэк Таджыкскай ССР.

. . . Чым больш чалавек жыве на свеце, тым часцей вяртаецца ён у думках да дзяцін-ства, да свайго роднага дому. Што гэта? Па-трэба душы ці ўласцівасць чалавечай памя-ці — уваскрашаць самае дарагое і светлае?

Вытокі. . . Да іх мы вяртаемся заўжды, не-залежна ад таго, як склалася наша жыццё — гераічна ці проста, няўдала альбо шчасліва. Сэрца наша застаецца там, за бацькоўскім парогам, адтуль пачынаецца чалавек як асо-ба.

Людзі майго пакалення сталелі, набіралі сілу і мужнелі разам з маладой дзяржавай. У бацькоў, патомных шкловыдзімальшчыкаў, нас было сямёра — браты Аляксей, Яфрэм (загінуў у імперыялістычную), Мікалай, Фе-дзя, Ваня (самы малодшы), сястра Таня і я, перадапошняя ў сям’і. Наша хата стаяла на ўзгорку, каля самага лесу. Жылі і раслі мы сярод лясоў і балот. Шклозавод, які стаяў амаль што ў цэнтры Серкавіц, быў нашым карміцелем. Ад яго мы залежалі, ён быў адзі-ным сродкам існавання жыхароў пасёлка„ патомных іпкловыдзімальшчыкаў. Таму і лёс дзяцей быў аднолькавы. Нікога з нас не аб-мінала работа на шклозаводзе — прафесію бацькоў спасцігалі з малых гадоў. 3 зімы да вясны вучыліся ў школе. А з надыходам цен-ных дзён меншыя пасвілі кароў, большыя, дзесяці — адзінаццацігадовыя хлапчукі. ішлі на завод. Гаспадарыў на шклозаводзе Каган, яго памочнікам быў прыказчык па прозвішчу Тэвель.

Мае старэйшыя браты Алёша і Федзя так-сама з дзесяці гадоў ужо былі на заводзе. Алёша, невысокаго росту, дробненькі, не мог дацягнуцца да шкляных палымнеючых бут-ляў (халяў), якія трэба было пераносіць у другі цэх. На дапамогу яму прыходзіла маці, уставала і ў начы, калі Алёша працаваў у начную змену, каб дапамагчы перанесці гэтыя бутлі. Працавалі дзеці па восем гадзін, плацілі ж ім напалову менш, чым дарослым. А дзяцей у пасёлку было шмат: у некаторых сем’ях выхоўвалася па 15—17 дзяцей. Жылі бедна, але вельмі дружна, адной вялікай сям’-ёй. Зайздрасці не было. Асаблівым клопатам акружаліся састарэлыя. Нас, дзяцей, ніхто не вучыў, а мы самі, па ўласнай ініцыятыве раз-мяркоўвалі паміж сабой абавязкі: хлопчыкі насілі ваду, складалі дровы, а мы па чарзе мылі падлогу.

Цудоўная пара дзяцінства, дадзеная чала-веку аднойчы. была па-дзіцячаму бесклапот-най. У вольны час мы да знясілення гулялі ў лапту. Я, колькі памятаю сябе. заўсёды ва-дзілася з хлапчукамі. Хутчэй за іх узбіралася на дрэвы, трапна надавала мячык (дарэчы, сшыты з абрэзкаў). Наша суседка Домна Будкевічыха, так яе ўсе звалі. гаварыла маці:

— Іванаўна, яна ж разбойнік, толькі што ў спадніцы. Ей бы штаны сшыць, верхалазу гэткаму!

У нас у двары стаяў вялізны разлапісты дуб. Дык мы на яго не проста ўзбіраліся, а ўзляталі па дзесятку разоў на дзень. А з яго адкрываліся неабсяжныя далі, бясконцыя ля-сы. I так добра марылася тут, на вышыні. А іншы раз адчувалі сябе маленькімі, безда-паможнымі істотамі ў гэтай бясконцасці, што раптам прыціхалі і доўга маўчалі.

Я прыйшла на завод пры Савецкай уладзе, калі мне споўнілася 13 гадоў. Дзецям дазва-лялі працаваць толькі па чатыры гадзіны. Тры разы ў год нас вадзілі на прафагляд. Ка-лі неабходна было — абавязкова лячылі. Ат-рымлівала я тады каля 10 рублёў у месяц. Як і мае браты, працавала спачатку на пры-ёмцы халяў. Переход да новага жыцця вель-мі змяніў людзей. Настрой ва ўсіх быў прыўзняты. Змяніліся, пасвятлелі твары, ста-лі іпшымі адносіны да працы, да свайго жыц-ця. Роўнасць аб’ядноўвала людзей. Часта нас, маладых дзяўчат, рабочыя прасілі пець песні. А мы і рады былі. Бывала, пакуль працуем. перапяем усё — і беларускія народныя, і аб-радавыя, і рэвалюцыйныя песні. За спевамі і час ляцеў непрыкметна.

Бацькі іншы раз расказвалі нам, малод-шым, пра нялёгкія дарэвалюцыйныя гады. У памяці застаўся расказ аб падзеях 1905 го-да. На тэрыторыі шклозавода быў выкапаны ставок (штучная канава), у яго зімой і ўлет-ку акуналіся майстры, каб змыць соль, якая выступала ад гарачыні ў цэхах. У адзін з дзён рабочыя пасадзілі на тачку прыказчыка і спусцілі ў гэты ставок. Так вось рабочыя выказалі свой пратэст супраць існуючых па-радкаў на шклозаводзе. Кіраваў гэтым вы-ступлением вельмі сумленны і справядлівы, па словах бацькі, рабочы (у памяці застало-ся толькі яго імя — Іван). Ён карыстаўся вя-лікай павагай на заводзе. I людзі яго яшчэ вельмі доўга ўспаміналі.

— Дзеці, цяпер усё наша, усё народнае. Са сваім рабіце, што хочаце, а дзяржаўнае — бе-ражыце,— вучыла маці, Агаф’я Іванаўна.

А бацька дадаваў:

— Не руш нічога і не бойся нікога. Чужое ніколі не грэе.

Людзі яны былі непісьменныя, простыя. Але колькі жыццёвай мудрасці, глыбіні было ў іх словах! Помніцца, збярэ нас маці, і ма-лых і большых, і пачне спакойна разважаць:

— Жывіце так: глядзіце заўсёды прама, уперад,— казала маці,— Калі будзеце гля-дзець уніз — спатыкнецеся, нос разаб’еце. Бу-дзеце глядзець уверх — можаце запарушыць вочы. а калі навучыцеся паглядаць уперад — вам будзе заўсёды добра ў жыцці.

Не ўсё я тады разумела і ўспрымала. Спат-рэбіліся гады, каб да канца спасцігнуць сэнс матчыных слоў.

Настаў студзень 1924. Добра памятаю, як аднойчы маці ўсхваляваная прыбегла з лаў-кі. Яна па-вясковаму загаласіла і мы не адра-зу разабралі яе словы. А яна абняла нас і праз слёзы вымавіла:

— Мілыя дзеткі, у нас вялікае гора: няма нашага цара савецкага. Што ж цяпер з намі будзе?

Савецкім царом у пасёлку называлі Леніна. Мы выйшлі з хаты. А рабочыя з усіх канцоў пасёлка ішлі да завода. Сабраліся ўсе сти-хійна. Жанчыны плакалі, мужчыны стаялі моўчкі. «Як жа будзем жыць далей? Хто аб нас будзе клапаціцца?»,—пыталіся людзі.

У канцы лютаго з Талачына прыехалі прад-стаўнікі райкома партыі. На Ленінскі прызыў у партыю рабочыя завода адгукнуліся гора-ча. Жадаючых прымалі ў рады камупістаў на агульным сходзе. Тады ж уступіў у партыю і мой брат Мікалай. А тыдні праз два адбыўся агульны сход моладзі завода. Прымалі ў кам-самол. Кожную кандидатуру вылучалі ўсім сходам і падыходзілі да абмеркавання вель-мі строга. Некалькі кандидатур агульны сход «зарэзаў». У той дзень я і мой брат Федзя сталі камсамольцамі. Акрамя таго, мяне вы-бралі арганізатарам вясковых жанчын (сель-жаноргам). Не паспелі мы прыйсці з братам дамоў, як цікаўная Домна Будкевічыха паспе-ла далажыць маці:

— Іванаўна, ну твой жа разбойнік у спад-ніцы ўжо ў бязбожнікі паступіў!

— Маці, не ўмешвайся,— казаў бацька,— мы шмат чаго не разумеем. Яны граматныя і ведаюць, што трэба рабіць і куды ісці.

Але самае страшнае для нас было ў іншым. Мы, камсамольцы, не маглі мірыцца з абра-замі, якія віселі ў хаце. Доўга не адважвалі-ся загаварыць пра гэта з маці. Але, нарэшце, рашыліся. На наша здзіўленне, маці даволі спакойна ўспрыняла нашу прапанову. Доўга маўчала, а потым прамовіла задуменна: «За жыццё Яфрэма я малілася ўдзень і ўначы. Але бог не пачуў мае малітвы. Сын загінуў. Цяпер не ведаю, ці ёсць бог».

Маці папрасіла загарнуць абразы ў чыстыя анучы і занесці на гарышча.

У хуткім часе з раёна прыехала жанорг па прозвішчу Валеніс. Яна привезла газеты, ча-сопіс «Крестьянка», якія я павінна была чы-таць у навакольных вёсках. За мной замаца-валі вёскі Новае і Старое Саколіна, Гарнаві-шчанне. А абуць на ногі не было чаго. Ваць-ка зрабіў штосьці накшталт пантофляў — драўляныя дошчачкі-падэшвы з гумавай па-лоскай зверху. У іх я і хадзіла ў вызначаныя вёскі. Помніцца, у Новым Саколіне ў той час жыло шмат старавераў, маскалёў, як мы іх яшчэ звалі. Сабраць тут слухачоў, а тым больш жанчын, была зусім няпростая справа. I вось аднойчы я дайшла ўжо да сярэдзіны вёскі, як насустрач мне паказаўся высокі ма-гутны дзяцюк з доўгай рыжай барадой, а по-бач з ім дзве здаровыя аўчаркі. Быў канец лістапада, дарога патанала ў гразі, і гэты ры-жы нацкоўвае на мяне сабак. Думаць не бы-ло часу. Я, як стаяла, так і села ў гразь. А яны падскочылі да мяне, гаўкаюць, аж пе-на ляціць, але сядзячую не чапаюць. Не ведаю, колькі б я так прасядзела, але, на маё шчасце, з хаты насупраць выйшла жанчына (была дэпутатам сельсавета, як потым высвет-лілася). «Ах, ты, антыхрыст рыжы,— накіну-лася яна на барадатага,— хіба ж можна на чалавека сабак напускаць? Яна ж вучыць нас прыйшла!» — I замахнулася палкай на сабак. Дапамагла мне вылезці з гразі, завяла ў хату.

— Здымай сукенку, абмывайся і лезь су-шыцца на печ, а я пабягу жанчын збіраць.

Не высахла яшчэ як след сукенка над печ-чу, а ў хату ўжо пачалі збірацца жанчыны. Большасць з іх былі зусім непісьменныя. I цяга да ведаў у той час была незвычайная. Жанчын цікавіла літаральна ўсё. Мяне здзіў-ляла сацыяльная неабыякавасць гэтых прос-тых вясковых працаўніц. Яны не адпускалі мяне, пакуль не прачытаю ўвесь часопіс «Крестьянка», газеты, якія былі з сабой. Пры-носіла ім алоўкі, буквар. Вучыла чытаць і пі-саць. «Наша настаўніца» — так называлі мя-не (настаўніцы ж самой было толькі пятнац-цаць гадоў).

У канцы 1924 г. шклозавод у Серкавіцах закрылі. Большая частка моладзі раз’ехалася. У Серкавіцах засталося толькі дванаццаць камсамольцаў. Нас далучылі да камсамоль-скай ячэйкі саўгаса «Скрыншчына». Сак-ратаром выбралі Івана Лучыну, я ўвай-шла ў бюро камсамольскай ячэйкі. Пася-джэнні бюро былі кожны тыдзень. I кож-ны раз абавязкова некалькі хлопцаў ці дзяўчат хадзілі са мной да Скрыншчыны, праводзілі на бюро. Наша ячэйка лічылася перадавой у раёне. Мы стварылі агітбры-гаду, арганізоўвалі масавыя вечары. Выязджа-лі, а дакладней — хадзілі пешшу, з канцэрта-мі, драматычнымі пастаноўкамі ў наваколь-ныя вёскі. Наш прыход быў заўсёды падзеяй, успрымалі нас як сапраўдных артыстаў. Наш драматичны гурток паставіў «Пінскую шлях-ту» Дуніна-Марцінкевіча. Я выконвала ролю шляхціца. I калі ў канцы спектакля мы, пе-раапранутыя, выходзілі на сцэну, з мяне заў-сёды смяяліся — было дзіўна, што дзяўчына выконвае мужчынскую ролю.

У канцы 1924 года я скончыла яшчэ і кур-сы піянерважатых, арганізаваныя ў райцэнт-ры. I гэта мне вельмі спатрэбілася, калі ў 1925 годзе пераехала на працу на шклоза-вод «Труд» Расонскага раёна. Там мяне пры-значылі старшай піянерважатай атрада. А праз некаторы час атрымала яшчэ а дно грамадскае даручэнне — ад моладзі выбралі народным засядацелем.

У 1926 годзе ў Дзень Міжнароднага свята, жанчын нас, чатырох дзяўчат. рэкамендавалі кандыдатамі ў члены ВКП(б)Б. Праз некато-ры час выклікалі ў райком партыі. Ад шкло-завода да раёна было трыццаць вёрст. Папра— сілі майстра паставіць нас працаваць у нач-ную змену. А раніцай, адразу ж пасля работы, пайшлі ў райком. Настрой быў пры-ўзняты, на вуліцы хораша! Прайшлі, як пра-ляцелі, гэтую адлегласць. У райкоме партыі нас прынялі вельмі цёпла. Сакратар РК КП(б)Б тав. Пугачоў уважліва перагледзеў нашы справы. Перапытаў мой год нараджэн-ня, а потым, памаўчаўшы, прамовіў: «3 та-бой, Марылька, прыйдзецца сустрэцца пазней, калі споўніцца васемнаццаць гадоў». Я — адра--зу ў плач. А сакратар стаў цярпліва растлу-мачваць мне. што ў партыю прымаюць толькі ў паўналетнім узросце. I ён не можа пару-шыць статут партыі. Я ж усё не сунімалася. Тады ён дастаў цукеркі, «Ракавыя шыйкі», як цяпер помню. Я яшчэ болей разраўлася — выходзіць, мяне зусім за немаўля прымаюць, калі спадзяюцца суцешыць цукеркамі.

Дзесьці з кіламетр праводзіў нас Пугачоў у зваротны шлях, і ўсю дарогу падбадзёрваў мяне. Прымалі мяне ў партыю ў Полацку, куды накіравалі працаваць мужа (пазнаёмі-ліся з ім на шостым з’ездзе ЛКСМБ). Быў агульнагарадскі сход. Дакладваў сакратар партыйнай арганізацыі друкарні «Чырвоная Полаччына» Сітнікаў, дзе я ў той час преда-вала. Прынялі аднагалосна.

У той час партыйныя і савецкія работнікі больш года на адным месцы не затрымліва-ліся. Вось і аб’ездзілі мы з мужам амаль усю Беларусь. У 1933 годзе накіравалі ў Мінск. Тут мы і сустрэлі першы дзень вайны. Напя-рэдадні сына адправілі з дзіцячым садам на дачу, у суботу вечарам дачка паехала да цёт-кі ў Асіповіцкі раён. Увесь горад з нецярпен-нем чакаў нядзелі — у дванаццаць гадзін было намечена адкрыццё Камсамольскага возе-ра. Свята было агульным — рабочыя, вучо-ныя, студэнты. пенсіянеры, хатнія гаспады-ні — словам, літаральна ўсе жыхары сталіцы прынялі ўдзел у яго будаўніцтве. Але ў ня-дзелю ў адзінаццаць гадзін раніцы па радыё мы пачулі страшнае паведамленне — вайна. Не хацелася верыць. А вечарам дваццаць шостага чэрвеня я пакідала Мінск. Цэнтр го-рада ў гэты дзень амаль увесь згарэў. Зарыва ад пажару было відаць кіламетраў за шэсць-дзесят. Я разам са сваімі суседкамі па дому ішла ў бок Асіповіч. Начавалі ў вёсцы Заба-лацце. На золку я выйшла з хаты, на душы было неспакойна. Убачыла чырвонаармейца з катушкай тэлефоннага проваду. Я так узра-давалася: думаю, вось і вайне канец. А хвілін праз пяць чую нямецкую мову, і рантам бачу некалькі немцаў. Ногі так і падкасіліся. Я, як стаяла, так і чмякнулася на пясок. 3 хаты выскачылі жанчыны. «Падымайся»,— кажуць. А я не магу. Ледзьве ўцягнулі мяне ў хату. Хвілін праз колькі наляцелі самалёты. Жан-чыны з хаты ўцякаюць. А я не магу падняц-ца — нейкае здранцвенне найшло. Потым мі-на з сірэнай як завыв пранізліва прама над хатай, мяне нібы внесла з месца. Я не толькі дагнала сваіх спадарожніц, але і перагнала. Ніхто з нас і думаць тады не мог, што вайна расцягнецца на доўгія амаль што чатыры га-ды. Мы былі ўпэўнены, што самае большае — два — тры тыдні — і вайне канец.

Пра гады ваеннага ліхалецця запісана ня-мала маіх успамінаў. Адзін з іх — у кнізе «Скрозь агонь і смерць», складальнік якой У. Карпаў.

Лицом к лицу. . .

Более подробно хочется рассказать, как был приведен в исполнение народный приго-вор над злейшим врагом трудящихся Бело-руссии Вильгельмом фон Кубе. Прежде всего скажу, что это был тиран, изверг, убийца. Это по его указке в Минске были уничтожены де-сятки тысяч невинных людей. Могилы их сей-час находятся в Масюковщине, Малом Тро-стенце, на улице Толбухина. В братской моги-ле возле Малого Тростенца покоится больше двухсот тысяч человек. И в гибели их также виноват Кубе.

Уничтожить жестокого палача, ставленни-ка Гитлера в оккупированной Белоруссии, требовала сама обстановка. Это надо было сделать, ибо палач разрабатывал план новой, еще более жестокой и массовой карательной экспедиции. Убить Кубе — значило предотвра-тить гибель десятков тысяч советских граж-дан.

На эту операцию было брошено много бое-вых групп. Моя группа тоже получила ана-логичное задание.

Разведчики из спецотряда Градова, которые были связаны со мной (братья Володя и Кос-тя Сенько, Миша Иванов), получили от меня номер машины, на которой ездил Кубе. Они вышли на окраину города и несколько дней просидели в засаде на шоссе Минск — Лоши-ца, которое вело в загородную резиденцию палача. План их был напасть на машину гаў-ляйтера и уничтожить его днем, на глазах у всех. Дежурили они и по другим улицам го-рода, надеясь раздавить его машиной. Но из этого ничего не получилось. Фашисты, охра-нявшие гаўляйтера, принимали свои меры предосторожности.

Значит, самый верный и надежный план — это найти человека, который имел бы доступ в его дом. Со слов Франи Злоткиной я узнала, что у Кубе работает горничной бывшая офи-циантка столовой ЦК КП (б) Б Елена Мазаник. С ее помощью палача можно было уничто-жить в его же логове. Для этого нужна только мина с часовым механизмом. Я стала искать связи с Мазаник. Жорж Куликов, работав-ший в то время музыкантом в оркестре драм-театра Я. Купалы, при встрече со мной сооб-щил, что Николай Похлебаев, некогда осво-божденный нашими людьми из лагеря воен-нопленных, знаком с сестрой Мазаник — Ва-лентиной, которая, кстати, живет с ней. Через несколько дней у меня состоялась встреча с Похлебаевым (подпольная кличка «Чиль»). Я ему рассказала о наших замыслах и попро-сила организовать встречу с Еленой Маза-ния. . .

Мы медленно шли по улице и разговарива-ли почти шепотом. Я чувствовала — Мазания не верит мне, и поэтому прямо спросила, что надо сделать, чтобы она поверила.

— Хочу встретиться с яем-нибудь из ко-мандования,— сказала Мазаник.

— Но оно в лесу.

— Тогда пусть в лес идет с вами сестра.

Назавтра я повела Валю в лес — в бригаду «Дяди Димы». По дороге договорилась, что она скажет своим родным, живущим в Масю-ковщине, пусть те на всякий случай пустят слух, что им дают квартиру в Минске и скоро перевезут туда.

При новой встрече с Еленой я объяснила ей, что есть небольшие магнитные мины за-медленного действия, и такую мину она смо-жет пронести в маленькой дамской сумочке. Когда она согласилась, я посоветовала ей уже теперь притвориться, что у нее болят зубы. Это для того, чтобы в нужный момент легче было получить разрешение хозяйки уйти из дому.

На следующий день утром я снова направи-лась в бригаду «Дяди Димы». Со мной пошла и Мария Грибовская. В бригаду мы пришли, когда уже стемнело. Встретилась с замести-телем командира бригады Н. П. Федоровым. Поговорила с ним. Он сказал, что завтра мины с нужным часовым механизмом будут.

В деревне Янушковичи, где мы должны бы-ли переночевать, я встретила Яню Дрозд. В тот день она насобирала целую корзину брусники. Увидев меня, девушка обрадовалась и попросила, чтобы я отнесла немного ягод отцу и матери в Минск. Посмотрела я на ее корзину и решила: отличная маскировка для мин.

Рано утром партизан Петя Трашков привез мне две мины и часовые механизмы к ним. Но когда он стал объяснять, как пользовать-ся ими, зашел Федоров, и они с Трашковым обнаружили, что часовой механизм не . суточ-ного завода, а трехчасового. Трашкову при-шлось поехать в деревню Слижино, где стояла московская спецгруппа Кузьмича.

Мины уложила на дно корзины, сверху на-сыпала багряную бруснику. Кроме того, пар-тизаны дали мне несколько десятков яиц п пару стаканов крупы. Все это богатство я то-же уложила в корзину и сердечно распро-щалась со своими друзьями.

Дороги вокруг столицы тщательно охраня-лись эсэсовцами и полицаями.

Узкая речушка Вяча, ныне одно из излюб-ленных мест минских рыбаков, в ту пору как бы служила негласной границей партизан-ской зоны. С болью в сердце я со своей спут-ницей Марией Григорьевной перебралась че-рез Вячу. До Минска оставалось километров двадцать. Но каких километров! Впереди два гарнизона. Бесконечные засады, обыски и проверка документов.

Вышли на вяченское поле. Тут мы посове-товались, как нам лучше пройти. У Вишневки будет засада. Нас могут задержать. Не будем признаваться, что знаем друг друга.

Стали подходить к дороге. Вдруг из-за кус-тов появились четыре полицая. Мария Гри-горьевна подошла к ним первая и, низко кла-няясь, поздоровалась: «День добрый, паноч-ки». Ее тщательно обыскали, проверили доку-менты.

— Можешь идти,— бросил ей полицай-вер-зила, который обыскивал ее, и повернулся ко мне: —Теперь ты показывай, что несешь, да побыстрее. Чего остановилась?

Меня уже до этого неустанно преследовала мысль: что делать, что предпринять? Если ми-ны найдут, то конец не только задуманной операции, но и мне. Что же делать?

Полицейский закурил, потом о чем-то пере-говорил со стоявшими рядом постовыми и резко повторил:

— Показывай, что в корзине?

У меня похолодели ноги. Чувствую, сердце бьется с перебоями, но делать нечего. При-села над корзиной, а сама решаю, что пред-принять, чтобы не смотрели корзину. Моя медлительность вывела из терпения полицая.

— Слышишь, быстрее! — крикнул он. — Не то как дам по корзине, все побью и подавлю.

— Зачем это делать,— как можно спокойнее сказала я. — Вы мне только убыток нанесете, а для себя никакой выгоды не получите.

Он сразу понял, к чему я клоню. Ведь это были продажные души. И я с ним сторгова-лась: 25 марок и полдесятка яиц.

Перед Минском, около небольшого деревян-ного домика, снова проверка. Пришлось со-врать, что мы с Марией Григорьевной ходили покупать лошадь в деревню Паперню, но не сошлись ценой и возвращаемся домой, где нас ждут дети.

Теперь оставалось встретиться с Еленой и вывести из Масюковщины родных Валентины. Это была довольно опасная операция: в Ма-сюковщине находился лагерь военнопленных и стоял гарнизон. Когда две партизанские подводы, нагруженные вещами, отъехали от деревни несколько километров, от воза ото-рвалась корова и побежала обратно в Масю-ковщину. Это могло навести немецкую аген-туру на подозрение, необходимо было дейст-вовать немедленно. . .

Я всю ночь не могла уснуть. Думала о сво-их детях, живы ли они, что с ними. Может быть, никогда больше их не увижу. И как завтра все сложится? К утру многое проясни-лось, на сердце стало спокойнее. Мысли собра-лись воедино, стали ясными, четкими. Я зна-ла. что и как мне делать.

Днем встретилась с Николаем Фурцом — шофером, тоже когда-то освобожденным под-польщиком из лагеря, договорилась, что он оформит документы на право выезда за город за гравием и будет завтра с машиной в де-вять утра у драматического театра. Потом встретилась с Валентиной, которая повела меня к себе на квартиру как спекулянтку, продающую туфли. Елене передала одну ми-ну, а другую оставила в резерве, на случай, если по каким-либо причинам ей не удастся подложить в кровать Кубе заряженную ми-ну, и она ее выбросит в реку. Договорились и обо всем последующем.

К назначенному времени я пришла в Цент-ральный сквер. Приехал на грузовике и Фурц. Поднял капот и начал копаться в моторе.

Чтобы не привлекать к себе внимания, я остановилась возле дерева и начала медленно снимать туфлю, посматривать по сторонам. Вижу, наконец,— Елена. Перебежала дорогу, зашла в скверик, приблизилась к условленной скамейке и что-то стала искать. Я немедленно надела туфлю на ногу, вышла из-за дерева. Елена заметила и, взволнованная, подошла ко мне.

— Подложила? — спросила я. Елена кивну-ла головой.

В это время появилась и Валентина. Я на-правила их к оперному театру, а сама подо-шла к Николаю Фурцу и села в кабину гру-зовика. Вскоре мы нагнали Елену и Вален-тину, и Фурц нажал на акселератор. За Па-пе'рней дальше мы пошли пешком. В ночь с 21 на 22 сентября 1943 года палач белорус-ского народа взлетел на воздух.

Друкуецца па кн. : Сквозь огонь и смерть. Мн. , 1970. С. 245—250.

Подзвіг артылерыста

Фёдар Кузьміч Анташкевіч — Герой Савецкага Саюза (10. 4. 1945). Нарадзіўся ў 1922 г. ў в. Казі-горка Талачынскага раёна. Жыў у Цюменскай воб-ласці. У Чырвонай Арміі з 1941 г. Член КПСС з 1942 г. Камандзір гарматы старшы еяржант Ф. К. Анташкевіч вызначыўся ў баях за г. Губен (Германія). 3 27 лютага да 4 сакавіка 1945 г. раз-лік гарматы пад яго камандаваннем адбіў некаль-кі контратак пяхоты, танкаў і артылерыі праціў-ніка, нанёс ворагу вялікія страты. Ф. К. Анташ-кевіч загінуў у баі 4. 3. 1945 г. Пахаваны ў г. Віль-гельм-Пік-штат-Губен.

Вучыцца салдацкай справе Фёдару Анташ-кевічу давялося зусім мала — ішоў кастрыч-нік 1941 г. , і фронт патрабаваў новых бай-цоў, свежых дывізій. У складзе адной з та-кіх часцей, перакінутай з Сібіры на фронт, і прыняў баявое хрышчэнне Фёдар Анташке-віч. Накіравалі яго ў 296-ы артылерыйскі полк, дзе ў нялёгкіх умовах, у пастаянных баях маладому байцу прыйшлося авалодваць усімі прамудрасцямі артылерыйскай справы. Аб тым. наколькі паспяхова ён справіўся са сваёй задавай, сведчыла тое, што к пачатку 1945 г. Фёдар быў ужо старшым еяржантам. камандзірам гарматнага разліку і грудзі яго ўпрыгожвалі ордэн Чырвонай Зоркі і два ме-далі «За адвагу». 27 лютага 1945 г. падраздзя-ленні 296-га гвардзепскага Чырванасцяжнага артылерыйскага палка завязалі баі па под-ступах да горада Губен. Артылерысты сумелі выбіць ворага з яго пазіцый. У канцы дня 28 лютага баі ўжо вяліея на бліжніх подступах да горада. Асабліва ўдала і смела дзейнічала гармата Ф. К. Анташкевіча. Вораг упарта су-праціўляўся. чапляючыся за кожныя ўзгорак і ўпадзіну, за кожную бѵдыніну. Ператварыў-шы на подступах да горада ўсе каменныя пабудовы ва ўмацаваныя агнявыя кропкі, гіт-лераўцы разлічвалі затрымаць тут нашы час-ці. Савецкая пяхота пайшла ў атаку. Пад-трымліваючы яе, гармата Анташкевіча адкры-ла моцны агонь. Вораг пусціў у ход цяжкія мінамёты. Міны ўзрывалі зямлю вакол пазі-цый гарматы, засыпалі зямлёй артылерыстаў. Пад прыкрыццём мінамётна-артылерыйскага агню наперад пайшлі варожыя самаходныя гарматы. За імі рушыла ў контратаку пяхота. Па самаходках, што наступалі ў цэнтры, білі іншыя гарматы батарэі, а разлік Анташкевіча вёў прыцэльны агонь па варожай пяхоце. Снарады клаліея дакладна, праціўнік нанёс немалыя страты. Але далейшы ход бою пры-няў непажаданы для разліку гарматы аба-рот — вялікая група фашыстаў сумела наблі-зіцца да пазіцыі савецкіх воінаў. Становішча абвастрылася. Анташкевіч не разгубіўся і пайшоў на рызыку, бо разумеў, што толькі ў гэтым выратаванне для ўсяго разліку. У са-мы напружаны момант бою, калі. здавалася, гітлераўцы вось-вось прарвуцца да гарматы, камандзір загадаў:

— Яльцоў, застанешся з зараджаючым. Астатнія — за мной! У атаку!

Варожыя салдаты, якія знаходзіліся ў не-калькіх метрах ад пазіцыі артылерыстаў, ба-чылі, што агонь вядзе адна гармата, і з’яў-ленне атакуючых савецкіх салдат было для іх поўнай нечаканасцю. На гэта і разлічваў Анташкевіч. 3 некалькімі артылерыстамі ён адкінуў фашыстаў, не даў ім замацавацца на дасягнутым рубяжы. Больш таго, жменька савецкіх воінаў адагнала немцаў настолькі, што змагла заняць варожыя пазіцыі на вы-шынях, якія кантралявалі падыходы да гора-да Губен. Раніцай 2 сакавіка бой аднавіўся з новай сілай. Шмат разоў падымаліся за дзень гітлераўцы ў контратаку, але выбіць разлік Анташкевіча з яго пазіцый так і не змаглі. Калі ў час адной з контратак ворагу ўсё ж удалося пераадолець паласу разрываў, Ан-ташкевіч падпусціў гітлераўцаў на блізкую адлегласць і пачаў расстрэльваць ва ўпор. Тыя заляглі. Але небяспека не мінула — вар-та фашыстам было зрабіць адзін-два кідкі і яны будуць ля гарматы. Камандзір разліку зноў падняў байцоў у атаку і кінуўся з імі ў рукапашную схватку. Савецкія воіны ўда-рылі па гітлераўцах з аўтаматаў, пусцілі ў ход гранаты. Знішчыўшы 15 фашысцкіх ваяк, артылерысты прымусілі ўцалелых гітлераў-

Крылатае жыццё

Намельчив Міхаіл Сцяпанавіч — Герой Савецка-га Саюза (15. 5. 1946). Нарадзіўся 8. 6. 1921 г. ў в. Бушмін Талачынскага раёна. 3 сялян. Беларус. Член КПСС з 1944 г. Скончыў Аршанскі аэраклуб, Адэскую авіяшколу пілотаў (1941), Смаленскі пед-інстытут (1967). У Чырвонай Арміі з 1940 г. 3 1941 г. на Паўночна-Заходнім, 1-м, Беларускім франтах. Удзельнік вызвалення Ноўгарада, Пско-ва. Пінска, Любліна, Варшавы, Познані, баёў на Одэры, штурму Берліна. Камандзір звяна гвар-дзейскага штурмавога авіяпалка гвардыі старшы лейтэнант М. С. Камельчык ажыццявіў 170 бая-вых вылетаў, з іх 100 — на штурмавіку Іл-2, пра-ве? 10 групавых паветраных баёў, знішчыў 84 варожыя аўтамашыны, 57 павозак, 39 гармат, 5 танкаў, 3 бліндажы, бронетранспарцёр. Удзельнік Парада Перамогі 24 чэрвеня 1945 г. Да 1958 г. слу-жыў у Савецкай Арміі, падпалкоўнік. Пасля пра-цаваў у школе, з 1967 г. — у Смаленскім медін-стытуце, з 1970 г. выкладае гісторыю КПСС. Жыве V Смаленску. Заслушаны работнік культуры РСФСР (1983). Ганаровы грамадзянін г. Познань і Лодзінскага ваяводства ПНР. Узнагароджаны ордэнам Леніна, двума ордэнамі Чырвонага Сцяга, цаў адступіць. Атрыманая перадышка была кароткай. Праціўнік зноў падняўся ў атаку, але зноў яму прыйшлося адступіць: ён не здолеў узяць рубеж, які абараняў са сваімі байцамі Ф. К. Анташкевіч. Так паўтаралася некалькі разоў, і старшему сяржанту прый-шлося яшчэ раз паднімаць людзей у рука-пашную.

Раніцай 4 сакавіка варожая пяхота аднаві-ла свае атакі. Фашысты рашылі выкарыстаць імглісты туман, які ахутаў усё наваколле, і выбіць артылерыстаў з іх пазіцый. Разліку было цяжка: пяхоты паблізу не было, і арты-лерысты, ведучы бесперапынны агонь з гар-маты, адбіваліся з апошніх сіл, імкнучыся як мага даўжэй стрымліваць націск ворага. Па-сля чарговай няўдалай атакі вораг атрымаў падмацаванне. Фашысты падышлі амаль ушчыльную і сталі закідваць смельчакоў гра-натамі. У гэты момант пазваніў камандзір ба-тарэі і загадаў падтрымаць атаку нашай пя-хоты. Фёдар Анташкевіч прыняў адзіна пра-вільнае на той момант рашэнне: па яго сігналу артылерысты зноў (каторы ўжо раз!) падняліся ў атаку, у рукапашную схватку. Немцы вымушаны былі зноў адступіць. Ня-гледзячы на шквальны кулямётны агонь, які абрушыўся на пазіцыю гарматы, камандзір здолеў прабрацца да пушкі і адкрыць страдь-бу, падтрымліваючы наступление пяхоты. У адказ ударыла варожая артылерыя. Сна-рады клаліся ўсё бліжэй і бліжэй. Але Ан-ташкевіч вёў агонь да апошняй мінуты, па-куль адзін з варожых снарадаў не трапіў у яго гармату. Здарылася гэта днём 4 сакавіка 1945 г. пад горадам Губен. У гэтым горадзе баявыя таварышы і пахавалі свайго храбрага аднапалчаніна.                      м. Салаўёў.

двумя ордэнамі Айчыннай вайны I ступені, ордэ-нам Чырвонай Зоркі, медалямі.

Счастливая встреча

Сорок лет назад, в последние дни Берлин-ской операции на фронтовой аэродром 33-го гвардейского Краснознаменного Воронежского штурмового авиационного полка возвраща-лась с боевого вылета группа самолетов. Один из них шел на посадку, как раненая птица, с трудом удерживаясь в горизонтальном поло-жении, и, едва успев приземлиться, остано-вился, не отрулив от полосы. Это была моя машина, ее «одолжил» на один вылет заме-ститель командира эскадрильи старший лей-тенант Михаил Камельчик, самолет которого был поврежден.

Бежим к самолету, к нему уже мчится са-нитарная машина. Вскакиваю на плоскость и вижу в разбитой кабине потерявшего созна-ние друга, лицо сплошь залито кровью. . . Осторожно вынимаем Михаила из кабины, его тут же подхватывают медики, а я отру-ливаю покалеченный, исковерканный внутри пролетевшим снарядом самолет на стоянку. . .

Так героически закончил войну замеча-тельный, мужественный воин, сражавшийся с врагом с 23 июня 1941 года, сделавший 175 боевых вылетов!

С тех пор прошло сорок лет. Мы потеряли друг друга и «нашлись» совсем недавно. . .

. . . Врачи не только поставили Камельчика на ноги, но так восстановили здоровье, удалив множество осколков, что он смог еще больше десяти лет охранять наше мирное небо. . .

Юрий Гальперин

Газета «Вечерняя Москва», 7 мая 1985 г.

3 успамінаў Героя Савецкага Саюза

М. С. Камельчыка

. . . У перадваенныя гады кожны юнак рых-таваў сябе і да стваральнай працы, і да аба-роны Радзімы. Я вучыўся ў чыгуначным тэх-нікуме ў Оршы і адначасова займаўся ў аэра-клубе. У саракавым мяне і некалькіх маіх сяброў накіравалі ў Адэскую ваенную школу пілотаў, якую мы скончылі ў студзені сорак першага.

Лятаць давялося на знішчальніках 1-1 біс. На іх і ўступілі ў паветраныя схваткі з во-рагам над Веларуссю. Свой першы баявы вылет я ажыццявіў 23 чэрвеня 1941 г. Хутка мяне з сяржантам Барысам Цыбульскім на-кіравалі перавучвацца на новы самалёт Іл-2. Курс навучання не скончылі. Сэрца рвалася ў бой, і мы з Барысам падалі камандуючаму авіяцыяй рапарты з просьбай вярнуць нас на фронт. Калі прыйшла ў адказ тэлеграма, камісар нашага запаснога палка строга ад-чытаў нас перад строем («Вучыцца патрэб-на!»). а сам адвёў у скрытае месца і расца-лаваў: «Для навічкоў сказана, а вы ж — фран-тавікі. Ляціце, біце ворага!»

Праз тры дні мы былі на Паўночна-Заход-нім фронце — у 33-м гвардзейскім Чырвана-сцяжным Варонежскім штурмавым авіяпал-ку. У гэтым палку і ішла мая баявая работа да самага светлага дня Перамогі. Самалётаў-знішчальнікаў для прыкрыцця штурмавікоў

¹ Ю. М. Гальперын — аднапалчанін М. С. Ка-мельчыка. вядомы радыё- і тэлежурналіст, член Саюза пісьменнікаў СССР, заслушаны работнік культуры РСФСР, адзін з першых савецкіх тэле-каментатараў, лаўрэат прэміі Саюза журналістаў СССР. У час Вялікай Айчыннай вайны разам з жонкай, франтавым урачом, аддаў свае зберажэн-ні на будаўніцтва самалёта. у тыя дні не хапала. Таму было прапанавана са сваёй групы выдзеліць два экіпажы, най-больш «злятаных», і ўскласці на іх задачу прыкрыцця ўсёй групы. Так я, малодшы лей-тэнант, трапіў вядзёным у пару прыкрыцця (вядучы — лейтэнант Удачын, які таксама стаў Героем Савецкага Саюза). Пасля ўзлёту груны мы выходзілі ўперад на 1—1,5 км. 3 ходу атакавалі цэль і, набраўшы вышывю, ішлі насустрач групе для яе прыкрыцця. Нас першых абстрэльвалі зенітныя батарэі і ата-кавалі варожыя знішчальнікі. Такім чынам пара прыкрыцця забяспечвала баявыя дзеян-ні ўсёй групе. Аб нашым вопыце быў надру-цавапы артыкул у франтавой газеце, які на-зываўся «Слаўная пара прыкрыцця».

Аб нашых легендарных штурмавіках, леп-шых самалётах другой сусветнай вайны, на-пісана шмат. Але мне здаецца, сказана яшчэ не ўсё. Аднойчы наш экіпаж штурмаваў ва-рожую калону ў раёне Вялікіх Лукаў. На дру-гім заходзе адчулі моцны ўдар ў машыну. Пазней, ужо на аэрадроме, прыйшлі да выве-ду: я зачапіў крылом тэлеграфны слуп — штурмавалі з вельмі малой вышыні. Пры ўда-ры адляцела частка плоскасці. Самалёт увесь час хацеѵ перавярнуцца. 3 вялікім намаган-нем я прыпадняў яго над зямлёй. Прапанаваў паветранаму стралку сяржанту Рыгору Ста-лінскаму скакаць з парашутам. А ён у адказ: «Сядзем, камандзір!» У нашу размову ўмя-шаўся лётчык знішчальніка, які нас суправа-джаў: «Цягні, гарбаты,— нас так часта велі-чалі. Правяду да аэрадрома». Селі. Сабраліся ўсе інжынеры і тэхнікі і аднадушна заключи-ли самалёт з такімі пашкоджаннямі трымац-ца ў паветры не павінен.

Крыху пазней, пад Ковелем, правёўшы па-спяхова разведку ў нялётны дзень, мы расхо-давалі ўсё гаручае і былі вымушаны садзіцца прама перад сабой, на поле. Селі. Над Берлі-нам, у апошні мой вылет на штурмавіку. у кабіне самалёта разарваўся снарад. Я амаль страціў зрок і павёў машыну на пасадку ўсляпую. Мяне суправаджалі штурмавік і знішчальнік, даючы напрамак і парады. Селі.

Кажуць, Іл-2 акупляў сябе двума-трыма вы-летамі. Наш экіпаж здзейсніў сто. Вось не-каторыя з іх.

У адным з вылетаў у перыяд вызвалення г. Ковель шасцёрка самалётаў Іл-2 (вяду-чы— гвардыі капітан Мікалай Бялавін). вы-канаўшы задание, сабралася ў групу, каб ля-цець на свой аэрадром. Рантам мы пачулі каманду вядучага: «Увага!» У гэты час з за-хаду ў напрамку фронту ляцела група нямец-кіх самалётаў Ю-87. У лабавой атацы мы ад-разу збілі 2 варожыя самалёты, а астатнія скінулі свае бомбы дакладна на цэль, па якой стралялі мы — на нямецкія войскі.

29 красавіка 1944 г. група з 6 самалётаў Іл-2 (я —вядучы) нанесла удар па вялікай колькасці танкаў і аўтамашын пваціўніка ў раёне населенага пункта Сялец. Нягледзячы на ўраганны агонь варожай зенітнай артыле-рыі, група зрабіла два заходы на цэль і зні-шчыла 4 танкі, 8 аўтамашын, выклікала 6 ачагоў пажару, 4 выбухі вялікай сілы, з якіх, мы думаем, узарваны 2 склады з боепрыпаса-мі і 2 склады з гаручым, падаўлены агонь двух зенітных гармат.

У маі 1944 г. наш полк прыняў актыўны ўдзел у масіраваным удары па варожым аэрадроме ў Пінску. Па даных разведкі пра-ціўніку былі нанесены вельмі вялікія страты.

У гэты ж перыяд я ў пары з гвардыі лей-тэнантам Лукаўкіным вылецеў на разведку ў раён Пінск — Мінск. На брыючым палёце на станцыі Пінск мы выявілі два чыгуначныя саставы з танкамі. Паравозы запраўляліся ва-дой каля вбданапорнай вежы. Разбіўшы бом-бамі чыгуначнае палатно спераду і ззаду ад эшалонаў, мы расстралялі снарадамі параво-зы, прачасалі з пушак чыгуначны эталон і перадалі на камандны пункт палка па радыё, што намі выяўлены эталоны. Калі мы ўжо адыходзілі ад цэлі на свой аэрадром, нам на-сустрач ішла шасцёрка «Ілаў», каб дакончыць работу разведчыкаў.

Праз некаторы час мы з Лукаўкіным атры-малі задание правесці разведку руху паяздоў на ўчастку чыгункі Лунінец — Кобрын. Узлёт ажыццявілі перад усходам сонца. Лінію фронту перасеклі на вышыні 10—15 метраў. Праз некалькі мінут я заўважыў наперадзе ў лесе дым. На ўсякі выпадак даў каманду вя-дзёнаму падрыхтавацца да атакі, а сам, на-біраючы вышыню, стаў набліжацца да лесу.

У лесе, на невялікай станцыі стаялі два эталоны, адзін з танкамі, другі з рознай ін-шай тэхнікай. Накіроўваліся яны да лініі фронту. Атакаваўшы цэль з ходу, мы зрабілі другі заход. Паветраны стралок Грыша Ста-лінскі далажыў, што бомба трапіла ў тэндэр паравоза і ўзарвалася. Другі паравоз быў расстраляны в пушак, але з бліжняй дыстан-цыі. На двух платформах стаялі зенітныя ўстаноўкі, на трэцім заходзе мы іх атакавалі з пушак і кулямётаў. Фашысты, хто ў чым, пачалі выскакваць з вагонаў і хавацца ў ка-наве і за воданапорнай вежай. Каб удар па ворагу быў больш эфектыўным, мы атакавалі цэль на сустрэчных курсах. Падлятаючы да аэрадрома, я перадаў па радыё аб тым, што выяўлены два эталоны. I тут жа вылецела шасцёрка «Ілаў», каб дакончыць нашу рабо-ту. Аб нашым вылеце на разведку франтавая газета змясціла артыкул «Партызанскі ўдар».

4 чэрвеня 1944 г. два самалёты (я — вяду-чы) па прынцыпе «свабоднага палявання» вялі разведку чыгуначнага ўчастка Янаў — Кобрын — Снітава. Выявілі на станцыі Сніта-ва два эталоны, пачалі іх штурмаваць. Выве-лі са строю 2 паравозы і некалькі вагонаў. Разведка была праведзена выдатна.

26 жніўня 1944 г. шэсць самалётаў Іл-2 (я — вядучы) бамбардзіравалі і штурмавалі артылерыйскія і мінамётныя пазіцыі праціў-ніка і вялікую колькасць аўтамашын у раёне Курашуб — Піскуроў. Нягледзячы на моцны агонь праціўніка, група зрабіла 4 заходы на цэль і, не маючы пашкоджанняў сваіх сама-лётаў, знішчыла 15 аўтамашын, батарэю па-лявой артылерыі. каля ўзвода пяхоты, выклі-кала да 10 ачагоў пажару.

Іншы раз нам даводзілася бываць на авія-цыйных заводах (ляталі за папаўненнем). Сэрца сціскалася ад жалю, калі бачылі, як на падстаўках каля станкоў стаялі худзень-кія падлеткі. Рукі іх выглядалі танчэйшымі, чым ручкі малаткоў, якімі яны працавалі. Мы аддавалі ім свой паёк, расказвалі аб справах на фронце. I яшчэ мацнейшым станавілася жаданне адпомсціць лютаму ворагу за ўсе па-куты, прынесеныя нашаму народу, адстаяць светлую будучыню нашых дзяцей.

У мяне часта пытаюцца аб самым моцным уражанні франтавога часу, і я расказваю не пра баі. Мне давялося пабываць у толькі што вызваленым нашымі войскамі Майданаку. Тое, што ўбачыў там, не забыць ніколі. Тады я зразумеў, што мы зрабілі болей, чым ад-стаялі сваю Радзіму, сацыялізм. Мы вырата-валі чалавечую цывілізацыю, не дазволілі спыніць гісторыю. Моўчкі выходзілі мы з тэ-рыторыі Майданака, не ў сілах размаўляць ад хвалявання і нянавісці да ворага. Вярну-ліся на свой аэрадром. Сонца было амаль на захадзе. I тут паступіла каманда, што на станцыі Варка, недалёка ад Варшавы, сабра-лася каля 40 эшалонаў, і іх патрэбна разбам-біць. 3 такой злосцю і нянавісцю атакавалі мы ў той вечар цэль, што, вяртаючыся на свой аэрадром, за 40—50 км усё яшчэ бачылі палаючае зарыва.

Баі на тэрыторыі Германіі. Незабыўныя дні Берлінскай аперацыі. Пры фарсіравак'д Одэ-ра мы, лётчыкі, аказвалі дапамогу наземным войскам у расшырэнні плацдарма на заход-нім беразе ракі ў раёне Зеелаўскіх вышынь. Нашай эскадрыллі было дадзена ганаровае даручэнне: скінуць ключы ад варот Берліна ў размяшчэнне наземных войск, якія штур-мавалі Зеелаўскія вышыні. Штурм Берліна, мой 100-ы вылет на Іл-2, які ледзь не стаў апошнім у жыцці. I наша вернее баявое бра-тэрства, франтавая дружба і ўзаемавыручка, якіх ніколі не забыць.

Наша 1-я авіяэскадрылля (камандзір М. I. Бялавін, намеснік М. С. Камельчык) вылеце-ла на штурмоўку аэрадрома на ўскраіне Бер-ліна. Нас сустрэў моцны зенітны агонь. Калі рабйіі другі заход, у кабіну майго самалёта трапіў зенітны снарад. Я на нейкі момант страціў зрок. Даў каманду свайму намесніку Лукаўкіну ўзначаліць групу, а паветранаму стралку Сталінскаму — скакаць з парашутам. Ні адзін з іх мяне не пачуў. А пачуў мяне мой баявы сябра і камандзір Мікалай Бяла-він, а таксама вядучы групы прыкрыцця (зні-шчальнікаў) Барбаценка. Бялавін вывеў мяне з зоны зенітнага агню і правёў на пасадку. Над аэрадромам, пры самым падыходзе да зямлі сілы ўсё ж пакінулі мяне. Самалёт амаль упаў. У прытомнасць я прыйшоў на аперацыйным стаде. А мае аднапалчане ў гэ-ты час ужо ляталі над цэнтрам Берліна.

Са шпіталя вярнуўся ў полк у самы разгар падрыхтоўкі да Парада Перамогі на Краснай плошчы. 24 дні падрыхтоўкі ў начной Маскве, расквечанай чэрвенем і людскімі ўсмешкамі. I нарэшце сам дзень парада — усенароднае

чых сродкаў. Разведка далажыла, што на беразе, занятым ворагам, замаскіраваныя куля-мёты, гарматы, на дрэвах і ў траншэях варо-жыя снайперы і аўтаматчыкі. Толькі рашу-часць, хуткасць і нечаканасць маглі забяспе-чыць поспех справы. Вопытны камандзір М. П. Лугоўскі прыняў рашэнне фарсіраваць водны рубеж усім батальёнам адразу шыро-кім фронтам пад прыкрыццём нашай артыле-рыі, якая павінна была граміць ворага дра-мой наводкай.

Ледзь пачало світаць, капітан Лугоўскі ўстанавіў на плыт тэлефонны апарат, тут жа размясціўся сам з двума аўтаматчыкамі. Па ўмоўнаму сігналу пачалося імклівае фарсіра-ванне. Да сярэдзіны ракі воіны дабраліся незаўважанымі. Але пасля адкрыла агонь ва-рожая артылерыя, страчылі фашысцкія ку-лямёты. Узрывы снарадаў і мін падымалі ў неба вадзяныя слупы, пераварочвалі плыты. Аднак савецкія воіны, падтрыманыя артыле-рыяй, упарта ішлі наперад. Фашысты не вы-трымалі іх атакі і былі адкінуты ад берага. Захапіўшы плацдарм, батальён выйшаў на шашу Віцебск — Бешанковічы і злучыўся з часцямі 39-й арміі 3-га Беларускага фронту.

Нашы наступаючыя часці адбілі некалькі контратак праціўніка. Выбраўшы вольную хвіліну, Мікалай Пятровіч напісаў кароцень-кую запіску жонцы: «Аня, вызваляю радзіму бацькі, заўтра буду дома». Але яго абяцанне не збылося. У час апошняй контратакі гіт-лераўцаў адважны камандзір М. П. Лугоўскі загінуў смерцю храбрых. Здарылася гэта як-раз у той момант, калі часці Чырвонай Арміі, ведучы жорсткія баі з праціўнікам, завяршы-лі акружэнне варожай групоўкі ў віцебскім «катле».

3 вялікай сям’і Лугоўскіх, на чале якой быў стары салдат, удзельнік Грамадзянскай вайны Пётр Дзмітрыевіч Лугоўскі, не вярнуў-ся з вайны і другі сын — Віктар, які загінуў у баях за Радзіму. Аднак баявая эстафета патрыётаў Лугоўскіх працягваецца. На варце Радзімы стаіць малодшы брат героя. Па сля-дах бацькі, Мікалая Пятровіча Лугоўскага, пайшоў яго старэйшы сын Валерый, афіцэр Савецкай Арміі. Другі сын скончыў Саратаў-скі політэхнічны інстытут, працуе інжынерам на заводзе. Жонка героя Анна Іванаўна Лу-гоўская нярэдка з сынамі і ўнукамі пры-язджае ў Талачынскі раён, вёску Равуча. Бы-ваюць яны і ў Бешанковічах. дзе змагаўся і загінуў смерцю героя Мікалай Пятровіч.

Дзесяты з сям'і Лузиных

Аляксей Андрэевіч Лузгін — Герой Савецкага Саюза (15. 5. 1946). Нарадзіўся 1. 2. 1920 г. ў в. Зага-раддзе Талачынскага раёна. Член КПСС з 1943 г. Скончыў аэраклуб у Маскве (1939), Тамбоўскую авіяцыйную школу пілотаў (1941). У 1937—1939 гг. працаваў у 1-м Маскоўскім пасажырскім аддзя-ленні Ленінградскай чыгункі. У Чырвонай Арміі з 1939 г. У перыяд Айчыннай вайны з 1943 г. на Цэнтральным, 1-м Украінскім франтах. Камандзір звяна разведвальнага авіяпалка лейтэнант А. А. Лузгін зрабіў 116 баявых вылетаў, правёў 32 па-ветраныя баі. Па даных яго разведкі савецкая бамбардзіровачная авіяцыя знішчыла на аэрадро-ме ў Палтаве і на палявых пляцоўках 329 варо-жых самалётаў. Да 1960 г. А. А. Лузгін служыў у Савецкай Арміі, палкоўнік. Памёр 10. 1. 1977 г.

Перасяленцы

У сярэдзіне мінулага стагоддзя пасялі-ліся на Талачыншчыне разанскія сяляне. Але і на новым месцы шчасце ўсё неяк абыходзі-ла бокам і Лузгіных, і Зотавых. Выбіваючыся з апошніх сіл, яны ад цямна да цямна раскар-чоўвалі лясную дзялянку, сякерамі высякалі пні — хацелі зрабіць урадлівым свой «пята-чок» зямлі. Увосень на былой дзялянцы па-сеялі жыта, да зімы неяк зляпілі хатку. А праз год побач з ёй вырасла яшчэ адна хатка, потым — трэцяя,чацвёртая. Так сярод лесу ўзнікла веска Загараддзе.

Як рыба аб лёд, біўся дзень і ноч Фёдар Лузгін, але так і не разбагацеў, не стаў на ногі. Паміраючы, ён паклікаў да сябе дзяцей і сказаў ім:

— Як бы цяжка вам ні было, не ездзіце, як я, па свеце, жывіце тут. Усюды яна адноль-кавая — наша доля мужыцкая. А на адным месцы і пень мохам абрастае. . .

Пахавалі бацьку, і стаў гаспадаром у хаце яго сын Андрэй. Нялёгкі лёс выпаў і на яго долю, бо не вельмі разгонішся на бацькоў-скай спадычне — вузенькай палосцы неўрад-лівай зямлі. А тут дзеці пасыпаліся, як боб. «Якая доля чакае іх? — часта думаў Андрэй, ідучы за Сахою. — Будуць, напэўна, як і я, перабівацца з хлеба на квас, паліваць потам зямельку». Так бы яно і было, калі б не грым-нулі ў І917 легендарныя залпы «Аўроры». Звонкім рэхам дакаціліся яны і да беларускай вёскі Загараддзе. Сяляне часта збіраліся ра-зам. абмяркоўвалі сваё жыццё-быццё.

Да самай ночы не тушылі ў тыя дні святло ў хатах, густым воблакам вісеў пад столлю махорачны дым. Людзі верылі, сэрцам адчу-валі, што ў ціхую затоку іх жыцця ўрываецца шторм. У адзін з такіх трывожных дзён у ха-це Андрэя Лузгіна раздаўся крык дзіцяці — нарадзіўся сын. Андрэй не ведаў тады. рада-вацца ці сумаваць. «I так поўная хата еда-коў,— думаў ён,— а хлеб зарабляць аднаму прыходзіцца. Добра, калі дадуць зямлю, а можа дулю з маслам пакажуць. Не такія дур-ныя паны, каб добраахвотна мужыкам надзе-лы наразаць». Думкі Андрэя перарваў на-стойлівы крык дзіцяці. Ён падышоў да сына, паглядзеў на яго маленькі чырвоны тварык, і сэрца сціснулася ад болю. «I чаго я распла-каўся, разгараваўся,— падумаў Андрэй. — Дзевяць дзяцей выхоўваю — як-небудзь і дзе-сятага пракармлю. Хай расце на здароўе». Ён хутка выйшаў з хаты, пазваў суседа.

— Ідзі, браток, да мяне: пасядзім, пагута-рым, па чарцы вып’ем. У мяне ж сын нара-дзіўся. . .

У той дзень Андрэй, вядома, не мог -нават і падумаць, што яго малодшы сын праславіць не толькі род Лузгіных, але і маленькую вё-сачку Загараддзе, і Талачыншчыну, і нават усю Беларусь.

Просіцца сэрца ў палёт

Лёшка рос шустрым, свавольным хлопчы-кам. I хоць часу для дзіцячых забаў было малавата, ён разам з сябрамі-аднагодкамі ла-зіў па дрэвах, гуляў «у вайну», атрымліваў ад бацькі на «арэхі» за суседскія яблыкі.

— Вось расце непаслушнік. — не раз гава-рыла маці. — I ў каго ён толькі ўдаўся. Не паспяваеш штаны яму латаць, дзіркі зашы-ваць.

— Хай гоніць пасля абеду гусей пасвіць,— устаўляў слова бацька. — А то б’е лынды, но-сіцца па вуліцы, аж зямля дрыжыць.

Лёшка выганяў на луг гусей і абавязкова браў з сабой кніжку. Прымасціўшыся дзе-не-будзь пад лазовым кустом, хлопчык забываў пра усё. Ён быў цяпер там, разам з Робін Гу-дам, дзяліў з ім радасці і нягоды. . . Кнігі пры-носіў старэйшы брат Сцяпан. камсамолец.

— Будзеш вучыцца — чалавекам станет,— не раз гаварыў ён Лёшку. — Не ўсё ж жыццё за гусямі з пугай бегаць.

Сцяпан для Лёшкі быў самым аўтарытэт-ным чалавекам. Ён наладжваў у вёсцы вясё-лыя спектаклі, і, гавораць, нават складаў пры-пеўкі пра папа, якія распивала кожны вечар сельская моладзь. Потым Сцяпан паехаў у Маскву вучыцца і дамоў прыязджаў вельмі рэдка.

У1931 годзе памёр бацька. Жыць стала значна цяжэй: не так проста было адной маці пракарміць такую сям’ю. «Хай прыязджае да мяне Аляксей,— пісаў з Масквы Сцяпан. — Будзем як-небудзь удваіх перабівацца». Запла-кала маці, адпраўляючы адзінаццацігадовага хлопчыка ў далёкую дарогу. У Маскве Аляк-сей скончыў восем класаў, паступіў у аэра-клуб. Потым — лётнае вучылішча. Цяпер ужо ніякая сіла не магла спыніць яго імкненне. «Толькі лётаць! I лётаць так, як Чкалаў!».

Пашліце мяне на фронт

Выпускнікі лётнага вучылішча яшчэ не па-спелі атрымаць накіраванні ў вайсковыя час-ці, як радыё прынесла страшную вестку: вай-на. Маладыя лётчыкі не маглі дачакацца таго дня, калі ім дадуць самалёты. каб паляцець туды, дзе не на жыццё, а на смерць змагаюц-ца з ворагам савецкія воіны. Учарашнія кур-санты рваліся ў бой.

I рантам як снег на галаву: «Таварыш Луз-гін. па загаду начальніка вучылішча вы за-стаецеся тут. Будзеце працаваць інструкта-рам». 3 такім назначэннем цяжка было змі-рыцца. Яго сябры, яго равеснікі ідуць на смерць, каб абараняць нашы гарады і сёлы _г нашых бацькоў і сясцёр ад фашысцкай нава-лы, а цябе пакідаюць у глыбокім тыле інст-руктарам лётнага вучылішча.

— Вы, магчыма, думаеце, што я не умею ваяваць, не апраўдаю вашых надзей,— не га-варыў, а крычаў Аляксей Лузгін. — Тады глы-

бока памыляецеся! Дайце мне баявы сама-лёт — ія дакажу, што не ў тыле мае месца, а там, на фронце.

— Супакойцеся, таварыш Лузгін,— голас начальніка вучылішча цёплы, бацькоўскі. — Мы назначаем вас інструктарам таму. што вы тут больш патрэбны, чым там. А павая-ваць яшчэ паспееце, будзьце ўпэўнены.

Прайшоў месяц, другі, трэці. . . I ўвесь гэты час Аляксей думаў аб адным і тым жа: трэба вырвацца на фронт. I хоць ён разумеў важ-насць сваей службы, ведаў. што краіне па-трэбны лётчыкі, якіх рыхтавала іх вучылі-шча. але сэрцам не мог змірыцца з тым, што яго сябры, яго аднагодкі глядзяць смерці ў твар, ідуць на таран, накіроўваюць свае па-лаючыя машины на скопішчы ворага. а ты, «тылавы пацук», зрабіўся інструктарам, змі-рыўся са спакойным жыццём, і цябе не тур-буюць ні асколкі, ні снарады, ні бомбы. Аляк-сей Лузгін піша спачатку адзін рапарт, потым — другі. Просьба ўсё тая ж: «Пашліце на фронт». Але інструктара лётнага вучылі-шча чамусьці не спяшаліся адпраўляць у баявую часць. Толькі праз год ён трапіў на фронт, у полк далёкіх разведчыкаў рэзерву Галоўнага камандавання. Пачаліся суровыя будні — амаль штодзённыя палёты на самалё-тах Пе-2 і Пе-3 над тэрыторыяй, занятай во-рагам: савецкім часцям былі вельмі патрэбны дакладныя звесткі аб дыслакацыі сіл праціў-ніка. Па фотаплёнках, знятых з самалётаў-разведчыкаў, можна было вызначыць. дзе размяшчаюцца асноўныя варожыя камуніка-цыі. на якім участку рыхтуецца наступлен-ие. Такія звесткі мелі вялікую каштоўнасць для нашага камандавання.

«Не вярнуліся з баявога задания. . . »

7 сакавіка 1944 года лётчыкі Аляксей Луз-гін і штурман Мікалай Кавальчук вылецелі на чарговае баявое задание. Надвор’е было неспрыяльным. 3-за густых воблакаў, якія ві-селі нізка над зямлёю, нічога не было відаць. Рантам самалёт уздрыгнуў і рэзка пайшоў на зніжэнне. «Выведзены са строю матор»,— мільганула думка. Аляксей імгненна прымае рашэнне: на брыючым палёце пасадзіць ма-шыну на зямлю. . . А праз некалькі хвілін лёт-чыкі спешна адыходзілі ад самалёта: тэрыто-рыя была занята фашыстамі, і ў любы момант яны маглі з’явіцца тут. Начавалі ў рове не-далёка ад хутара Бандарка. У патайным мес-цы закапалі дакументы: трэба было перахо-дЭіць лінію фронту, і ўсялякае магло здарыц-ца. Але прабрацца да сваіх было не проста. Мясцовасць незнаемая, куды ні кінь вокам, бясконцая раўніна — ні куста, ні дрэўца. Да ўсяго на гэтым участку фронту была скан-цэнтравана вялікая колькасць жывой сілы і тэхнікі праціўніка. Некалькі разоў спрабавалі прайсці наперад да перадавой — і ўсё няўда-ла. А потым здарылася непапраўнае: некаль-кі фашыстаў нечакана напалі на Лузгіна і Кавальчука і ўзялі іх у палон. Баявыя сябры трапілі за калючы дрот. «Цяпер усё оконче-на,— думаў Аляксей,— даваяваўся. Не ўба-чыць табе франтавых сяброў, не пачуць іх вясёлых жартаў у хвіліны кароткага адпа-чынку». У першую ж ноч знаходжання ў ла-геры ўдалося пераапрануцца.

— Трэба, Мікалай, вырвацца з гэтага пек-ла. I чым хутчэй — тым лепш. Іпакш — кап-цы,— гаварыў Лузгін штурману.

Некалькі дзён вывучалі месцазнаходжанне лагера, прыкідвалі, дзе можна абысці ахову. I вось першая спроба. Але не паспелі лётчыкі і кіламетра адысці ад калючай агароджы, як ззаду пачуліся стрэлы, брэх аўчарак. Не уда-лося ўцячы і ў другі раз. Але фашысты не расстралялі лётчыкаў, як гэта яны рабілі ў пачатку вайны (відаць, ім вельмі патрэбна была рабочая сіла), а толькі перавялі А. А. Лузгіна ў другі лагер. I ўсё ж думка аб сва-бодзе не пакідала Аляксея. У трэці раз ён усё ж вырваўся з фашысцкіх кіпцюроў, і пасля доўгіх і пакутлівых вандраванняў дабраўся. нарэшце, да сваіх. Малады лейтэнант (ві-даць, толькі з вучылішча) расказ А. А. Луз-гіна ўспрыняў даволі скептычна.

— Ведаем мы такіх лётчыкаў без дакумен-таў. Давай ідзі ў гэту кампанію, а потым раз-бярэмся, хто ты і адкуль.

— А што гэта за кампанія?

— Паліцаі. Хіба не бачыш?

— Не, дарагі таварыш,— са злосцю сказаў Лузгін,— з гітлераўскімі служакамі я ў адну кампанію не пайду, што хочаш рабі.

Падышоў капітан. Даведаўшыся, у чым справа, ён параіў А. А. Лузгіну дабрацца да хутара Бандарка і забраць дакументы (тая мясцовасць ужо была ачышчана ад фашыс-таў).

— Інакш цябе на кожным кроку будуць спыняць. I чым ты дакажаш, што не лысы. . . А з дакументамі лягчэй будзе і полк шукаць.

Больш чым праз месяц, пасля таго няўда-лага вылету сустрэўся Аляксей Андрэевіч з сябрамі-аднапалчапамі. «А мы ўжо думалі — у жывых няма,— трос руку Аляксея каман-дзір палка. — Так і напісалі пра вас: «Не вяр-нуліся з баявога задания».

Прайшло некалькі тыдняў. Трохі адпачыў-шы пасля цяжкіх дарог і хваляванняў, Луз-гін стаў зноў прасіцца на самалёт. «Пача-кай,— гаварылі яму,— паспееш яшчэ».

«Нешта нядобрае робіцца,— думаў ён. — Відаць, не вераць мне, думаюць, што выду-маў я ўсю гэту гісторыю». Падставы для та-кіх разважанняў былі. А. А. Лузгіна некалькі разоў выклікалі ў асобы аддзел, падрабязна пра ўсё распытвалі, узялі пісьмовае тлума-чэнне. Потым паслалі на спецыяльную пра-верку ў Маскву, якая працягвалася больш двух тыдняў. Аляксея Андрэевіча здзівіла, што ў яго дабіваюцца нейкіх новых паказан-няў, размаўляюць, як з чалавекам, які моцна запляміў сваю рэпутацыю. Нялёгка было ўвесь час адчуваць, што табе не вераць, на цябе не спадзяюцца. Нарэшце, праверка скон-чылася. А. А. Лузгіну аддалі дакументы і за-гадалі вярнуцца ў свой полк. I зноў — бая-

Дваццаць восем баявых гадоў

Фёдар Яфрэмавіч Макавецкі — Герой Савецкага Саюза (17. 10. 1943). Нарадзіўся 25. 2. 1899 г. ў в. Багданаўка Талачынскага раёна. 3 сялян. Бела-рус. У Чырвонай Арміі з 1919 г. Удзельнік Гра-мадзянскай вайны. Змагаўся супраць войск Дзя-нікіна. Юдзеніча, Урангеля, басмачоў. У час Вя-лікай Айчыннай вайны са студзеня 1942 г. на Паўднёва-Заходнім, Варонежскім, Сталінградскім, Данскім, Цэнтральным, Беларускім, 1-м і 4-м Украінскіх франтах; Удзельнік Сталінградскай і Курскай бітваў. Вызначыўся пры фарсіраванні Дзясны і Дняпра на поўнач ад Кіева. Стралковы полк пад камандаваннем падпалкоўніка Ф. Я. Макавецкага 21 верасня 1943 г. пераправіўся цераз Дзясну. умацаваўся на заходнім беразе і забяспе-чыў пераправу часцей дывізіі; 24 верасня 1943 г. на падручных сродках фарсіраваў Дняпроізама-цаваўся на плацдарме. Ф. Я. Макавецкі да 1947 г. служыў у Савецкай Арміі. Памёр 7. 5. 1974 г.

1917 год, Масква, Фанагарыйскія казармы. Тут, каля Лефортава, размяшчаўся літарны батальён самакатчыкаў. Салдацкі сход-мі-тыпг, які адбыўся ўвечары, вырашыў шмат пытанняў, апошнім было пытанне аб залічэн-пі добраахвотніка Фёдара Макавецкага ў са-макатны батальён. Так пачаліся дні вайско-вай вучобы і рэвалюцыйнай загартоўкі для сялянскага хлопца з Талачыншчыны. Салда-ты, разбуджаныя лютаўскай рэвалюцыяй, выя заданні, палёты над варожай тэрыторы-яй, радасці і горыч франтавога жыцця. I так да апошняга дня вайны, да Дня Перамогі. За гады вайны А. А. Лузгін зрабіў 116 баявых вылетаў. Ад камандзіра звяна ён вырас да намесніка камандзіра палка па лётнай пад-рыхтоўцы. За ратныя подзвігі камуніст А. А. Лузгін узнагароджаны ордэнам Леніна, трыма ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнамі Айчын-най вайны I і II ступеней, многімі медалямі. У 1946 годзе Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР яму прысвоена звание Героя Савецкага Саюза.

Пасля вайны А. А. Лузгін лятаў на рэак-тыўных самалётах, вучыў лётнаму майстэрст-ву савецкіх сокалаў. У 1960 г. ў званні пал-коўніка выйшаў у адстаўку. жыў у Маскве. Часта прыязджаў на Талачыпшчыпу, навед-ваў сваю родную вёску Загараддзе, дзе прайшлі гады яго дзяцінства. адкуль начаў свой слаўны жыццёвы шлях. Былы лётчык актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці, часта выступаў на піянерскіх зборах, школь-ных вечарах, расказваў навучэнцам пра подз-вігі савецкіх лётчыкаў у гады Вялікай Ай-чыннай вайны. Ён узначальваў адну в пярвічных партыйных арганізацый г. Масквы. Шчырым, прынцыповым. жыццярадасным, энергічным — такім ведалі А. А. Лузгіна яго баявыя таварышы, суседзі, зямлякі.

С. Азё'рны.

прагна цягнуліся да палітыкі. Фёдар уважлі-ва слухаў на мітынгах шматлікіх прамоўцаў, спрабуючы разабрацца ў характеры імклівых падзей. На выбарах у салдацкі Савет ён гала-саваў за бальшавікоў. У кастрычніцкія дні самакатчыкі, у тым ліку Ф. Макавецкі, былі на баку рэвалюцыі. Яны штурмавалі былое Аляксееўскае ваеннае вучылішча, выбівалі юнкераў з гасцініцы «Метраполь».

У 2-й палавіне снежня 1917 года літарную роту накіравалі ў Петраград на папаўненне першага баявога батальёна. Гэта быў той са-мы батальён, аб якім пісаў Джон Рыд у сваей кнізе «Дзесяць дзён, якія скаланулі свет». Батальён дыслацыраваўся ў Петрапаўлаўскай крэпасці — змрочным засценку царызму, дзе пакутавалі многія рэвалюцыянеры. Цяпер тут сядзелі некаторыя з міністраў скінутага рэвалюцыяй буржуазнага Часовага ўрада. Са-макатчыкі неслі таксама каоавульную служ-бу ў штабе рэвалюцыі Смольным. Нярэдка ў каравул заступаў і Фёдар.

У лютым 1918 года Ф. Макавецкі вярнуўся ў родную вёску, дзе прабыў да сакавіка 1919 года.

Падзеі 1918 года многаму навучылі Фёдара. Ен зразумеў, што барацьба за ўладу народа яшчэ ў поўным разгары і будзе яна жорсткай. Крывёю заваяваныя зямлю і волю трэба бы-ло бараніць ад шматлікіх ворагаў, якія з усіх бакоў насядалі на Рэспубліку Саветаў. У са-кавіку 1919 года Ф. Макавецкі стаў курсан-там Першых Маскоўскіх пяхотных каманд-ных курсаў. Курсантам неаднаразова прыхо-дзілася перапыняць вучобу і выязджаць на франты Грамадзянскай вайны. На ўліку быў кожны салдат рэвалюцыі, яе абаронца. Палі-тычную і ваенную адукацыю даводзілася на-бываць пад агнём.

Вясной 1919 года курсанты выязджалі на Дон для ўдзелу ў падаўленні контррэвалю-цыйнага паўстання (яно апісана Міхаілам Шолахавым у яго рамане-эпапеі «Ціхі Дон»). Спяваючы «Інтэрнацыянал», ішлі яны ў ата-ку на пазіцыі белаказакаў каля хутара Сіт-ракоў Вёшанскай станіцы.

У маі — жніўні 1919 года курсанты ўдзель-нічалі ў цяжкіх баях супраць дзянікінцаў на Паўднёвым фронце, у кастрычніку — лістапа-дзе супраць Юдзеніча пад Петраградам.

Незабыўнае ўражанне ў сэрцы курсанта Ма-кавецкага пакінулі дні вучобы ў Маскве, су-стрэчы з дзеячамі рэвалюцыі, сустрэчы з У. I. Леніным.

— Уладзіміра Ільіча мне пашчасціла ўба-чыць некалькі разоў,— успамінаў Фёдар Яфрэмавіч. — Першы раз гэта было ў сакавіку 1919 года. Ільіч рабіў на нашых курсах да-клад аб міжнародным становішчы. Гаварыў ён проста, даходліва і разам з тым япка і пе-раканаўча. Што і казаць, нялёгкі быў той час для краіны, але словы Леніна дыхалі та-кой верай ў перамогу рэвалюцыі, што гэта вера перадавалася ўсім нам, чырвоным кур-сантам. Мы слухалі Ільіча, баючыся прапус-ціць хоць адно слова. У наступны раз я ўба-чыў Уладзіміра Ільіча 1 мая 1919 года. На Краснай плошчы меў адбыцца парад чырво-наармейскіх часцей. Я быў прызначаны ў ахо-ву. Мітынг пачаўся з выступления Леніна. Ўражанне ад яго слоў было велізарнае. Ці-кава, што з гэтым памятным днём мне давя-'лося сустрэцца зноў. . . праз 37 гадоў. У 1956 годзе выпадкова трапіў мне на вочы альбом, прысвечаны Леніну. На адным са здымкаў, зробленым паводле подпісаў 1 мая

1919 года, Ільіч вітаецца з адным з членаў ЦК. А крыху воддаль — група ваенных. У чырвонаармейцы ў салдацкім шынялі і з вінтоўкай я пазнаў самога сябе. . .

У пачатку 1920 года пасля заканчэння кур-саў Макавецкага прызначылі камандзірам чырвонаармейскай роты. У маі — чэрвені

1920 года яго рота ўдзельнічала ў баях пад Мелітопалем супраць войск чорнага барона Урангеля. У жніўні 1920 года роту перакінулі на Заходні фронт. Камандзір вадзіў сваіх байцоў у атакі на белапольскія легіёны. Двой-чы за час Грамадзянскай вайны Макавецкі быў паранены — у вагу і ў галаву, але ні разу не пакідаў поля бою і сваіх байцоў. Хутка ў жыцці і ў службе камандзіра Макавецкага наступіў новы перыяд — ён стаў пагранічні-кам. Атрымаўшы спецыяльную падрыхтоўку, Ф. Я. Макавецкі ў 1926 годзе прызначаны памочнікам начальніка пагранічнай заставы Батумскага пагранічнага атрада. 12 гадоў праслужыў Фёдар Яфрэмавіч на граніцы, вырас за гэты час ад памочніка начальніка пагранзаставы да памочніка начальніка па-гранічнага атрада. 3 Батумі ў 1932 годзе ён быў накіраваны ў Нахічэвань, потым — у Ба-ку. У 1937 годзе Ф. Макавецкі скончыў За-вочную Вышэйшую пагранічную школу. У 1938 годзе капітана Макавецкага накірава-лі выкладчыкам тактыкі і тапаграфіі ў Са-ратаўскую пагранічную школу. Тут яго і за-стала Вялікая Айчынная вайна.

Трапіць на фронт удалося не адразу. Пер-шы час яго рапарты аб пасылцы на фронт камандаванне пакідала без разгляду. Нарэш-це, у студзені 1942 года Макавецкі быў на-сланы ў Варонеж, дзе з войск НКУС фармі-равалася 13-я мотастралковая дывізія. Фёдар Яфрэмавіч быў прызначаны начальнікам апе-ратыўнага аддзела штаба. Дывізія была на-кіравана на ахову тылу Паўднёва-Заходняга фронту на ўчастку Валчанск — Харкаў — Ла-завая — Барвенкава. У чэрвені 1942 года яна абараняла Варонеж.

Да 6 ліпеня 1942 года фашысты здолелі захапіць плацдарм на левым беразе Дона на захад ад Варонежа. Неўзабаве гітлераўцы ўварваліся ў горад. Перад дывізіяй НКУС была пастаўлена задача затрымаць наступ-ление ворага, выйграць час да падыходу на-шых рэзерваў. Маёр Макавецкі атрымаў за-гад сіламі двух палкоў арганізаваць абаро-ну горада. Выканаць загад значыла навязаць немцам бой, выгнаць іх з захопленай часткі горада. У трывожную ліпеньскую ноч, на ўсходнім беразе ракі — якраз насупраць цэн-тральнай часткі горада, якая была захопле-на гітлераўцамі,— палкі занялі выходныя ру-бяжы для атакі. Перад світаннем без арт-падрыхтоўкі камандзіры правялі сваіх бай-цоў праз рачныя броды. Атакавалі ворага зня-нацку, уварваліся на цэнтральныя вуліцы горада. Загад быў выкананы, час выйграны.

. . . К сярэдзіне верасня 1942 года цяжкія баі разгарнуліся ў раёне Сталінграда. Цераз Вол-гу сюды была перапраўлена 95-я стралковая дывізія. Камандзір 161-га палка Макавецкі атрымаў загад камандавання да пяці гадзін раніцы фарсіраваць Волгу і да дванаццаці гадзін дня атакаваць праціўніка на Мамае-вым кургане. Полк выканаў загад. Днём 19 верасня ён дасягнуў вяршыні Мамаева кур-гана і ўступіў у сустрэчны бой з атакуючай пяхотай і танкамі праціўніка, гітлераўцы былі адбіты. 20 верасня атакі свежых сіл фа-шыстаў зноў былі адбіты. Мамаеў курган за-ставаўся ў руках палка. А 21 верасня полк Макавецкага не толькі адбіў усе атакі нем-цаў, але і сам здолеў прасунуцца наперад. Але замацавацца нашым воінам не ўдалося. Гітлераўцы кінулі на Мамаеў курган новыя сілы, якія значна пераўзыходзілі сілы нашых байцоў. Атакі ворага не спыняліся. Полк быў выбіты з займаемага ім рубяжа і заняў аба-рону на паўднёва-заходніх схілах кургана. Жорсткія баі працягваліся 23 і 24 верасня. Часта яны пераходзілі ў рукапашныя схват-кі. Барацьба ішла за кожны метр, за кожную пядзю. Макавецкі атрымаў загад камдыва: на схілах Мамаева кургана ўмацаваць апор-ны пункт і ўтрымліваць яго любой цаной. Значэнне гэтага загада стала ясным ужо 26 верасня. У гэты дзень гітлераўцы выйшлі да Волгі на левым флангу 62-й арміі і вызва-леныя сілы сталі перакідваць да Мамаева кургана. Варожая артылерыя і авіяцыя да-шчэнту разбілі апорны пункт. Полк панёс вялікія страты і быў адцеснены на паўноч-на-ўсходнія схілы кургана. Але ворагі рана святкавалі перамогу. 28 верасня рэшткі пал-ка пайшлі ў адчайную контратаку і занялі частку вышыні, але авалодаць вяршыняй, дзе знаходзілася воданапорная вежа, сіл ужо не хапіла. Вежа заставалася ў нейтральнай зоне. Гітлераўцы былі пазбаўлены магчымас-ці весці назіранне за поймай Волгі. Гэта бы-ло вельмі важна для нашых войск.

У пачатку кастрычніка ў саставе дывізіі полк быў перакінуты ў раён трактарнага за-вода. Гэта сюды праціўнік наносіў свой га-лоўны ўдар. Безліч атак было адбіта падком. Калі ж цаной велізарных страт трактарны завод быў узяты ворагам, полк Макавецкага працягваў упартыя баі на Трамвайнай і Скульптурнай вуліцах. Тут фашыстам не ўдалося прасунуцца ад трактарнага завода на поўдзень уздоўж Волгі. Усе іх атакі былі ад-біты.

Раніцай 17 кастрычніка з рэшткаў дывізіі Макавецкі сабраў зводны полк і вывеў яго з паўакружэння да Волгі. Меркавалася, што полк зойме абарону ў другім эталоне. Але аказалася, што на захад ад завода «Барыка-ды» ніякага першага эталона не было. Бай-цы Макавецкага прынялі на сябе шалёны на-ціей ворага. Вось што ўспамінаў аб гэтым сам Фёдар Яфрэмавіч:

— Пад жудаснай бамбёжкай полк пад аб-рывамі крутога берага Волгі рушыў на поў-дзень — на новы ўчастак. Байцы і камандзі-ры ішлі брудныя, аброслыя, у парваных і абпаленых гімнасцёрках, з сухімі ад бяссон-ніцы вачыма, стомленыя бясконцымі баямі, якія не сціхалі ні на мінуту. Але ні ў кога не было пачуцця страху. Знікла гэта пачуц-цё, нашы сэрцы быццам скамянелі. Мы ру-халіся пад жудаснае завывание варожых пі-кіроўшчыкаў, свіст падаючых бомбаў. Я са сваім ардынарцам Федзем Усавым ішоў у галаве калоны, камандзіры і палітрукі ішлі сярод байцоў. Думка ва ўсіх была адна: хут-чэй у бой, хутчэй за новы ўчастак. 26 ка-стрычніка, з наступлением ночы. дзесяткі два салдат — усё, што засталося ад нашага палка,— занялі абарону вакол штаба, які раз-мясціўся ў адным з дамоў інжынерна-тэхніч-ных работнікаў. Дзверы і частка акон былі закладзены мяшкамі і скрынкамі з пяском. На ўваходах стаялі вартавыя з аўтаматамі і гранатамі напагатове. Раптам каля дзвярэй, на лесвіцы, узрывы гранат, крыкі і стогны, Выбягаю. Камендант штаба лейтэнант Паз-някоў (уся шчака ў крыві) дакладвае: «Фры-цы закідалі гранатамі і пабеглі ўздоўж бу-дынка, некалькі з іх забіты». Справа ясная. У цемрадзі і мітусні пад выглядам «сваіх» прабраліся нямецкія аўтаматчыкі. А наступ-ны пад’езд дома, дзе знаходзіўся штаб 685-га палка закідалі бутэлькамі з гаручай сумес-сю. Будынак у агні, з усіх бакоў атакуюць немцы. Штабы на чале з камандзірамі час-цей прарваліся, а дакладней выпаўзлі з акру-жэння. На світанні 27 кастрычніка сумесны-мі сіламі арганізавалі абарону школы паміж заводамі «Барыкады» і «Чырвоны Кастрыч-нік», усяго за 400 м ад Волгі. Стралкоў ні ў мяне, ні ў камандзіра 685-га палка падпал-коўніка Драгайцава ўжо не было. Абарону трымалі мае мінамётчыкі, якія стаялі ў яры за школай, і штабы палкоў. Усе мы думалі, што гэты бой будзе для нас апошнім. Школа была адзіным будынкам, які закрываў под-ступы да Волгі, ніякіх падмацаванняў у той дзень не чакалі. 3 дамоў, толькі што пакіну-тых намі, былі чутны словы нямецкай ка-манды і плач жанчын і дзяцей, якіх фаши-сты выганялі з падвалаў. Каля дамоў раўлі танкі: вораг збіраў сілы для атакі. Нечакана перад світаннем усё сціхла. У горадзе агню, стогнаў і няспыннага бою цішыня здавалася асабліва злавеснай. I раптам задрыжэла не-ба, скаланулася зямля. Гітлераўцы пайшлі на штурм. Пасля бамбёжкі да школы амаль ушчыльную падышлі фашысцкія танкі і ад-крылі агонь па сценах, вокнах, дзвярах. А ў нас. як на тое — ніводнай супрацьтанкавай гарматы. Наша артылерыя была за Волгай і адтуль перыядычна абстрэльвала ворага (мы выклікалі яе па рацыі). Але ж толькі пра-мой наводкай можна было б паспяхова зма-гацца з варожымі танкамі. Ды абаронцы шко-лы і ў такім няроўным баі не пахіснуліся, стаялі насмерць. Мой ад’ютант прамым на-падением варожага снарада быў разарваны папалам. Тыя, што яшчэ трымаліся на нагах і вялі бой, былі ў крыві і ранах. Фашысцкія аўтаматчыкі ўзялі ў вогненнае кальцо бу-дынак школы, ім удалося ўварвацца ў яе і захапіць асобныя пакоі. Прымаем рашэнне: прарывацца з будынка да мінамётнай роты нашага палка, якая займае баявыя пазіцыі ў яры метраў за 150—200 ад школы. . . А ра-ніцай 28 кастрычніка, ледзь толькі бліснулі першыя промні сонца, мы ўбачылі бяскон-цую стужку нашых салдат, якія бадзёра кро-чылі пад абрывамі волжскага берага. Яны толькі што пераправіліся цераз Волгу, каб дапамагчы нам. Становішча было выратава-на. . .

За выключную стойкасць і гераізм палку Ф. Я. Макавецкага было прысвоена звание гвардзейскага. А сам адважны камандзір быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сця-га, яму было прысвоена таксама нечарговае воінскае звание падпалкоўнік.

Летам 1943 года 231-ы гвардзейскі полк, якім камандаваў Ф. Макавецкі (новы нумар полк атрымаў разам з гвардзейскім званием), у складзе 75-й гвардзейскай дывізіі змагаўся на Курскай дузе. У першы ж дзень жорсткіх баёў полк Макавецкага адбіў чатыры атакі фашыстаў, знішчыў 35 танкаў і каля двух батальёнаў пяхоты. Да 10 ліпеня гітлераўцы прасунуліся толькі на 10 кіламетраў, пра-рваўшы першую паласу нашай абароны. Гэ-ты нязначны поспех толькі на ўчастку пал-ка Макавецкага каштаваў ворагу 4 тысячы забітых і параненых салдат і афіцэраў, 81 знішчаны танк, 9 гармат, 4 мінамётныя ба-тарэі, 2 самалёты Ю-88. Адзінаццаць шале-вых атак гітлераўцаў адбіў полк. За гераізм, праяўлены на вогненнай дузе, многія салда-ты і афіцэры былі прадстаўлены да ўзнага-род. Макавецкі быў узнагароджаны яшчэ адным ордэнам Чырвонага Сцяга.

Пасля Курскай дугі Ф. Я. Макавецкі са сваімі байцамі наступаў у напрамку Бах-мач — Кіеў. Полк вызваляў Глухаў, Капатоп, Нежын. Да сярэдзіны верасня 1943 года, прайшоўшы з баямі больш чым 180 кіламет-раў, полк Макавецкага разам з іншымі час-цямі выйшаў да Дзясны і першым фарсіра-ваў яе ў ноч на 22 верасня. За 2 дні полк прасунуўся да Дзясны на 40 кіламетраў. 23 верасня каля вёскі Тарасевічы байцы ўбачы-лі хвалі Дняпра, і ў гэты дзень полк Мака-вецкага атрымаў загад фарсіраваць Дняпро. Бой за вялікую раку прадстаяў нялёгкі.

Дняпро прыйшлося фарсіраваць на над-ручных сродках. На плытах, лодках, а часам і проста ўплаў перапраўляліся воіны. Боль-шасць байцоў палка і гарматы былі пера-праўлены на баржах і лодках, якія даставілі воінам-вызваліцелям мясцовыя жыхары. Да раніцы 25 верасня полк закончыў пераправу і на правым беразе Дняпра, каля сяла Ясна-гародкі, захапіў невялікі плацдарм. Гітлераў-цы ў шалёнай злосці безліч разоў атакавалі яго, імкнучыся скінуць байцоў Макавецкага ў Дняпро. Але плацдарм стаяў. Стаяў непа-хісна. Весь дзе спатрэбіліся вопыт сталін-градскіх баёў, набытая там вытрымка і за-гартоўка. I ўсюды — у акопах, пад бамбёж-камі і абстрэламі быў са сваімі байцамі і афі-цэрамі Фёдар Яфрэмавіч. Прыкладам для падначаленых служылі яго асабістая муж-насць і вялікае баявое майстэрства. Вось што пісала камандаванне, прадстаўляючы Фёдара Яфрэмавіча да звания Героя Савецкага Саю-за: «Паспяхова праследуючы праціўніка, зні-шчаючы яго ар’ергардныя часці і авалодаў-шы населеным пунктам Еўмінкі, размешча-ным на рацэ Дзясна, падпалкоўнік Макавец-кі абходным рухам з фланга выйшаў на ўсходні бераг р. Дзясна. Не зважаючы на бамбардзіроўку з паветра, выкарыстоўваючы падручныя сродкі пераправы, 21. 9. 1943 г. фар-сіраваў р. Дзясну. Выйшаўшы на яе заходні бераг, замацаваўся, чым забяспечыў перапра-ву ўсіх часцей дывізіі.

24. 9. 1943 г. на падручных сродках пад пры-крыццём 212-га і 241-га стралковых палкоў фарсіраваў р. Днепр.

Пры правядзенні гэтых аперацый падпал-коўнік Макавецкі праявіў ініцыятыву, муж-насць і ўменне пераадольваць водныя рубя-жы». Заключэнне на рэляцыі «Дастойны зван-ия Героя Савецкага Саюза» падпісаў той, хто добра ведаў цану сапраўднай мужнасці і во-інскаму ўменню — камандзір 60-й арміі I. Д. Чарняхоўскі.

Пасля вызвалення Кіева гвардзейская ды-візія, у якой служыў Макавецкі, пайшла на папаўненне, а Фёдар Яфрэмавіч застаўся ў штабе 60-й арміі на пасадзе начальніка ство-ранага аддзялення па вывучэнню і абагуль-ненню вопыту Вялікай Айчыннай вайны, ад-начасова ён быў намеснікам начальніка апе-ратыўнага аддзела штаба арміі.

Пасля таго, як гітлераўцам часова ўдалося адбіць Жытомір, у раёне гэтага горада разга-рэліся жорсткія баі з фашысцкай танкавай арміяй. Больш як 10 сутак Макавецкі выкон-ваў асабістыя заданні камандарма, быў на самых цяжкіх участках. У снежні 1943 года ў час аднаго з баёў Ф. Я. Макавецкі вырата-ваў жыццё I. Д. Чарняхоўскаму, прык'рыўшы яго ад асколкаў варожага снарада.

Макавецкі прывык дзейнічаць на пярэд-няй лініі агню. Таму пасля баёў за Шапятоў-ку і Цярнопаль ён звярнуўся да каманда-вання з просьбай зноў накіраваць яго ў дзе-ючыя часці. У чэрвені 1944 г. ён прыняў 825-ы Цярнопальскі стралковы полк 302-й Цярнопальскай стралковай дывізіі. Полк пад яго камандаваннем прымаў удзел у Львоў-скай, Дэмбіцкай, Сандамірскай, Кракаўскай і

Ф. Я. Макавецкі ў шпіталі ў Львове. Красавік 1945 г.

Одэрскай аперацыях, быў узнагароджаны ор-дэнамі Чырвонага Сцяга і Суворава III сту-пень А за поспехі палка камандзір быў ад-значаны яшчэ двума ордэнамі Чырвонага Сцяга — у верасні і лістападзе 1944 года.

Амаль да самых апошніх дзён цяжкай вай-ны прайшоў са сваім палком воін-камандзір, і кожны гэты дзень быў поўны напружанай баявой работы. 18 красавіка 1945 года полк Макавецкага вёў жорсткі бой за горад Тра-паў. Камандны пункт палка знаходзіўся ў двухпавярховым будынку ў пасёлку Пуста-Якарціца. Раптам сюды прарваліся фашысц-кія танкі і аўтаматчыкі. Асколкамі снарада Фёдар Яфрэмавіч быў цяжка паранены ў пра-вую нагу. Гітлераўцы ўзялі будынак у каль-цо.

— Агонь на мяне! — аддаў апошні загад сваім артылерыстам камандзір.

Траппы агонь нашай артылерыі змёў на-падаючых фашыстаў. Пад яго прыкрыццём байцы прарваліся да будынка. Там яны знай-шлі свайго камандзіра. У непрытомным ста-не ён ляжаў сярод забітых і параненых. Ка-мандзіра даставілі ў франтавы шпіталь. Вя-лікая страта крыві і працяглае знаходжанне ў баі параненым без медыцынскай дапамогі сур’ёзна ўскладнілі лячэнне. Фёдар Яфрэма-віч так і не змог болей стаць у строй. Два доўгія гады ляжаў ён ў шпіталях, але заха-ваць параненую нагу не ўдалося, яе прый-шлося ампутаваць.

У жніўні 1947 года гвардыі падпалкоўнік Ф. Я. Макавецкі выйшаў у адстаўку. Баявы камандзір, ён аддаў вайсковай службе 28 га-доў свайго жыцця і да канца выканаў свой грамадзянскі і воінскі абавязак. Апошні дзе-сятак гадоў Фёдар Яфрэмавіч жыў у Віцеб-СКу.                               Б. Р. Фгрштэйн.

Разгневанае неба

3 успамінаў П. Ф. Сычэнкі

Пётр Фёдаравіч Сычэнка — Герой Савецкага Са-юза (14. 2. 1943). Нарадзіўся 6. 6. 1911 г. ў в. Новае Заазер’е Талачынскага раёна. Член КПСС з 1940 г. У 1932 г. скончыў Ваенна-авіяцыйную школу тэх-нікаў, у 1939 г. — ваенную школу лётчыкаў. 3 1931 г. ў Чырвонай Арміі. 3 1941 г. на Цэнтраль-ным, Паўднёвым, Бранскім, Варонежскім, Паўноч-на-Заходнім, Сталінградскім, 1-м Украінскім фран-тах. Удзельнік баёў пад Масквой. Сталінградам, Курскам, Львоўскай і Сілезскай аперацый. Каман-дзір штурмавой эскадрыллі капітан П. Ф. Сычэнка да 1943 г. здзейсніў 42 баявыя вылеты, знішчыў 6 танкаў, 3 зенітныя батарэі, 25 матацыклаў і больш за 700 гітлераўцаў. Актыўна ўдзельнічаў у разгроме мотамехдывізіі гітлераўцаў, якая ішла ў напрамку гарадоў Міхайлаў — Венеў — Горлава — Скопін. Узнагароджаны ордэнам Леніна. двума ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнамі Айчыннай вайны I ступені, Чырвонай Зоркі, ордэнамі «Чэ-хаславацкі крыж 1939 г. » і дзевяццю медалямі. Да 1956 г. служыў у Савецкай Арміі. Памёр 25. 6. 1969 г.

У пачатку Вялікай Айчыннай вайны я ля-таў на самалётах-бамбардзіроўшчыках тыпу Іл-4 у складзе 220-га бамбардзіровачнага авія-палка. Днём і ноччу мы наносілі ўдары па аэрадромах і воінскіх эталонах праціўніка, жывой сіле і тэхніцы гітлераўцаў на водных пераправах. Асноўныя баі вялі на Маскоў-скім і Кіеўскім напрамках. I ходъ яўна заў-важалася перавага ворага ў тэхніцы, нашы сокалы ведалі, за што змагаюцца, ведалі, якая небяспека пагражае Радзіме, і таму ваявалі з выключнай адвагай і мужнасцю. Хутка нам на ўзбраенне сталі паступаць новыя тыпы самалётаў, створаныя айчыннымі авіякан-структарамі. У баях пад Масквой я ўжо ка-мандаваў эскадрылляй 241-га штурмавога авіяпалка, на ўзбраенні якога былі самалёты Іл-2. Полк дзейнічаў на ўчастку фронту ад Тулы да Яльца. На Тульска-Кашырскім на-прамку мы ўзаемадзейнічалі са знішчальным палком. Калі Чырвоная Армія перайшла ў контрнаступление пад Масквой, удары на-шага авіяпалка абрушыліся на варожую гру-поўку, якая спрабавала абысці Маскву з поў-дня. Па дарогах цягнуліся доўгія калоны разбітых часцей 2-й танкавай арміі гітлераў-цаў. Захутаныя ў жаночыя хусткі і рваныя коўдры, фашысцкія ваякі ганебна ўцякалі. Тыя ж каму ўдалося адарвацца ад нашай пя-хоты, траплялі пад агонь кулямётаў, бомбаў і рэактыўных снарадаў. Часам мы атакавалі варожыя калоны, зніжаючыся да 20—50 мет-раў. На сваёй скуры вораг зведаў сілу наша-га штурмавіка! Немцы называлі яго чорнай смерцю. У залежнасці ад даўжыні калоны мы рабілі іншы раз па два-тры заходы. Пасля штурмоўкі на дарогах заставалася шмат ва-рожых трупаў і разбітай тэхнікі. Мы пад-трымвалі таксама нашы наступаючыя войскі, падаўлялі агонь варожых артылерыйскіх гар-мат, наносілі ўдары па аэрадромах праціўні-ка, увесь час вялі паветраную разведку. Аб-станоўка ж як у час абарончых, так і ў час наступальных баёў пад Масквой была для нашых лётчыкаў па-ранейшаму цяжкай. Во-раг гаспадарыў у паветры, у яго яшчэ было больш самалётаў. Вось адзін з баявых эпі-зодаў таго часу.

На Ялецкім напрамку 9 ці 10 снежня 1941 года са старшым лейтэнантам Цамаевым мы вялі паветраную разведку. На захад ад Яль-ца выявілі адступаючыя калоны войск і тэх-нікі ворага. Атакаваўшы гэту калону, мы стра-цілі амаль увесь боезапас. Гітлераўцам былі нанесены вялікія страты. Аднак на выхадзе на нас напалі шэсць нямецкіх знішчальні-каў Ме-110. Увайсці ў воблакі мы не паспе-лі. Фашысты атакавалі нас адначасова. Сілы былі няроўныя. Моцны ўдар быў нанесены па кабіне майго самалёта і яго правым кры-ле. Асколкі фашысцкіх снарадаў выбілі абе-дзве фортачкі кабіны. Адзін асколак трапіў мне ў жывот, два другія — у твар. Дым аху-таў усю кабіну. Я, як кажуць у лётчыкаў, страціў зямлю. Інстынктыўна «аддаў», я руч-ку ад сябе для стварэння пікіруючага мо-менту. Імгненнае нарастание скорасці пры выбітых фортачках выцягнула дым з кабіны, і я ўбачыў зямлю, пікіпуючы пад вуглом 60 градусаў. Дакучалі раны: агнём пякло жы-вот, кроў залівала твар. У той жа момант я ўбачыў самалёт свайго напарніка. Ён падаў на зямлю. Збіўшы Цамаева, фашысцкія зні-шчальнікі пераключыліся на мяне. Адзін, па-ранены, на падбітым самалёце, я вымушаны быў змагацца супраць шасці варожых зні-шчальнікаў. Перайшоўшы на брыючы палёт. я ўвесь час «адцягваў» праціўніка на сваю тэрыторыю. Праз 20—25 мінут, пераканаў-шыся ў безвыніковасці сваіх атак, абстраля-ныя нашай зенітнай артылерыяй, фашысцкія самалёты павярнулі назад. А я ўзяў курс на бліжэйшы аэрадром, дзе пасля пасадкі мне была аказана медицинская дапамога. Збіта-га фашыстамі Цамаева савецкія людзі выра-тавалі. Праз некалькі дзён ён выйшаў да сва-іх і вярнуўся ў часць.

Вельмі часта нашым лётчикам даводзілася выконваць баявыя заданні ва ўмовах, здава-лася б, зусім немагчымых, і яны дэманстра-валі высокае ўменне і майстэрства. Памятаю, 23 лютага 1942 года мы атрымалі загад на-несці ўдар па аэрадроме праціўніка ў гора-дзе Арле. Я быў прызначаны вядучым гру-ны, у якой былі штурмавікі і знішчальнікі. Свой удар мы вырашылі нанесці пры вячэр-нім змроку. Вельмі часта ваенная неабход-насць ламала ўстаноўленыя нормы, магчы-масці. Пры перасячэнні лініі фронту нас ата-кавала груна фашыецкіх знішчальнікаў Хе-113. Нашы знішчальнікі завязалі з імі паве-траны бой. А шасцёркі штурмавікоў працяг-валі выконваць баявое задание. Было ўжо цёмна. калі мы атакавалі варожы аэрадром. Праціўніка засталі знянацку. Толькі пасля выхаду нашых самалётаў з атакі гітлераўцы адкрылі агонь з зенітных гармат. Другі за-ход нашы штурмавікі і знішчальнікі рабілі сярод бясконцых разрываў зенітных снара-даў. Задание было выканана: мы падпалілі 6 нямецкіх самалётаў і склад з гаручым. На сваю базу вярталіея без страт.

Рост магутнасці савецкай авіяцыі, павы-